PAREMIE RZYMSKIE
ACCESSIO CEDIT PRINCIPALI (rzecz przyłączona przypada głównej)
Podobnie w prawie polskim:
Gdy jedna z rzeczy połączonych ma wartość znacznie większą niż pozostałe, to rzeczy o
mniejszej wartości stają się jej częściami składowymi (art. 193 § 2 k.c.).
ACTOR SEQUITUR FORUM REI (dla powoda właściwy jest sąd pozwanego)
Sentencja oparta na słowach konstytucji cesarzy Dioklecjana i Maximiana z 293r.
Zasada ta obowiązuje także w prawie polskim: zob art. 27 § 1 k.p.c.)
AUDIATUR ET ALTERA PARS (należy wysłuchać także strony przeciwnej) Sentencja porzymska, oparta jednak na źródłach prawa rzymskiego. Zobacz także sentencjĘ nr 1.
W prawie polskim podobnie:
Sąd obowiązany jest dążyć do wszechstronnego zbadania wszystkich okoliczności sprawy
(zob. art. 3 § 3 k.p.c. oraz art. 4 k.p.k.).
BIS DE EADEM RE AGERE NON LICET (nie wolno procesować się dwa razy w tej samej sprawie).
Sentencja oparta na wypowiedzi Gaiusa . W prawie polskim podobnie:
Ponowne dochodzenia tego samego roszczenia od tej samej osoby uzasadnia odrzucenie pozwu
w procesie cywilnym (zob. art. 199 § 1 pkt. 2 k.p.c.), a wszczęcie ponownego postępowania
karnego co do tego samego czynu tej samej osoby jest podstawą dla umorzenia postępowania
(zob. art. 17 § 1 pkt. 7 k.p.k.).
CONFESSUS PRO IUDICATO EST (ten, kto się przyznał, uważany jest za zasądzonego).
Odmiennie w prawie polskim:
W procesie karnym sąd może jedynie za zgodą obecnych stron przeprowadzić postępowanie
dowodowe tylko częściowo, jeżeli wyjaśnienia oskarżonego przyznającego się do winy nie
budzą wątpliwości (zob. art. 388 k.p.k.).
DIES INTERPELLAT PRO HOMINE (termin wzywa człowieka)
Zasada sformułowana przez glosatorów, choć znajdująca oparcie w źródłach rzymskich (Papinianus libro undecimo responsorum - D.22,1,9). Oznacza ona, iż przy zobowiązaniach terminowych nie jest potrzebne wezwanie przez wierzyciela do spełnienia świadczenia, a dłużnik popada w zwłokę ipso iure w chwili, gdy termin świadczenia minął. Podobnie w prawie polskim:
Stosownie do przepisu art. 476 k.c. dłużnik popada w zwłokę, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Przykładowo, zgodnie z art. 669 par. 1 k.c. najemnca obowiązany jest uiszczać czynsz w terminie umówionym.
DOLO FACIT QUI PETIT QUOD REDDITURUS EST (działa podstępnie ten, kto żąda tego, co będzie musiał zwrócić).
Paulus libro sexto ad Plautium - D.50,17,173,3
IGNORANTIA IURIS NOCET, FACTI NON NOCET ( nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość zaś faktu nie szkodzi).
Skrócona wersja wypowiedzi Paulusa.
IMPOSSIBILIUM NULLA OBLIGATIO EST (zobowiązanie do wykonania świadczenia niemożliwego jest nieważne).
Podobnie w prawie polskim:
Gdy w chwili zawarcia umowy świadczenie jest niemożliwe, to umowa jest nieważna (art.
387 § 1 k.c.). Jeśli natomiast zobowiązanie po powstaniu stało się niemożliwe, to wygasa,
jeśli niemożliwość jest następstwem okoliczności, za które dłużnik nie odpowiada (art. 475 §
1 k.c.).
IN DUBIO PRO REO (w razie wątpliwości należy orzec na korzyść oskarżonego).
Sentencja znajdująca oparcie w źródłach rzymskich. Zobacz uwagę do pkt 115.
Podobnie w polskim prawie karnym:
Nie dających się usunąć wątpliwości nie wolno rozstrzygać na niekorzyść oskarżonego (art. 5
§ 2 k.p.k.).
IS FECIT, CUI PRODEST (ten uczynił, komu przyniosło to korzyść).
Zasada oparta na słowach Seneki z tragedii Medea. Porównaj zasadę: „cui prodest scelus, is fecit” (komu zbrodnia przyniosła korzyść, ten ją popełnił”)- Seneka, Medea, 503.
IURIS PRAECEPTA SUNT HAEC: HONESTE VIVERE, ALTERUI NON LAEDERE, SUUM CUIQUE TRIBUERE ( nakazy prawa są następujące: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu, co mu się należy).
IURIS PRUDENTIA EST DIVINARUM ATQUE HUMANARUM RERUM NOTITIA, IUSTI ATQUE INIUSTI SCIENTIA (jurysprudencja jest znajomością spraw boskich i ludzkich oraz wiedzą o tym, co zgodne i niezgodne z prawem).
IUS CIVILE VIGILANTIBUS SCRIPTUM EST ( prawo cywilne pisane jest dla starannych).
Paremia występująca także w innych wersjach: „vigilantibus, non dormientibus,
iura subveniunt”( prawo przychodzi z pomocą osobom starannym, nie zaś nie dbającym o
własne sprawy); „nec stultis solere succurri, sed errantibus” (zwykło się przychodzić z pomocą
nie głupim, ale będącym w błędzie).
IUS EST ARS BONI ET AEQUI ( prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne). Celsus cytowany przez Ulpiana.
IUSTITIA EST CONSTANS ET PERPETUA VOLUNTAS IUS SUUM CUIQUE TRIBUENDI (sprawiedliwość jest stałą i trwałą wolą oddania każdemu, co mu się należy.
IUSTITIA EST FUNDAMENTUM REGNORUM (sprawiedliwość jest podstawą państw (królestw).
Zasada będąca dewizą dynastii Hamburgów.
LEX POSTERIOR DEROGAT PRIORI (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą).
Sentencja sformułowana na podstawie wypowiedzi Modestyna. Reguła kolizyjna o charakterze
chronologicznym. Stosownie do niej akt prawny wydany później uchyla akt wcześniejszy.
W doktrynie podkreśla się jednak, że reguła ta działa pod warunkiem, ze akt późniejszy ma
moc prawną nie niższą niż akt wcześniejszy. Porównaj sentencje nr 155.
LEX RETRO NON AGIT (ustawa nie działa wstecz)
Sentencja porzymska, sformułowana jednak na podstawie źródeł prawa rzymskiego. Por. w szczególności konstytucję cesarzy
Teodozjusza i Walentyniana zamieszczoną w C.1,14,7: „leges et constitutiones futuris
certum est dare formam negotiis, non ad facta praeterita revocari, nisi nominatim etiam de
praeterito tempore adhuc pendentibus negotiis cautum sit” (jest oczywiste, że ustawy i konstytucje
mają zastosowanie tylko do działań przyszłych, nie odnoszą się do przeszłych, chyba, że
wyraźnie zastrzeżono również, [że dotyczą] czynności zawisłych jeszcze z okresu przeszłego..
W orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego niedziałanie prawa wstecz wskazuje się jako
jedną z podstawowych zasad państwa prawa. Co do prawa karnego wyraża zasadę tę
expressis verbis art.42 ust.1 Konstytucji RP. Według Kodeksu cywilnego ustawa nie ma mocy
wstecznej, chyba że wynika to z jej brzmienia lub celu (art.3 k.c.).
LEX SPECIALIS DEROGAT LEGI GENERALI (ustawa szczególna uchyla ogólną).
Sformułowana przez jurystów średniowiecznych reguła kolizyjna o charakterze merytorycznym.
Stanowi ona wskazówkę, jak należy stosować przepisy ogólne i specjalne w przypadku
ich kolizji.
MATER SEMPER CERTA EST: PATER EST, QUEM NUPTIAE DEMONSTRANT (matka zawsze jest pewna; ojcem zaś jest ten, na kogo wskazuje małżeństwo).
W prawie polskim podobnie. Domniemywa się, że dziecko urodzone w czasie trwania małżeństwa
pochodzi od męża matki (zob. art. 62. k.r.o.).
NASCITURUS PRO IAM NATO HABETUR, QUOTIENS DE COMMODIS EIUS AGITUR (dziecko poczęte, lecz jeszcze nieurodzone, uważa się za już urodzone, ilekroć chodzi o jego korzyści).
Sentencja sformuowana przez prawników średniowiecznych - znajdująca jednak oparcie w źródłach rzymskich D.1,5,26 (itd.) W prawie polskim:
Każdy człowiek od chwili urodzenia ma zdolność prawną (art. 8 par 1 k.c.) ale dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku uzyska prawa i zobowiązania majątkowe ze spadku pod warunkiem, że urodzi się żywe (art. 927 par 2 k.c.)
NEMO IUDEX IDONEUS IN PROPRIA CAUSA (nikt nie jest odpowiednim sędzią we własnej sprawie).
Sentencja oparta na tekście konstytucji cesarzy Walensa, Gracjana i Walentyniana. Podobnie w prawie polskim:
Jedną z ustawowych przesłanek wyłączenia sędziego jest przypadek, gdy sprawa dotyczy
sędziego bezpośrednio (zob. art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c., art. 40 §1 pkt 1 k.p.k.).
NEMO PLUS IURIS AD ALIUM TRANSFERRE POTEST, QUAM IPSE HABERET (Nikt nie może przenieść na drugiego więcej prawa, niż sam ma.)
W prawie polskim co do zasady podobnie - jednak nabywający w dobrej wierze od osoby nieuprawnionej rzecz ruchomą uzyskuje jej własność z chwilą objęcia rzeczy w posiadanie. Gdy jednak rzecz została zgubiona, skradziona lub w inny sposób utracona przez właściciela, nabywca w dobrej wierze może uzyskać własność z upływem trzyletniego terminu od chwili zgubienia, skradzenia bądź utraty (art. 169 k.c.)
NOMINA IPSO IURE DIVISA (zobowiązania dzielą się z mocy prawa)
Cesarz Gordianus C.3,36,6 z powołaniem na ustawę XII Tablic. Podobnie w prawie polskim: jeżeli jest kilku dłużników albo wierzycieli, a świadczenie jest podzielne, zarówno dług, jak i wierzytelność dzielą się na tyle niezależnych od siebie części ilu jest dłużników albo wierzycieli. (art. 379 par 1 k.c.)
NULLA POENA SINE LEGE (nie ma kary bez ustawy).
Znana prawu rzymskiemu,choć w formę paremii ujęta później, jedna z generalnych zasad prawa karnego. Co do prawa polskiego zob. uwagę do pkt.205.
NULLUM CRIMEN SINE LEGE (nie ma przestępstwa bez ustawy).
Znana prawu karnemu, choć sformułowana później, jedna z generalnych zasad prawa karnego.
W prawie polskim: Omawianą zasadę formułuje expressis verbis art. 42 ust. 1 Konstytucji RP stanowiący, iż odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuszcza się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Wskazać wszakże należy, iż
zgodnie z Konstytucją omawiana zasada nie stoi na przeszkodzie ukarania za czyn, który w
czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego. Zobacz także art.1
§ 1 k.k.
NUPTIAS NON CONCUBITUS, SED CONSENSUS FACIT (małżeństwo tworzy nie współżycie fizyczne, lecz zgodne porozumienie).
W prawie polskim:
Warunkiem zawarcia małżeństwa jest złożenie oświadczenia przed kierownikiem urzędu stanu
cywilnego przez jednocześnie obecnych kobietę i mężczyznę, że wstępują ze sobą w związek
małżeński (zob. art. 1 § 1 k.r.o.).
OMNIS DEFINITIO IN IURE CIVILI PERICULOSA EST: PARUM EST ENIM,UT NON SUBVERTI POTEST (wszelka definicja w prawie cywilnym jest ryzykowna, rzadko bowiem zdarza się, by nie można było jej wywrócić).
PACTA SUNT SERVANDA (umów należy dotrzymywać)
Sentencja nawiązująca do wypowiedzi Ulpiana.
PERICULIM EST EMPTORIS (ryzyko ponosi kupujący)
Rzymska zasada w myśl której ryzyko przypadkowego zniszczenia lub uszkodzenia rzeczy sprzedanej, ale jeszcze niewydanej kupującemu, ponosił ten ostatni. Odmiennie w prawie polskim - niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy sprzedanej przechodzi na kupującego z chwilą jej wydania (art. 548 k.c.)
QUOT GENERATIONES, TOT GRADUS (ile urodzeń, tyle stopni).
Sentencja porzymska, znajdująca jednak oparcie w źródłach prawa rzymskiego.
RES IUDICATA PRO VERITATE ACCIPITUR (rzecz osądzoną przyjmuje się za prawdę).
Ulpianus libro primo ad leges Iulia et Papia- D.50,17,207. Por. sentencję nr 256.
REUS IN EXCEPTIONE ACTOR EST (w przypadku podniesienia zarzutu procesowego pozwany staje się powodem).
SEMEL HERES SEMPER HERES (kto raz zostanie dziedzicem, pozostaje nim na zawsze)
Paremia znajdująca oparcie w źródłach prawa rzymskiego. Podobnie w prawie polskim:
Nie jest możliwe powołanie spadkobiercy z zastrzeżeniem warunku lub terminu (zob. art. 962
k.c.).
SI IN IUS VOCAT, ITO (jeśli ktoś pozywa [ciebie]do sądu, idź). Lex XII tabularum
1,1.
SUPERFICIES SOLO CEDIT (to, co znajduje się na powierzchni, przypada gruntowi).
Podobnie co do zasady w prawie polskim:
Własność nieruchomości rozciąga się na to, co połączono z nią w taki sposób, że stało się jej
częścią składową (zob. art. 191 k.c.) Jednak z mocy wyraźnego przepisu odrębną od gruntu
własność stanowić może budynek (zob art. 235 k.c.) lub lokal (zob. art.2 ust. 1 ustawy z dnia
24 czerwca 1994 r. o własności lokali - Dz.U. Nr 85, poz 388).
TRES FACIUNT COLLEGIUM (trzy osoby tworzą związek).
VIM VI REPELLERE LICET (siłę wolno odpierać siłą).
Skrócona wersja wypowiedzi Ulpiana (libro sexagensimo non ad edictum) w D.43,16,1,27. Por. zdanie Paulusa (libro decymo ad Sabinum) w D. 9,2,35,4.: „Vim enim vi defendere omnes leges omniaque iura permittunt” (wszystkie ustawy i wszystkie prawa pozwalają bronić się przed siłą przy użyciu siły).
W polskim prawie cywilnym:
Samopomoc dozwolona jest w przypadkach odpierania bezpośredniego i bezprawnego zamachu
(art. 423 k.c.), dla zajęcia cudzego zwierzęcia, które wyrządza szkodę (art. 432 k.c.), i dla
zatrzymania rzeczy stanowiących zabezpieczenie zapłaty czynszu (art. 671 § 2 k.c.).
300. VOLENTI NON FIT INIURIA (chcącemu nie dzieje się krzywda). Skrócona wersja
wypowiedzi Ulpiana.
VOLENTI NON FIT INIURIA (chcącemu nie dzieje się krzywda).
Skrócona wersja wypowiedzi Ulpiana.