FIDES ET RATIO
WIARA I ROZUM
encyklika o relacjach teologiczno-filozoficznych -
- RZYM, 1998
0.Wiara i rozum, jako skrzydła unoszące ducha ludzkiego Ku kontemplacji prawdy, zaszczepione w człowieku przez Boga, w celu poznania prawdy, którego ostatecznym celem jest poznanie Jego samego, a poprzez to również pełne poznanie samego siebie.
WPROWADZENIE - POZNAJ SAMEGO SIEBIE
1.Człowiek na przestrzeni wieków przebył drogę, prowadząca do spotkania i zmierzenia się z prawdą. Człowiek poznając rzeczywistość i świat, poznaje siebie oraz przynagla ciekawość dotyczącą sensu istnienia rzeczy i istnienia własnego. Od potrzeby sensu, odczuwanej przez każdego, zależy obrany w życiu kierunek. Poznanie siebie jest fundamentalną prawdą ludzi.
2.Kościół w Tajemnicy Paschalnej otrzymał w darze ostateczną prawdę o życiu człowieka - Jezus Chrystus jest drogą, prawdą, życiem. Jedną spośród posług Kościoła jest diakonia prawdy, czyli misja prowadząca ludzkość do prawdy i głosić ludzkości zdobytą wiedzę. Jednak jest to tylko etap drogi ku pełnej prawdzie, którą poznamy w wieczności.
3.Filozofia, jako jedna z wielu dróg poznawczych, ukazuje pragnienie prawdy wszczepione w ludzką naturę, która zastanawia się nad przyczyną i naturą zjawisk. Filozofia wywarła spory wpływ na ukształtowanie się kultur zarówno zachodnich jak i wschodnich. Każdy naród posiada pierwotną mądrość, stanowiącą prawdziwy skarb w kultury, dojrzały w filozofii.
4.Człowiek zdobywa elementy wiedzy uniwersalnej, pozwalające lepiej poznać samego siebie i pomagające w realizacji siebie. Zadziwienie jest początkiem drogi poznawczej i środkiem rozwojowym. Myślenie filozoficzne rodzi systemy filozoficzne, które mu służą. Filozofia niesprecyzowana to dziedzictwo, jedność stanowiąca punkt odniesienia do różnorodnych uczelni filozoficznych.
5.Teologia ceni dążenie rozumu do osiągnięcia celów, albowiem filozofia wiedzie do prawd podstawowych o życiu ludzkim. Powołaniem człowieka jest dążenie do prawdy, które przekracza jego samego. Współcześnie filozofia skupia się na człowieku podmiotowo, zapominając o swym celu, którego przedmiotem poznania jest byt, co daje w konsekwencji ograniczenie ludzkich zdolności poznawczych zamiast je poszerzać, poprzez co człowiek traci nadzieję na uzyskanie od filozofii odpowiedzi na ostateczne pytania.
6.Kościół potwierdza konieczność refleksji o prawdzie oraz jej fundamentu w relacji do wiary, przestrzegać i uczyć tego powinni: filozofowie oraz teologowie duchowni i świeccy. Filozofia winna powrócić do swych korzeni, by nieustannie wzywać do szukania prawdy., zaś ludzkość winna podjąć realizację planu zbawienia, w który wpisane są jej dzieje.
ROZDZIAŁ 1 - OBJAWIENIE MĄDROŚCI BOŻEJ
Jezus Chrystus Objawia Ojca
7. Podstawą refleksji podejmowanej przez Kościół jest przeświadczenie, że orędzie Mu powierzone bierze początek u samego Boga, czyli nie z samodzielnych przemyśleń, ale poprzez przyjęcie w wiara Słowa Bożego. Ojciec ujawnia nam swą tajemnicę w Duchu Świętym przez Wcielone Słowo - Jezusa Chrystusa. Bóg będący miłością pragnie być poznany, a Jego poznanie przez człowieka nadaje pełny kształt wszelkiemu innemu prawdziwemu poznaniu, które człowiek jest w stanie poznać przez rozum.
8. Obok poznania właściwego rozumowi, który potrafi dotrzeć sam do celu poznania, istnieje również poznanie właściwie wierze, oparte na rzeczywistości samego nieomylnego Boga, który się objawia, jest to zatem także poznanie prawdy niezawodnej.
9. Nauczanie Soboru Watykańskiego I: istnieje podwójny porządek poznania, różniący się źródłem i przedmiotem, ale nie wykluczający jeden drugiego - prawda refleksji filozoficznej [podmiotem poznającym jest rozum, dochodzący samodzielnie do prawdy] i prawda Objawienia [podmiotem poznającym jest wiara, wierząca w tajemnice zakryte w Bogu]. Filozofia znajduje się na płaszczyźnie rozumu przyrodzonego. Teologia kierowana oświeconą i prowadzoną przez Ducha wiarą dostrzega w orędziu zbawienia pełnię łaski i prawdy.
10. Nauczanie Soboru Watykańskiego II: Objawienie Boże w Synu Bożym, będącym pośrednikiem i pełnią całego objawienia, ma charakter zbawczy. Czyny dokonane przez Boga w dziejach zbawienia ilustrują oraz umacniają naukę i słowa poprzez czyny, odsłaniając zawartą w nich tajemnicę.
11. Konstytucja „Dei Verbum” (II Vaticanum) stwierdza, że Jezus Chrystus dopełnia Stworzenia pełnią Zbawienia - kto widzi Jego, widzi i Ojca przez: życie, śmierć, zmartwychwstanie Pana oraz zesłanie Ducha Świętego, doprowadzające objawienie do końca i do doskonałości. Objawienie Boże wpisuje się w czas i w historię. Czas ukazuje całe dzieło stworzenia i zbawienia, poprzez wcielenie Syna Bożego przeżywamy i przeczuwamy już teraz to, co dokona się w pełni czasów. Historia jest drogą dla Ludu Bożego, którą w całości ma przejść, aby przez nieustanne działanie Ducha Świętego ukazała się w pełni treść objawionej prawdy.
12. W Objawieniu Jezusa Chrystusa, ludziom zostaje ofiarowana ostateczna prawda o ich życiu i o celu dziejów. Konstytucja „Gaudium et Spes” (II Vaticanum) stwierdza, iż tajemnica człowieka wyjaśnia się w tajemnicy Słowa Wcielonego. Wszystkie odpowiedzi na dramatyczne pytania człowieka w obliczu bólów i cierpień są w świetle promieniującym z tajemnicy męki, śmierci i zmartwychwstania Pana.
Rozum w obliczu tajemnicy
13. Objawienie pozostaje jednak pełne tajemnic, tylko wiara może wejść w jego głębię i je rozumieć w pełni. Sobór naucza, by objawiającemu się Bogu okazać posłuszeństwo wiary, ponieważ Bóg objawiając, zaświadcza o wiarygodności objawianych przez siebie prawd. Akceptacja objawionych prawd przez człowieka polega na otworzeniu rozumu na przyjęcie i uznanie ich sensu. Wolność jest wyrażona przez wiarę, ponieważ akt wiary przyjmuje realizację samego siebie, gdyż jest najdonioślejszym wyborem człowieka, bowiem w akcie wiary wolność dochodzi do pewności prawdy i postanawia w niej żyć. W dążeniu do zrozumienia tajemnicy pomagają rozumowi znaki zawarte w Objawieniu. Tajemnica nie zostaje usunięta przez wiarę, ale uwypuklona i ukazuje fakt o pryncypalnym znaczeniu dla życia człowieka, tj. do powołania w udziale tajemnicy trynitarnego życia Bożego.
14. Nauczanie Soborów Watykańskich I i II otwiera nowy horyzont przed teologią a także filozofią. Objawienie jest punktem odniesienia w poznawaniu tajemnicy, a także nieustannie odsyła do tajemnicy Boga, której rozum nie jest w stanie wyczerpać, może ją tylko przyjąć wiara; zatem wprowadza w naszą historię wiedzę uniwersalną i ostateczną, pobudzającą rozum do działania.
Św. Anzelm z Canterbury wyznaje, że kiedy nie mógł znaleźć tego, czego szukał, zaniechał poszukiwań, lecz rozum przynaglał do poszukiwania prawdy. Anzelm doszedł do wniosku, iż Boga nie zdołają przewyższyć wszelkie myśli, albowiem jest On większy niż wszystko.
15. Prawda chrześcijańskiego Objawienia znajduje się w Jezusie z Nazaretu, pozwala ona każdemu przyjąć tajemnicę własnego życia, jest najwyższą prawdą i nie narusza wolności istoty stworzonej [„poznacie prawdę, a prawda was wyzwoli” (J 8, 32)]. Objawienie jest darem przyjmowanym przez wiarę i pobudzający do myślenia rozum, jest darem, który jest wyrazem miłości, jak i ostateczną szansą powrotu do pełni pierwotnego zamysłu miłości.
RODZIAŁ 2 - CREDO UT INTELLEGAM
„Mądrość wie i rozumie wszystko” (Mdr 9, 11)
16. Księgi Mądrościowe jako przykłady więzi między poznaniem wiary a poznaniem rozumu. Wiara jest darem, rozum tworzy dorobek cywilizacyjny. Wizerunek Mędrca jako człowieka miłującego prawdę oraz szukającego prawdy. Wkroczenie wiary w działalność rozumu jako uzmysłowienie działalności Bożej. Ludzie poprzez rozum poznają swoją drogę, poznają ją bez przeszkód gdy uznają również horyzont wiary. Rozdzielenie wiary z rozumem jako pozbawienie ludzi właściwego poznania człowieka, Boga i świata.
17. Rzeczywistości wiary i rozumu nie rywalizują, ale wzajemnie się przenikają, a zarazem mają swoje osobne przestrzenie realizacji. Podobna więź wzajemności uobecnia się między Bogiem a człowiekiem - Bóg stanowi początek wszystkich rzeczy, pełnię tajemnicy, zaś ludzie bada prawdę i na tym polega jego godność, by mimo przeciwności dążyć do poznania.
18. Za sprawą Objawienia i wiary można badać nieodkryte przez rozum głębiny. Fundamentalne zasady wyrażania natury rozumu: poznanie jest nieustanną wędrówką, nie wszystko zawdzięcza się własnym osiągnięciom, uznanie transcendencji Boga i Jego opatrznościowej miłości w kierowaniu światem. Głupiec jako osoba łudząca się, że posiada rozległą wiedzę, a w rzeczywistości niepotrafiąca się skupić na sprawach najistotniejszych.
19. Przez rozumowe poznawanie przyrody [stworzenia] można dotrzeć do Boga [Stwórcy], należy tylko uznać Boga jako Stwórcę wszelkiego stworzenia, w czym przeszkadzają wolna wola i grzech.
20. Wiedza zdobyta przez rozum może być prawdziwa, ale musi być w kręgu wiary, by zyskała swoje pełne znaczenie. Człowiek [podmiot] przy pomocy rozumu dociera do prawdy, albowiem oświecony przez wiarę odkrywa głęboki sens wszystkich rzeczy na czele z własnym istnieniem [przedmiot]. Źródło prawdziwego poznania znajduje się w bojaźni Bożej.
„Nabywaj mądrości, nabywaj rozwagi” (Prz 4, 5)
21. Poznanie polega na przyjęciu przez wiarę treści Objawionej oraz wniknięciu rozumu w przestrzeń jego nieskończoności, zyskując nowe możliwości rozumienia. Przeświadczenie człowieka, że jest stworzony jako badacz, mimo pokusy zwątpienia, jest siłą do dążenia ku prawdzie, natomiast znalezienie oparcia w Bogu jest ukierunkowaniem na to, co prawdziwe.
22. List do Rzymian ukazuje zdolność pojmowania metafizycznego człowieka. Obserwacja umysłem rzeczywistości stworzonej może doprowadzić do poznania Stwórcy, który przez stworzenia daje wyraz o swej potędze i Boskości - rozum nie tylko poznaje zmysłowo, ale także poddaje je krytycznej refleksji - analizując dane zmysłowe [zjawiska] dociera do przyczyny [natura], będącą genezą wszelkiej postrzegalnej rzeczywistości. Wg autora rozum mógł swobodnie przekraczać granice zmysłowe i docierania do najgłębszego źródła wszystkiego, czyli Boga, ludzie nie mieli rozeznania co jest dobre, a co złe, złudna pycha zrodziła przekonanie, iż są autonomiczni od Boga, który ich stworzył, w następstwie nieposłuszeństwa [grzechu] rozum człowieka utracił zdolność sięgania do Boga, a przyjście Mesjasza rozerwało kajdany słabości rozumu, w które sam się zakuł.
23. Aby mogło się dokonać to, czego pragnie Bóg, nie wystarcza mądrość mędrców, ale zdecydowane otwarcie na przyjecie rzeczywistości radykalnie nowej - Bóg wybiera to, co głupie w oczach świata, by zawstydzić mędrców. Ludzka mądrość nie chce uznać, ze jej słabość stanowi warunek jej mocy. Ukrzyżowanie rozbija wszelkie ludzkie argumenty, mądrość człowieka nie może pojąć mądrości Bożej, człowiek nie potrafi pojąć tego, iż śmierć jest źródłem życia. Orędzie ukrzyżowanego i zmartwychwstałego Pana stanowi rafę, o którą może się rozbić powiązanie wiary i rozumu, i za która otwiera się nieskończony ocean prawdy, zakreślając obszar granicy i wiary, ich granice i obszary spotykania się.
ROZDZIAŁ 3 - INTELLIGO UT CREDAM
Na drodze poszukiwania prawdy
24. Bóg stworzył przyrodę na czele z ludźmi, zaszczepił w stworzeniu [człowiek] pragnienie Stwórcy [Boga] i tęsknotę za Nim. Kultura, czyli wytwór człowieka, a w szczególności filozofia, wyraziły to uniwersalne pragnienie człowieka. Rozum winien się wznieść ku nieskończoności.
25. Wszyscy pragną wiedzieć, a prawdziwym przedmiotem tego pragnienia jest prawda, ponieważ człowiek jako jedyna istota potrafi wiedzieć i zdać sobie sprawę, że wie, dlatego pragnie poznać prawdę, a nie fałsz. Postęp całej ludzkości znajduje się w dziedzinach nauk przyrodniczych zarówno w sferze teoretycznej jak i praktycznej. Człowiek, by się wzrastać oraz stać się sobą, potrzebuje poszukiwać wartości prawdziwych, których nie znajdzie zamykając się w sobie, ale otwierając się i poszukując w wymiarach transcedentalnych.
26. Prawda jawi się w formie pytania typu: czy życie ma sens, ku czemu zmierza życie, czy śmierć jest rzeczą ostateczną, czy coś wykracza poza śmierć, czy warto mieć nadzieję na życie po śmierci itp. Ta niepokojąca rzeczywistość zmusza nas do szukania odpowiedzi - pragniemy, chcemy, możemy i musimy poznać odpowiedzi na te pytania.
27. Od odpowiedzi na te pytania zależy decydujący etap poszukiwań. Każda prawda, choćby cząstkowa, jest prawdą uniwersalną. Człowiek jednak szuka absolutu, który dostarczyłby odpowiedzi na wszystkie pytania w jego poszukiwaniach i który nadałby im sens. W życiu każdego jest moment, w którym pragnie on zakorzenić swoją egzystencję w prawdzie uznanej za ostateczną, która dałaby mu pewność niepodlegającą już żadnym wątpliwością. Wiele jest form, w których żywe pozostaje pragnienie niekwestionowanej prawdy o wartości absolutnej.
Różne oblicza ludzkiej prawdy
28. Przyrodzone ograniczenia rozumu i mózgu oraz niestałość serca zaciemniają ludzkie poszukiwania i sprowadzają je na błędne drogi. Inne dążenie mogą okazać się silniejsze niż dążenie do prawdy. Człowiek może uciekać od prawdy, bojąc się jej konsekwencji. Jednak prawda zawsze wywiera wpływ na życie człowieka, który nie mógłby oprzeć swojego życia na kłamstwie, gdyż byłoby to życie pełne lęku, zatem człowiek to ten, który szuka prawdy.
29. Zdolność poszukiwania prawdy i stawiania pytań podsuwa pierwsze odpowiedzi. Człowiek nie podejmowałby poszukiwań czegoś, co uważałby za nieosiągalne i o czym by nie wiedział. Pragnienie prawdy jest zakorzenione w ludzkiej egzystencji. Nie każda cząstkowa prawda ma jednakową wartość, ale ich zbiór daje całokształt prawdy i argument, iż człowiek zasadniczo jest zdolny dotrzeć ku prawdzie.
30. Formy prawdy: występujące w życiu codziennym i w sferze badań naukowych, filozoficzne [doktrynalne i swoje własne], religijne.
31. Człowiek jest jednostką żyjącą w społeczeństwie, która jako dziecko wierzy w prawdy przekazywane mu, a jako dorosły poddaje je analizie krytycznej rozumu, człowiek jednak więcej rzeczy przyjmuje przez wiarę niż przez rozum, gdyż nie byłby w stanie wszystkiego zbadać. Człowiek jest istotą rozumną szukającą prawdy, której życie opiera się na wierze.
32. Wiara jest rzeczywistością bogatszą o pewien ludzki wymiar, angażujemy w nim własne zdolności poznawcze i angażujemy zawierzenie innym ludziom, nawiązując z nimi trwalszą i ściślejsza relację, szuka się tutaj także prawdy o sobie. Człowiek udoskonala się nie tylko przez zdobywanie abstrakcyjnej wiedzy, ale i przez żywą relację z innym człowiekiem, przykładem tego jest świadectwo męczenników, którzy przez spotkanie z Panem znaleźli prawdę o własnym życiu oraz pewność, której nikt i nic im nie odbierze.
33. Człowiek znajduje się na drodze poszukiwań, których ludzkimi siłami nie da się zakończyć, poszukuje prawdy i osoby, której mógłby zawierzyć. Ta osoba jest Jezus Chrystus, w którym zyskuje się prawdziwe i pełne spotkanie Boga Trójjedynego. W Panu się znajduje najwyższe wezwanie, aby ludzkość mogła w Nim spełnić swe pragnienia i tęsknoty.
34. Prawda teologiczna nie jest sprzeczna z refleksją filozoficzną. Oba te porządki poznania prowadzą do pełni prawdy. W Jezusie Chrystusie objawia się to, czego my nie możemy znaleźć, On jest pełnią prawdy każdego, który w Nim został stworzony, więc i w Nim znajduje spełnienie.
35. Istnieje relacja między prawdą objawioną [teologią] a filozofią. Objawienie mamy nie tylko przyjmować wiarą, ale również w świetle rozumu.
ROZDZIAŁ 4 - RELACJA MIĘDZY WIARĄ A ROZUMEM
Najważniejsze etapy spotkania między wiara a rozumem
36. Poganie zaćmili naturalne poznanie bałwochwalstwem. Chrześcijanie chcąc zdetronizować mitologię powoływali się nie tylko na Biblię, ale przede wszystkim na naturalne poznanie Boga i głos sumienia człowieka. Dążeniem filozofii było ukazanie powiązań między rozumem a wyznaniem i rozumowe uświadomienie sobie swojej wiary. Teologowie, Ojcowie Kościoła, nawiązując dialog z filozofami antycznymi otworzyli drogę do głoszenia i zrozumienia Pana objawionego w Jezusie Chrystusie.
37. Należy uważać na prądy filozoficzne, które próbują sobie podporządkować prawdę Objawienia, np. formy ezoteryzmu, co ma niewiele wspólnego z prawdą teologiczną.
38. Spotkanie chrześcijaństwa z filozofią nie było natychmiastowe i łatwe. Chrześcijaństwo uważało się za jedyną niezawodną i przydatną filozofią, którą są Słowa Pisma [św. Justyn]. Filozofia uważała chrześcijaństwo za niepiśmienne i nieokrzesane [Celus]. Wg św. Klemensa Aleksandryjskiego propedeutycznym celem filozofii nie jest umacnianie i uzupełnianie wiary, ale jej obrona, ponieważ nauka Zbawiciela jest sama w sobie doskonała, mocna, mądra.
39. Orygenes, posługując się filozofią antyczną i opierając na niej swoje argumenty, kształtował pierwotną formę teologii chrześcijańskiej, nie jako szczyt refleksji filozoficznej, ale jako refleksję podjęta przez wierzącego w celu sformułowania prawdziwej doktryny o Bogu. Teologia posługując się filozofią, wyraźnie się od niej odróżniała.
40. W procesie chrystianizacji myśli platońskiej i neoplatońskiej brał udział m.in. wielki doktor Kościoła - św. Augustyn z Hippony, który nawrócił się nie przez nurty filozoficzne, ale w obliczu prawdy chrześcijaństwa, przyznając wyższość nauki katolickiej nad innymi naukami, poprzez jej skromność, rzetelność i wyższość wierzenia bez powodu nad rozumieniem oraz dokonał pierwszej syntezy myśli filozoficznej z myślą teologiczną, tworząc jedną z najdoskonalszych form refleksji filozoficznej i refleksji teologicznej.
41. Ojcowie Wschodu i Zachodu podejmowali krytycznie problem miedzy wiarą a rozumem, teologią a filozofią, ukazali w jaki sposób rozum może pełniej otworzyć się na transcendencję - przyjęli zdobycze rozumu i wszczepili w niego bogactwo przyjętego przez wiarę Objawienia, było to spotkanie stworzenia ze Stwórcą. Filozofowie znali cel, ale to teologowie poznali drogę do niego, którą jest Słowo Wcielone.
42. Pojęcie intellectus fidei św. Anzelma z Canterbury, jako zasada pierwszorzędności wiary, która nie sprzeciwia się niezależnym poszukiwaniom drugorzędnego rozumu. Rola rozumu polega na poszukiwaniu sensu i odkrywaniu uzasadnień treści wiary. Rozum winien szukać tego, co miłuje, a im bardziej miłuje, tym usilniej próbuje poznać - pragnienie prawdy każe iść rozumowi coraz dalej. Wiara domaga się, aby jej przedmiot został poznany przy pomocy rozumu. Rozum uznaje jak konieczne jest to, co ukazuje mu wiara. Rozum zna swoje granice.
Nieprzemijająca nowość myśli św. Tomasza z Akwinu
43. Myśl św. Tomasza z Akwinu ukazywała harmonię między wiara a rozumem, które nie mogą sobie zaprzeczać, gdyż pochodzą z tego samego źródła - od Boga. Natura [właściwy przedmiot badań filozofii] może przyczynić się do zrozumienia Objawienia Bożego [właściwy przedmiot badań teologii]. Jak łaska opiera się na naturze i pozwala jej osiągnąć pełnię, tak wiara opiera się na rozumie i pozwala mu udoskonalić się. Rozum oświecony wiarą zostaje uwolniony od ułomności i ograniczeń spowodowanych nieposłuszeństwem grzechu, zyskując potężną moc, by wznieść się ku poznaniu Trójjedynego Boga. Centrum rozwiązania problemu między wiara a rozumem jest pogodzenie świata świeckiego ze światem duchownym. Doktor Anielski uznawany jest za mistrza sztuki myślenia i wzór właściwego uprawiania teologii.
44. Duch Święty odgrywa rolę w procesie dojrzewania ludzkiej wiedzy do pełni mądrości. Mądrość będąca darem Ducha Świętego [zstępująca na nas] jest pierwsza niż mądrość będąca cnotą rozumową [zdobywana przez nas]. Wiara przyjmuje Bożą prawdę taką, jaką jest, zaś mądrość osądza wedle Bożej prawdy. Wyróżnia się: mądrość filozoficzną [opierającą się na zdolności rozumu do badania rzeczywistości wyznaczonych mu przez naturę] i mądrość teologiczną [opierającą się na Objawieniu i badającą treści wiary, docierając do tajemnic samego Boga]. Filozofia św. Tomasza z Akwinu nie jest filozofią prostego zjawiska, lecz filozofią bytu i jak wspominał Leon XIII w Aeterni patris - osiąga szczyty, których ludzki rozum nigdy nie zdołałby sobie wyobrazić, ponieważ nigdy nie traciła prawdy uniwersalno- transcendentnej.
Dramat rozdziału między wiara a rozumem
45. Pierwsze uniwersytety przyczyniły się do głębszego kontaktu teologii z innymi naukami. Św. Tomasz z Akwinu i Św. Albert Wielki uznali, że filozofia i inne nauki potrzebują autonomii, by mogły prowadzić skuteczne badania w swoich dziedzinach, co przekształciło się z czasem w szkodliwy rozdział i radykalizację stanowisk. Źródło wiedzy zdolnej dotrzeć do najbardziej abstrakcyjnych form myślenia, stworzone przez myśl patrystyczną i średniowieczną zostało zrujnowane przez systemy opowiadające się za poznaniem racjonalnym, odrywając wiarę od rozumu.
46. W XX wieku proces oddalania myśli filozoficznej od Objawienia teologicznego osiągnął apogeum - wiarę uznano za czynnik alienujący i szkodliwy dla rozumu, przekształcano wiarę. Nurty te nadały sobie status nowych religii, stały się podstawą programów społecznych, gospodarczych, politycznych, prowadząc do utworzenia systemów totalitarnych, genezy ogromnych cierpień. W sferze badań przyrodniczych zerwano chrześcijańską wizją świata, rezygnując z metafizyki i etyki, nie stawiając w centrum uwagi człowieka, stawiając władzę nad przyrodą powyżej ludzkiego bytu. Kryzys przybrał postać nihilizmu, czyli tzw. filozofii nicości, w której poszukuje się jedynie doznań i doświadczeń, a nie prawdy, której wg tej koncepcji nie da się osiągnąć, gdyż wszystko jest ulotne a nie stałe i nie ma nadziei na osiągnięcie celu jakim jest prawda.
47. W kulturze filozofia straciła status uniwersalnej mądrości i wiedzy na rzecz stania się jedną z wielu dziedzin sztuki i nauki, zamiast kontemplować prawdę i poszukiwać ostatecznego celu, pozwala osiągać doraźne cele, czerpać korzyści, sprawować władzę. Człowiek przez to żyje w lęku, iż wytwory ludzkie mogą zostać radykalnie obrócone przeciwko człowiekowi. W konsekwencji stracono prawdziwą godność rozumu, któremu się już nie pozwala poznawać prawdy, szukać absolutu, współgrać z wiarą.
48. W oddzielaniu wiary od rozumu można dostrzec cenne zalążki myśli, poprzez które można odkryć prawdę pogłębiając je prawym mózgiem i sercem. Wiara i rozum zostały jednak zubożone i osłabione w swych wzajemnych odniesieniach. Rozum pozbawiony wiary gubi na drogach swój ostateczny cel. Wiara bez oparcia w rozumie skupia się na uczuciach i przeżyciach przestając być propozycją uniwersalną. Wiara i rozum winny się równoważnie wypełniać. Odzewem na odwagę wiary winna być odwaga rozumu, by odbudowały swą jedność.
ROZDZIAŁ 5 - WYPOWIEDZI MAGISTERIUM KOŚCIOŁA W DZIEDZINIE FILOZOFII
Rozeznanie magisterium jako diakonia prawdy
49. Teologia i filozofia posługują się swoją określoną metodą, nawet gdy ze sobą współdziałają, aby były użyteczne. Gdy filozofia schodzi z właściwej drogi i popełnia błędy, magisterium nie jest uprawnione, by ją upomnieć, jest natomiast uprawnione wówczas, gdy filozofia zagraża właściwemu rozumieniu teologii.
50. Magisterium Kościoła mocą swojego autorytetu i w świetle wiary: krytycznie ocenia filozofie i poglądy sprzeciwiające się doktrynie chrześcijańskiej, wskazywanie założeń i wniosków filozoficznych nie do pogodzenia z prawdą objawioną oraz formułowanie wymogów stawianych filozofii z punktu widzenia wiary, wyrażanie opinii na temat zgodności lub niezgodności konkretnych koncepcji filozoficznych zgodnie z wymogami stawianymi przez Słowo Boże i teologię. Magisterium winno być pokornymi i wytrwałymi świadkami prawdy, którego posługa jest oparciem dla rozumu rozmyślającego właściwie o prawdzie.
51. Zadaniem Magisterium nie jest odrzucenie lub ograniczenie myśli filozoficznej, lecz jej pobudzanie, popieranie i wspomaganie. Jest tylko jedna prawda, choć wyraża się w wielu formach filozofii, to jest wytworem umysłu zranionego przez grzech, zatem żadna filozofia nie może zasadnie ująć całej prawdy i w pełni wyjaśnić rzeczywistości świata, człowieka, Boga i ich relacji. Współcześnie powstaje wiele systemów, metod, pojęć, argumentów filozoficznych, Magisterium wie, iż wszystkie skarby mądrości i wiedzy są w Jezusie Chrystusie ukryte, poprzez swe wypowiedzi pobudza refleksję filozoficzną.
52. Magisterium Kościoła zawsze krytycznie analizowało koncepcje filozoficzne, a w XX wieku stało się to częstsze, poprzez rodzenie się coraz większej ilości koncepcji filozoficznych, w celu czuwania, aby nie przybrały one form błędnych i szkodliwych. Treści tej debaty konstruktywnie ujęła Konstytucja „Dei Filius” (Vaticanum I) oficjalnie wypowiadając się na temat relacji wiary a rozumem, stając się punktem odniesienia dla spójnej i poprawnej refleksji teologicznej w dziedzinie poszukiwania filozoficznego.
53. Magisterium zajmuje się nie tyle określonymi tezami filozoficznymi, co niezbędnością poznania rozumem dla refleksji nad wiarą. Sobór Watykański I podkreślił nierozdzielne i wzajemne naturalne poznanie Boga i Objawienia - wiara i rozum. Wychodzono od stwierdzenia, iż musi być możliwe naturalne poznanie Boga, będącego źródłem i szczytem wszystkiego, dochodzono do stwierdzenia, że istnieją dwa porządki jednego poznania: zaszczepiona w człowieku przez Boga wiara i rozniecony przez Boga rozum w umyśle ludzkim. Nie może Bóg zatem wyprzeć się samego siebie, ani prawda zaprzeczać prawdzie.
54. Encyklika „Humanae genesis” (Piusa XII, pp.) przestrzega przed błędnymi poglądami opartymi na tezach ewolucjonizmu, egzystencjalizmu, historycyzmu, nie należy ich jednak odrzucać, ale poddać krytycznej ocenie, od tego są m.in. katoliccy filozofowie i katoliccy teologowie, a także Ojciec Święty i Kongregacja Nauki Wiary.
55. Obecnie powracają stare problemy w nowej postaci, które nie interesują pojedyncze jednostki, ale wpływają na społeczeństwo. 1 - nieufność wobec rozumu w refleksji filozoficznej, zamiast poznawać sprowadza filozofię do interpretacji faktów. 2 - racjonalizm wobec wiary, zamiast zachować autonomię, wiążę się teologię z filozofią i jej uzasadnieniami. Pojawianie się fideizmu, który nie uznaje wiedzy racjonalnej warunkującej rozumienie wiary oraz uznawanie tylko Pisma Świętego za jedyne Słowo Boże, co powoduje nieuznawanie Tradycji i Nauczania Kościoła. Konstytucja „Dei Verbum” (Vaticanum II) wskazuje na: Pismo Święte, Tradycję, Naukę Kościoła, jako na jeden święty depozyt Słowa Bożego, zjednoczony w Duchu Świętym tak, że nie mogą one bez siebie istnieć. Aby badać depozyt Słowa Bożego należy przyjmować różne metodologie i wyczerpujące egzegezy [wyjaśnienia]. Fideizm przejawia się również w pogardzie dla teologii spekulatywnej i dla filozofii klasycznej, które formułują dogmaty i rozumowo wyjaśniają prawdy wiary.
56. Nie należy wyzbywać się tęsknoty za prawdą ostateczną, ale z pasją jej poszukiwać i odkrywać kolejne szlaki. Wiara przynagla rozum do przekraczania wszelkich barier, jest zatem jego zdecydowanym i przekonującym obrońcą.
Zainteresowanie Kościoła filozofią
57. Magisterium przypomina podstawowe zasady, na których winna opierać się autentyczna odnowa myśli filozoficznej. Encyklika „Aeterni partis” (Leona XIII, pp.) rozwinęła nauczanie Soboru Watykańskiego I na temat relacji między wiarą a rozumem, ukazując, że myśl filozoficzna ma fundamentalne znaczenie dla wiedzy teologicznej, czego najlepszą drogą jest powrót do filozofii tomistycznej, która wiarę i rozum rozróżnia, łączy, zabezpiecza ich prawa oraz chroni ich godności.
58. Wiek XX obfitował w studia nad scholastyką, odkrywając skarby myśli średniowiecznej, włączano dzieło św. Tomasza z Akwinu w debaty o problematyce filozoficznej i teologicznej, w ruchu odnowy tomizmu kształtowali się wybitni teologowie i filozofowie, których poszukiwania i przemyślenia stały się inspiracją dla Soboru Watykańskiego II.
59. Odnowa tomistyczna i neotomistyczna nie była jedynym przejawem odrodzenia się myśli filozoficznej w kulturze o inspiracji teologicznej, wychodząc z różnych założeń tworzono ciągle kolejne formy spekulacji filozoficznej, opartej na jedności wiary i rozumu.
60. Konstytucja „Gaudium et spes” (Vaticanum II), jako kompendium antropologii biblijnej, będącej źródłem natchnienia filozofii [wspomnienie o ludzkiej wartości na podstawie stworzenia człowieka na obraz i podobieństwo Boże, uzasadnienie jego godności i wolności, ukazanie transcendentnej zdolności rozumu]. Tajemnica człowieka wyjaśnia się w tajemnicy Słowa Wcielonego [Adam jako figura Chrystusa Pana, Chrystus Pan jako nowy Adam, w miłości i tajemnicy Ojca, objawia człowiekowi człowieka i ukazuje ludzkie powołanie. Podkreślenie konieczności studiów filozoficznych, jako fundamentu pod studia teologiczne, celem umiejętności zmagania się z problemami współczesnego świata i rozumienia przyczyn określonych zachowań, aby właściwie na nie reagować.
61. Wielu teologów odczuwa niepotrzebny regres w stosunku dom filozofów. Filozofia i teologia winny się wypełniać, a wspomagać je nauki humanistyczne i różnorakie formy mądrości ludów, będące dziedzictwem kultury i tworzące więzi z głoszeniem Słowa Bożego.
62. W średniowieczu dostrzeżono potrzebę łączenia w harmonijną całość wiedzy filozoficznej i wiedzy teologicznej. Studium filozofii jest podstawowym elementem w strukturze studiów teologicznych, co potwierdza Sobór Laterański V.
63. Kościół jest żywo zainteresowany filozofią, która łączy się z teologią. Brak zainteresowania filozofią oznacza zanik dialogu i bezkrytyczne przyjmowanie wszelkich poglądów filozoficznych. Magisterium Kościoła rozeznaje i pobudza rozwój rozumu, który nie jest sprzeczny z wiarą. W świetle zasad i punktów odniesienia płynących z tego, dostrzega się czy i jakie relacje teologia winna nawiązać z konkretnymi systemami i poglądami filozoficznymi, występującymi w świecie współczesnym.
ROZDZIAŁ 6 - WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIE TEOLOGII I FILOZOFII
Nauka wiary a wymogi rozumu
64. Słowo Boże skierowane jest w każdym miejscu i w każdym czasie do wszystkich. Człowiek jest istotą rozumną, jest filozofem. Teologia rozwija Słowo Boże w świetle wiary. Zatem teologia nie może się obyć bez relacji z systemami filozofii, musi się do nich odwoływać ze względu na naturę samego objawionego słowa.
65. Teologia jako nauka wiary kształtowana jest przez następujące zasady metodologiczne: auditus fidei [teologia przyswaja sobie treści Objawienia w miarę jak są one stopniowo wyjaśniane przez Pismo Święte, Tradycję, Nauczanie Kościoła - filozofia rozpatruje strukturę poznania i porozumiewania się osób, gł. formy i funkcje języka, którym występują terminy i pojęcia zapożyczone z filozofii operowane przez teologię] oraz intellectus fidei [teologia stara się spełnić wymogi rozumu przez spekulatywną refleksję, Boża Prawda ukazana i tłumaczona w depozycie wiary jest sama w sobie zrozumiała, posiada logiczną spójność i jawi się jako autentyczna dziedzina wiedzy - filozofia wyjaśnia to przez ukazując logikę w Nauczaniu Kościoła oraz podkreślając zawartą w Nim zbawczą treść przeznaczoną dla pojedynczego człowieka i dla wszystkich ludzi, cały zbiór twierdzeń ukazuje dzieje zbawienia, których centrum jest Jezus Chrystus i Jego tajemnica paschalna, w którą włączamy wyrażając przyzwolenie wiary].
66. Teologia dogmatyczna zajmuje się: opisem Boga, relacjami osobowymi w łonie Trójcy Świętej, stwórczym działanie Boga, relacjami między Bogiem z ludźmi, tożsamością Jezusa Chrystusa będącego Bogiem i człowiekiem itp. Musi wyrazić uniwersalny sens tajemnicy Boga w sposób narracyjny i w sposób argumentacyjny, musi zatem posługiwać się filozoficznymi powszechnie komunikowalnymi pojęciami krytycznymi.
67. Teologia fundamentalna zajmuje się: uzasadnianiem wiary itp. Winna ona uzasadniać i usprawiedliwiać relacje między rozumem a wiarą. Istnieją prawdy dostępne poznaniu naturalnemu, poznanie ich stanowi niezbędny warunek przyjęcia Bożego Objawienia, polega to na tym, iż w świetle poznania przez wiarę można dostrzec pewne prawdy, do których dochodzi już samodzielnie w drodze poszukiwania rozum.
68. Teologia moralna zajmuje się: prawem moralnym, sumieniem, wolnością, winą, odpowiedzialnością itp. W Nowym Przymierzu życie ludzkie jest mniej regulowane przepisami prawa niż w Starym Przymierzu, zatem prowadzi to do wolności, a zarazem odpowiedzialności. Dzieła Nowego Testamentu zawierają ogólne i szczegółowe zasady postępowania, poprzez co trzeba umieć posługiwać się swoim sumieniem i rozumować. Teologia moralna musi więc odwoływać się do poprawnie uformowanej filozoficznej wizji natury ludzkiej i społeczeństwa oraz ogólnych zasad rządzących moralnymi wyborami.
69. Teologia winna odwoływać się do nauk przyrodniczych, filozofii oraz wymaganej przez refleksję filozoficzną wymianę między kulturami. Tym, co może być przydatne dla teologii nie są rozmaite poglądy, lecz wyłącznie prawda.
70. Relacja z kulturami implikuje się z naturami filozoficzną i teologiczną. Głoszenie orędzia Pana jest doświadczeniem spotkania i konfrontacji z kulturami. W obliczu skarbców zbawienia, dokonanego przez Jezusa Chrystusa, upadają wszelkie bariery dzielące kultury. Kultury głęboko zakorzenione w ludzkiej naturze w spotkaniu z wiarą tworzą nową rzeczywistość i nowe drogi wiodące człowieka do prawdy.
71. Kultury podlegają przekształceniom i procesom rozwojowym, takim jak dzieje człowieka, dokonujące się w wyniku kontaktu miedzy ludźmi, a spotkanie kultur z Objawieniem Bożym pobudza do otwarcia na prawdę, z której czerpią inspirację do dalszego rozwoju.
72. Teologia napotkała na swej drodze filozofię klasyczną, ale nie oznacza to, ze powinna odrzucać inne nurty myślenia. Chodzi głównie o to, iż Zachód winien wydobywać z bogatego dziedzictwa krajów Wschodu [ze szczególnym wyróżnieniem Indii], których zawarte są wielkie systemy metafizyczne, elementy zgodne z jego wiarą, by te mogły wzbogacić myśl tej wiary; wzywa do tego Deklaracja „Nostra aetate” (Vaticanum II), która określa zarazem kryteria tej antologii /wyboru/: podstawowe dążenia można odnaleźć w różnorodnych kulturach, przy zyskaniu nowych myśli nie należy wyzbywać się starych systemów, przestrzeganie specyfiki, czy dana kultura winna być zamknięta w swojej odrębności, czy otwarta dla innych myśli.
73. Więź teologiczno-filozoficzna ma dwukierunkowe odniesienie. Z jednej strony: punktem wyjścia teologii jest Słowo Boże objawione w dziejach, celem teologii jest zrozumienie tego Słowa. Z drugiej strony: do lepszego zrozumienia Słowa Bożego, czyli Prawdy, przyczynia się refleksja filozoficzna [będąca nie tylko opieraniem się na danej myśli, ale na samodzielnym myśleniu]. Filozofia w relacji z teologią jest wzbogacona, bo odkrywa niezbadane horyzonty.
74. Jako tego przykład podaje się wielkich teologów, którzy wyróżniają się jako wybitni filozofowie, porównywani do tych wielkich starożytnych [Sokrates, Platon, Arystoteles i inni], są to: Ojcowie Kościoła [św. Grzegorz z Nazjanzu i św. Augustyn], doktorzy średniowieczni, tzw. wspaniała triada [św. Anzelm, św. Bonawentura, św. Tomasz z Akwinu] oraz wielu nowożytnych i współczesnych uczonych. Zapoznanie się teologii z filozofią przyczynia się do postępu w poszukiwaniu prawdy.
Różne typy refleksji filozoficznej
75. Filozofia całkowicie niezależna od Objawienia - filozofia autonomiczna, kierująca się własnymi prawami, opierająca się wyłącznie na zdolnościach rozumu.
76. Filozofia chrześcijańska - filozofia ukształtowana bezpośrednio lub pośrednio przez doktrynę chrześcijańską; aspekt subiektywny [wiara jako cnota teologalna uwalnia rozum od zadufania i uczy pokory, czyli chodzenia w prawdzie], aspekt obiektywny [poszerzenie badań o kolejne obszary wiedzy za sprawą przyjęcia Objawienia oraz badanie racjonalności prawd zawartych w depozycie wiary].
77. Filozofia, do której odwołuje się teologia - filozofia prowadząca dialog z teologią, sprawdzająca jej twierdzenia i poszerzająca przez nią swoje horyzonty (średniowieczne przysłowie: „filozofia służebnica teologii” - prawdy wiary stawiają określone wymogi, które filozofia musi spełnić, gdy nawiązuje relacje z teologią).
78. Św. Tomasz z Akwinu jako przykład osoby syntezującej moc wiary i wymogi rozumu i radykalny obrońca treści przyniesionych przez Objawienie, nie łamiących zasad rozumu.
79. Prawda objawiona, ukazując tajemnicę bytu w pełnym świetle, które promieniuje z samej Istoty dającej byt, rozjaśnia drogę refleksji filozoficznej. Objawienie jest łącznikiem myśli filozoficznej z myślą teologiczną w ich wzajemnych odniesieniach, ich filozofia jest terenem spotkania kultur z chrześcijaństwem, niewierzących z wierzącymi - „(…) każdy, kto wierzy, myśli - wierząc myśli - myśląc wierzy (…)”.
ROZDZIAŁ 7 - POTRZEBY I ZADANIA CHWILI OBECNEJ
Niezbywalne wymogi Słowa Bożego
80. Na stronicach Pisma Świętego znajduje się bogactwo zespołu elementów pozwalających zbudować wizję człowieka i świata o znacznej wartości filozoficznej oraz ukazujących, iż tylko Bóg jest Absolutem, a rzeczywistość nie jest autonomiczna, dlatego niezależność stworzenia od Stwórcy prowadzi do dramatów, np. problem zła moralnego to rana zadana przez człowieka niewłaściwie wykorzystującego swoją wolność. „Filozofia” zawarta w Piśmie Świętym ukazuje, że życie ludzkie i świat mają sens i zmierzają ku pełni urzeczywistniającej się w Jezusie Chrystusie - w tajemnicy Wcielenia sens istnienia osiąga swój szczyt - natura człowieka i natura Boga zachowują swoją autonomię, a zarazem jednoczą się ze sobą więzami miłości.
81. Obecnie obserwuje się kryzys sensu, tzn. mamy do czynienia z fragmentaryzacją wiedzy, powstaniem wielu perspektyw poznawczych, co tylko i utrudnia i czasami udaremnia poszukiwania. Zostając opanowanym przez określoną formę myślenia, zamiast do transcendencji [przekraczać granicę], dochodzi do immanencji [pozostawania w granicach]. Filozofia, by być przydatną i bezbłędną nie może opierać się na aspektach cząstkowych i być narzędziem instrumentalnym, ale opierać się na istnieniu całościowego i ostatecznego sensu i posiadać własną naturę.
82. Człowiek jest zdolny dojść do poznania prawdy. W Piśmie Świętym znajdują się teksty i twierdzenia dotyczące kwestii w sensie ontologicznym, bowiem autorzy chcieli zawrzeć w nich twierdzenia prawdziwe, tj. wyrażające rzeczywistość nie subiektywna lecz obiektywną. Teologia chcąc wyjaśnić te twierdzenia potrzebuje filozofii niezaprzeczającej możliwości poznania obiektywnie prawdziwego.
83. Filozofia winna mieć zasięg prawdziwie metafizycznym, tzn. umiejąca w swoim poszukiwaniu wyjść poza dane doświadczalne, by szukając odkryć coś absolutnego, ostatecznego, fundamentalnego, jest to wymóg typowy dla dobra moralnego, którego ostatecznym fundamentem jest najwyższe Dobro, sam Bóg Rzeczywistość i prawda wykracza poza sferę doświadczalną, dlatego nie należy zatrzymywać się na doświadczeniu, ale przejść od fenomenu do fundamentu, potrzebne jest otwarcie na filozoficzną dyscyplinę badająca najogólniejsze własności bytu, czyli na metafizykę odgrywająca rolę w poszukiwaniach teologicznych, wykraczających poza granice doświadczenia i myśli.
84. Potrzeba autorytetu metafizyki uwydatnia się na tle rozwoju nauk hermeneutycznych, ograniczających poszukiwania do sposobu rozumowania rozumu i wyrażania rzeczywistości, a nie czy rozum jest w stanie odkryć istotę rzeczywistości. Język człowieka jest w stanie wyrazić rzeczywistość Boską i przekraczającą, przykładem jest Słowo Boga wyrażone w słowie ludzkim przekazujące wiedzę o Bogu.
85. Wycinkowość wiedzy jest częściową wizją prawdy i wiedzą fragmentaryczną. Głosiciele Słowa Bożego powinni szerzyć wiedzę mądrościową i całościową wizję prawdy. Filozofia winna więc nawiązywać do tradycji starożytnej, wiedzy średniowiecznej, zdobyczy nowożytności i współczesności, albowiem nawiązywanie do tradycji to uznanie wartości dziedzictwa kulturowego. zasada więzi z tradycją dotyczy filozofii i przede wszystkim teologii odgrywającej odniosłą rolę w dziejach.
86. Zachowanie ciągłości między współczesną refleksją a myślą tradycyjna ma zażegnać niebezpieczeństwo kryjące się w pewnych rozpowszechnionych nurtach myślowych.
Elektyzm - posługiwanie się izolowanymi ideami zaczerpniętymi z filozofii, nie bacząc na ich spójność, powiązanie systematyczne, kontekst historyczny, co nie pomaga w poszukiwaniu prawdy i zaciera myślenie teologiczne i filozoficzne - jest błędem metodologicznym, może też zawierać ukryty historyzm.
87. Historyzm - uznanie wybranej filozofii za prawdziwą, jeśli odpowiada ona wymogom danej epoki i spełnia jej cel historyczny, co podważa trwałą wartość prawdy, to, co jest prawdziwe w jednej epoce, nie jest prawdziwe w drugiej, historyzm przejawia się pod postacią modernizmu.
88. Scjentyzm - nieuznawanie innych form poznania niż formy właściwe dla nauk ścisłych, wg tej doktryny, inne formy poznania to wytwory wyobraźni, wartości i pojecie bytu zostają odsunięte na bok, pozostawiając miejsce tylko sferze faktów, co wpaja, iż wszystko to, co technicznie wykonalne jest dopuszczalne moralnie.
89. Pragmatyzm - odwoływanie się wyłącznie do konsekwencji praktycznych, nie zważając na refleksję teoretyczną i oceny aksjologiczne, a antropologia jest uwarunkowana jednowymiarową wizją człowieka, w której nie ma miejsca na dylematy i refleksje egzystencjalne, ukształtował on koncepcję demokracji, nieodnoszącej się do wartości.
90. Nihilizm - odrzucenie fundamentów, zaprzeczenie prawdzie, sprzeczanie się ze Słowem Bożym, zaprzeczenie człowieczeństwa i tożsamości człowieka, utracenie ludzkiej godności, wymazanie cech podobnych do Boga, pogrążenie w rozpaczy osamotnienia, odebranie prawdy a co za tym idzie wolności, pod wpływem odsunięcia w cień zagadnień bytu, co prowadzi do utraty kontaktu z obiektywną prawdą.
91. Z jednej strony wiedza naukowa rozwinęła takie dziedziny nauk jak: logika, metodologia, teoria poznania i inne rodzaje filozofii. Z drugiej strony zamiast akceptować transcendencję, akceptowano immanencję. Następstwem tego jest mylna mentalność, że przez zdobycze nauki i techniki można sobie zapewnić całkowitą kontrolę nad własnym losem.
Aktualne zadania teologii
92. Teologia ma do spełnienia dwojaką misję: odnowić swą metodologię, by skuteczniej szczerzyć wiarę chrześcijańską, katolicką, apostolską, kierować się ku prawdzie ostatecznej przekazanej przez Objawienie. Ogrom współczesnych problemów każe teologii i filozofii razem współdziałać a zarazem zachowując odrębne metodologie, aby prawda, którą jest Syn Boga Żywego, będąca dla tych nauk oparciem, mogła zostać na nowo poznana i wyrażona, wiara w możliwość poznania prawdy o wartości uniwersalnej jest źródłem tolerancji, dialogu, jedności.
93. Celem teologii jest zrozumienie Objawienia i treści wiary. Centrum refleksji teologicznej jest kontemplacja tajemnicy Boga Trójjedynego, która otwiera refleksja nad tajemnicą Wcielenia Syna Bożego [stanie się człowiekiem, życie ludzkie, męka i śmierć, chwalebne zmartwychwstanie, wniebowstąpienie, zajęcie miejsca po prawicy Ojca, zesłanie Ducha Prawdy]. Głównym zadaniem teologii jest zrozumienie kenozy, czyli ogołocenia, uniżenia Boga, będącego wielką tajemnicą dla rozumu, należy więc analizować teksty Pisma Świętego i Tradycji , z czego wyłania się problematyka, która należy rozwiązać z udziałem filozofii.
94. Każdy tekst, również teksty interpretowane przez teologa, ma swój sens, który należy odkryć i ukazać. W tym przypadku sens przybiera postać prawdy o Bogu, poprzez ucieleśnienie języka Boga w języku człowieka. Prawda ta, zostaje na przestrzeni wieków w pełni wyjaśniana przez Kościół. Teksty te, opisują fakty zawarte w historii zbawienia i dla niej.
95. Słowo Boże nie jest kierowane do jednego narodu czy do jednej epoki, jest kierowanych do wszystkich w każdym czasie i w każdym miejscu, ma charakter uniwersalny, jest otwarte na metafizykę, przekracza ramy zjawiska językowego, dlatego, że wyraża prawdę, która nie jest zamknięta, ale otwarta i przerastająca historię.
96. Problem hermeneutyczny istnieje, ale jest rozwiązany, ponieważ pewne podstawowe pojęcia zachowują uniwersalną wartość w różnych kulturach i na kolejnych etapach ewolucji, czego przykładem jest wzajemnie porozumiewanie się różnych dyscyplin naukowych i przyswojenie przez kultury, inne od tych, od których się zrodziły. Jest więc pożądane, aby głębiej poznać relacje między językiem pojęciowym a prawdą oraz drogi wiodące do nich.
97. Zadaniem teologii jest też zrozumienie prawdy objawionej, czyli wytworzenie intellectus fidei, wymagającego wsparcia ze strony filozofii bytu, czerpiącej swą moc z samego aktu istnienia, co umożliwia pełne otwarcie się na rzeczywistość, przekroczenie wszelkich granic i dotarcie do Tego, który wszystko obdarza spełnieniem.
98. Zło i wiele problemów współczesności jest związanych z kryzysem wokół zagubienia prawdy, każdy posługuje się swoją prawdą, różną od prawdy innych, zamiast stawać wobec prawdy wspólnej, uniwersalnej. Teologia winna zatem nawiązywać do filozofii, implikującej i zakładającej określoną antropologię filozoficzną i metafizykę dobra, opierając się na tej jednolitej wizji teologia moralne będzie umiała lepiej i skuteczniej podejmować problemy.
99. Głoszenie, czyli kerygmat, wzywa do nawrócenia, ukazując prawdę, którą jest Jezus Chrystus. Katecheza winna przedstawiać całą i nienaruszoną prawdę Kościoła, ukazując jej więź z życiem wierzących, dlatego ważny jest związek filozofii nie tylko z teologią, ale i z katechezą. Wzajemna więź między dyscyplinami teologicznymi a poglądami nurtów filozoficznych, może okazać się naprawdę przydatna w dążeniu do przekazania wiary i do jej głębszego zrozumienia. Refleksja filozoficzna wyjaśnia prawdy teologiczne, związki między: prawdą a życiem, wydarzeniem a prawdą doktrynalną, prawdą transcendentną a językiem zrozumiałym dla człowieka.
ZAKOŃCZENIE
100. „Fides et ratio” jest encykliką powstałą sto lat od ogłoszenia encykliki „Aeterni patris”, poruszającą na nowo i w sposób systematyczniejszy rozważania o relacjach między wiarą a rozumem oraz oddziaływaniu filozofii na teologię i jej różne dyscypliny, ukazując wzajemną pomoc wiary i rozumu oraz ich skłanianie do dalszych poszukiwań i głębszej refleksji.
101. Ze spotkania filozofii z teologią i wzajemnej wymiany ich dorobku, zrodziło się bogactwo służące postępowi ludzkości. Teologia i filozofia powinny ze sobą nawiązać relację, filozofia znajdzie w teologii przemyślenia jednostki i refleksję społeczeństwa, wspólnoty, bowiem naturalnym oparciem dla teologii jest jej eklezjalność [związanie z Kościołem] oraz tradycja Ludu Bożego, w jego bogactwie i różnorodności wiedzy i kultur połączonych jednością wiary.
102. Najpilniejszym warunkiem realizacji obrony godności człowieka i głoszenia orędzia Słowa Bożego jest doprowadzenie ludzi do odkrycia własnej zdolności poznania prawdy oraz tęsknoty za ostatecznym i najgłębszym sensem istnienia, co pozwoli na zrozumienie, że człowiek tym bardziej jest człowiekiem, im bardziej otwiera się na Pana zawierzając Słowu Bożemu.
103. Filozofia jest niczym zwierciadło kultury narodów. Teologia nakłania filozofię do poznawania obszarów prawdy, piękna, które otwiera przed nami Słowo Boże.
104. Filozofia jest terenem porozumienia między teologią a innymi naukami oraz między wierzącymi a niewierzącymi, może rozwiązać takie problemy jak: ekologia, pokój i wojna, współistnienie ras i kultur itp. Filozof argumentuje pewne rzeczy rozumem w świetle wiary i Słowa Bożego, co poprzez rozum powoduje czasem zrozumienie nierozumianych dotąd wiary i Słowa Bożego.
105. Głęboka więź między mądrością teologiczną a wiedzą filozoficzną to oryginalny element dziedzictwa zgłębiającego prawdę objawioną, dlatego powinny najpełniej ukazać metafizyczny wymiar prawdy i razem współdziałać, a na studiach teologicznych, zgodnie z zaleceniami Soboru Watykańskiego II, we wstępie powinno być wykładane studium filozoficzne, chodzi o to, by nauczanie opierało się na właściwym przygotowaniu naukowym, systematycznie prezentowało wielkie dziedzictwo Kościoła, uwzględniając zarazem aktualne potrzeby zarówno Kościoła, jak i świata.
106. Filozofia i inne nauki powinny się rozwijać, ale pozostając w kręgu mądrości teologicznej, w której oprócz zdobyczy nauki i techniki jest wyraz tożsamości osoby ludzkiej - poszukiwanie prawdy zawsze odsyła ku pytaniom, na które odpowiedź jest w Tajemnicy.
107. Człowiek nie jest absolutnym panem samego siebie, wielkość człowieka wyraża się w prawdzie, budującej na Mądrości i zamieszkując w Niej, tylko w ten sposób zrozumie sens swej wolności oraz powołanie do umiłowania i poznania Boga jako najdoskonalsze urzeczywistnienie samego siebie.
108. Między Maryją, zwaną w modlitwach Stolicą Mądrości, a filozofią, zachodzi pewna analogia. Maryja została wezwana do ofiarowania całego swojego człowieczeństwa i kobiecości, aby Słowo Boże stało się człowiekiem i umarło za grzechy ludzi pokonując szatana. Filozofia została wezwana do rozumienia wiary teologii przez swą refleksję. Maryja nie straciła przy tym swojego człowieczeństwa i wolności przy pozwoleniu na zamysł Boży. Filozofia nie straciła swojej autonomii przy rzuceniu na nią światła teologii. Mnisi nazwali Maryję „podporą rozumienia wiary” (dostrzegając w Niej prawdziwy wizerunek filozofii).
Wybrane cytaty o wierze i rozumie:
„Wierzę, aby zrozumieć” „Rozumiej, abyś mógł wierzyć, wierz, abyś mógł rozumieć”, „Każdy kto wierzy - myśli, wierząc - myśli, myśląc - wierzy.”
(św. Augustyn, teolog i filozof).
„Wiara pozwala nam pojąć, że istnieje coś niepojętego”
(św. Anzelm, doktor Kościoła).
„Nie obcowanie z pięknymi mężczyznami i kobietami czynią życie przyjemnym, ale trzeźwy rozum, dociekający przyczyn wszelkiego wyboru i unikania”
(Epikur, filozof).
„Wiara podaje nam to, czego rozum nie może pojąć”
(św. Jan od Krzyża).
„Wierzyć, to oświetlać to, co ukryte”
(św. Maksymilian Maria Kolbe, męczennik).
„Kiedy gaśnie wiara - Bóg umiera i staje się bezużyteczny”
(Antoine De Saint - Exupery, pisarz).
„Dla obrony wiary Kościół poświęci nawet wolność, ale dla zachowania wolności nie poświęci nigdy wiary”
(Stefan Wyszyński, kardynał).
„Według nas Bóg istnieje. Lecz jeśli ktoś w Niego nie wierzy, On mimo to nie przestaje istnieć”
(Paulo Coelho, pisarz).
„Wiara, jedyna wiara w Boga, to jest cud prawdziwy, zwycięstwo, objawienie, prawdziwe szczęście”
(Violetta Villas, piosenkarka).
„Są kwiaty takie, co nigdy nie zwiędną. Są rzeczy takie, co zawsze, na zawsze będą. Jak ja wierzę bardzo, że w to wierzyć warto”
(Patrycja Kosiarkiewicz, tekściarka i kompozytorka).
„Owocem ciszy jest modlitwa. Owocem modlitwy jest wiara. Owocem wiary jest miłość. Owocem miłości jest służba. Owocem służby jest pokój”
(Matka Teresa, misjonarka miłości).
„Objawienie staje się prawdziwym łącznikiem i przestrzenią spotkania między myślą filozoficzną [rozumem] a teologiczną [wiarą]”.
(Jan Paweł II, papież).
„Wiara jest darem, ale jednocześnie zadaniem”
(Benedykt XVI, papież).