MM
III semestr ULO, geografia
„Charakterystyka czterech największych religii świata”
Judaizm
Judaizm to jedna z najstarszych religii świata (stąd będzie ona pierwszą przeze mnie omawianą), której powstanie szacuje się na około 2000 lat p.n.e. Najważniejszą świętą księgą religii judaistycznej jest Tora, zwana Pięcioksięgiem Mojżeszowym, składająca się z uznawanych przez chrześcijaństwo ksiąg: Księgi Rodzaju, Wyjścia, Kapłańskiej, Liczb oraz Powtórzonego Prawa. Zbiorem komentarzy do Tory jest Talmud, w którym zapisane są również wszystkie nakazy i zakazy religijne Żydów. Żydzi mają także inne święte pisma takie jak Newiim (przez chrześcijan znane z ksiąg wielu proroków) oraz Ketuwim (m.in. Księga Hioba, Księga Psalmów i in.).
Naukowcy ustalili, iż pierwsze fragmenty Tory powstały około X wieku p.n.e i kształtowała się jeszcze przez wiele następnych wieków. Ustalono, iż istnieć mogą pewne wpływy zarówno religii mezopotamskich (oddziaływania przed i w trakcie tzw. „niewoli babilońskiej”, na przełomie VII i VI wieków p.n.e., kiedy to spora część żydowskiej inteligencji osiadła w Babilonie, będącym wówczas kulturalną stolicą Bliskiego Wschodu) oraz religii starożytnego Egiptu (około XIV wieku p.n.e. w Egipcie po tzw. reformie amarneńskiej zapanował monoteistyczny kult Atona, tymczasem Żydzi w Egipcie przebywali pomiędzy XVII a XIII wiekiem p.n.e.).
Do najważniejszych postaci, które uformowały kardynalne zasady religii judaistycznej, należą kolejno: Abraham, Jakub, Izaak oraz Mojżesz (hebrajskie: Mosze). Od imienia tego ostatniego patriarchy judaizm bywa nazywany mozaizmem. Świątynią judaistyczną jest synagoga, po polsku zwana bożnicą.
Religia ta budzi pewne kontrowersje, zwykło się nazywać ją „najstarszą religią monoteistyczną”, jednakże nie ma pewności, czy Egipcjanie nie byli wcześniejsi. Religioznawcy ustalili, iż zapisy biblijne wskazują, iż Żydzi byli henoteistami, czyli politeistami (wierzącymi w wielu bogów), czczącymi tylko jednego wybranego boga. W wypadku judaizmu nosi on imię Jahwe czy Jehowa, w języku hebrajskim nie zapisuje się samogłosek i imię to wygląda: JHWH, oznacza ono „Jestem Który Jestem”. Na henoteistyczny wymiar judaizmu wskazuje m.in. pierwsze przykazanie: „Nie będziesz miał cudzych bogów przede mną” (czyli „ważniejszych ode mnie”), a także użyte w Księdze Rodzaju określenie „elohim”, przetłumaczone w Biblii chrześcijańskiej jako „Duch Boży”, mimo iż w języku hebrajskim słowo to jest liczbą mnogą o rodzaju żeńskim, czyli oznacza właściwie „duchy” i to kobiece. Wśród rabinów spory nad tą kwestią nie są rozstrzygnięte. Niektóre zapisy historyczne wskazują również na uznawanie przez Żydów niektórych semickich bóstw lokalnych (na przykład kananejskiego Baala, później zdemonizowanego), przy czym wykroczeniem było oddawanie im czci. Jahwe przybrał wówczas funkcję boga wojennego, skąd wynika jego surowość w opisach Pięcioksięgu. Oczywiście współczesny judaizm nie ma już wymiaru plemiennego i niewątpliwie zatracił elementy politeistyczne na rzecz dość ścisłego monoteizmu.
Część środowisk judaistycznych jest otwarta i zezwala na przystępowanie do diaspor, jednakże zasadniczo judaizm jest religią narodową i ma on wyróżniać Żydów jako „Naród Wybrany”, wyróżniony przez Jahwe, w związku z czym historia judaizmu nieodłącznie splata się z losami samych Żydów. Od 1948 państwo Izrael istnieje w znanej dziś formie, w starożytności jednak, przed rozproszeniem się wyznawców judaizmu w II wieku n.e. na cały świat i utworzeniem żydowskiej diaspory, zajmowało również część terenów dzisiejszej Syrii. Warto zwrócić uwagę na to, iż Żydzi przebywali poza Izraelem przez prawie 2000 lat, a mimo to silna tożsamość narodowa i religijna nie pozwoliła im na utracenie pamięci o historii swojego narodu.
Tora przepowiada wielokrotnie nadejście zbawiciela, który ustanowi nowe królestwo. Żydzi jednakże odzyskali swoje państwo dzięki pomocy ONZ. Pomimo tego, wciąż oczekują oni zapowiedzianego mesjasza.
Chrześcijaństwo
Chrześcijaństwo to najpopularniejsza religia Europy. Szacuje się, że około 30% ludności całego świata jest chrześcijanami. Chrześcijaństwo powstało na podstawie monoteizmu judaistycznego, dzięki osobie Jezusa z Nazaretu, zwanego przez wyznawców religii chrześcijańskiej Jezusem Chrystusem. Imię Jezus, w języku hebrajskim Joszue, oznacza „Jahwe zbawia”, zaś przydomek „Chrystus” zostało nadane mu później, oryginalnie w grece brzmi Christos i oznacza „pomazaniec” lub „mesjasz”. Jezus z Nazaretu był Żydem i prawdopodobnie urodził się w Nazarecie, chociaż przekazy religijne mówią o Betlejem. Żył on na początku I wieku n.e. i stworzył nowe przykazanie, tzw. przykazanie miłości, którym ewidentnie zerwał z surowością postaci Jahwe opisywanego w judaistycznej Torze. Koncepcja Jahwe po „reformie” Jezusa z Nazaretu zmieniła się w koncepcję Boga-Ojca. Zgodnie z wierzeniami chrześcijańskimi, Jezus jest synem Boga-Ojca, poczętym dzięki Duchowi Świętemu i urodzonym przez dziewicę o imieniu Maria (Maryja). Taki monoteizm nazywany jest monoteizmem trynitarnym - jest to wiara w jednego boga (monoteizm), przy jednoczesnym uznawaniu przejawiania się go w trzech osobach, w tym przypadku są to właśnie osoby Boga-Ojca, Jezusa-Syna oraz Ducha Świętego. Monoteizm trynitarny, tak jak henoteizm, uznawany jest przez część religioznawców za formę pośrednią pomiędzy monoteizmem a politeizmem.
W katolicyzmie często występuje również tzw. kult maryjny, czyli czczenie Marii, matki Jezusa, polegający na modlitwach do Marii o wstawiennictwo, nazywaniu ją Matką Boską, Najświętszą czy Królową Nieba itp.
Chrześcijanie nazywają wszystkie teksty pochodzenia żydowskiego (Torę wraz z wybranymi księgami z Newiim oraz Ketuwim) Starym Testamentem, zaś pisma święte powstałe po objawieniu Jezusa Chrystusa za Nowy Testament. Sam Jezus prawdopodobnie nie tworzył żadnych zapisów, jego biografia wraz z naukami znana jest z tak zwanych ewangelii, życiorysów spisanych przez 4 z 12 apostołów (uczniów Jezusa).
Historia chrześcijaństwa jest niezwykle długa i zasadniczo wyróżnia się w niej dwa najważniejsze wydarzenia, doprowadzające do podziałów na poszczególne kościoły. Pierwszy najważniejszy podział dokonał się w 1054 roku, kiedy to nastąpiła tzw. wielka schizma wschodnia, na skutek której wydzieliły się: Kościół Katolicki oraz Kościół Prawosławny. Następny to tzw. wielka schizma zachodnia w latach 1378-1417, w wyniku której wydzieliło się kilka grup w Kościele Katolickim, uznających różnych papieży, doprowadzając do załamania autorytetu Kościoła i ostatecznego rozpoczęcia reformacji w XVI wieku. Wówczas wyłoniły się następujące odłamy chrześcijaństwa, zwane dziś protestanckimi: luteranizm (od Marcina Lutra), anglikanizm (od angielskiego króla Henryka VIII), kalwinizm (od Jana Kalwina), husytyzm (od Jana Husa), anabaptyzm (który później odnowił się pod postacią mennonityzmu, a następnie m.in. wspólnoty religijnej amiszów) oraz antytrynitaryzm (np. arianizm; antytrynitaryzm nie uznaje istnienia trójosobowości Boga). Współcześnie chrześcijaństwo jest niezwykle różnorodne, nie tylko ze względu na wielość różnych kościołów i chrześcijańskich grup wyznaniowych, ale także ze względu na zróżnicowanie w poszczególnych kościołach, gdy występują na terenach różnych krajów.
W katolicyzmie występuje misjonarstwo, tzn. nawracanie niewiernych na religię Jezusa z Nazaretu. O ile w historii średniowiecznej i późniejszej oznaczało ono fizyczne zwalczanie niewiernych czy przymusową chrystianizację (nawracanie pogan i wyprawy krzyżowe w średniowieczu, sądy heretyków, sądy czarownic, chrystianizacja podbitych państw i kolonii itp. itd.), o tyle dziś ma wymiar pokojowy (księża-misjonarze i zakonnice-misjonarki pomagające i nauczające w krajach o społeczeństwach tradycyjnych, przekazujący przy tym chrześcijańskie prawdy religijne). Misjonarstwo doprowadziło do zaniku lub degeneracji wielu naturalnych religii.
Islam
Islam jest ostatnią wielką religią monoteistyczną, wyrosłą na bazie judaizmu. Islam jest jedną z najszybciej rosnących w popularność religii świata - muzułmanie stanowią około 20% ludności i statystycznie co roku liczba ta wzrasta o 3%. 96% Arabów jest wyznania islamskiego. W języku arabskim słowo „al-islām” („islam”) oznacza „poddanie się Allahowi” (Allah to imię islamskiego boga).
Islam powstał dzięki prorokowi Mahometowi w latach 610-632. Mahometowi zostało objawione, zgodnie z wierzeniami islamskimi, pięć zasad wiary, zwanych filarami. Jest to tak zwana tradycja sunnicka, czyli oparta o święte przekazy ustne zwane Sunna. Około 200 lat po śmierci Mahometa istniało już 200 tysięcy takich opowieści. Sunnę spisano długo później w formie hadisów i opisuje ona m.in. jego żywot, a także wiele zasad, według których żyć mają muzułmanie. Święte prawdy islamistów spisane są również w Koranie. Wyżej wspomniane pięć filarów islamu to:
1) wyznanie wiary brzmiące „Nie ma bóstwa oprócz Boga jedynego, a Mahomet jest jego prorokiem”;
2) modlitwa - pięć razy dziennie twarzą w stronę Mekki;
3) jałmużna - oddawanie pewnej części dochodów biednym;
4) post - w dziewiątym miesiącu roku muzułmańskiego powstrzymywanie się od jedzenia i picia od wschodu do zachodu słońca;
5) pielgrzymka do Mekki - przynajmniej raz w życiu w miarę możliwości finansowych.
Muzułmanie wierzą w jednego Boga-Allaha, aniołów, księgi święte - konkretnie judaistyczną Torę, chrześcijańskie Ewangelie oraz Koran, w wysłanników i proroków Boga-Allaha - od Adama po Mahometa, a także w dzień Sądu Ostatecznego, po którym nastąpić ma raj lub piekło.
Kontrowersję i niechęć do religii islamu wywołał nurt islamski zwany wahhabizmem, będący antyamerykańskim, antyintelektualnym i jednym z najbardziej konserwatywnych odłamów islamu, na gruncie którego wyrosło islamskie „misjonarstwo”, rozpowszechnianie nauk Mahometa w krajach europejskich i innych (co jest fundowane przez prywatnych darczyńców z Arabii Saudyjskiej). W tym kontekście mówi się, że dżihad oznacza „świętą wojnę”, co nie jest prawdą. Słowo to w języku arabskim oznacza „dokładanie starań, podejmowanie wysiłków”, ma ono odwoływać się do starań mających rozpowszechnić na świecie dobro i sprawiedliwość, a zwalczać zło i ucisku (co oczywiście również jest związane z nawracaniem świata na islam). Walka zbrojna o wiarę, kital, to pojęcie odrębne. Czasem mówi się o dżihadzie małym (kitalu) oraz dżihadzie wielkim (ważniejszym - dbaniu o sprawiedliwość i dobro na świecie poprzez moralną postawę), jednakże pomysł zbrojnej walki za wiarę powstał po śmierci Mahometa.
Islam, tak jak wszystkie religie, dzieli się na wiele różnych szkół o rozmaitym natężeniu konserwatyzmu czy elementów fundamentalistycznych. Najważniejsze nurty ortodoksyjne (nieliberalne) to trzy następujące: islam sunnicki (sunnizm), islam szyicki (szyizm) oraz islam charydżycki (charydżyzm). Sunnitów szacuje się jako pomiędzy 75 a 90% całej populacji muzułmańskiej. Są oni wierni tradycjom Sunny i uznają kalifów (następców Mahometa-przywódców religijnych) tylko do 1258 roku. Szyici różnią się od sunnitów tylko tym, że czekają na nadejście Mahdiego - Zbawiciela, będącego ostatnim imamem (imam to „przewodnik”, niebędący prorokiem, ale dający wsparcie wiernym w ich religii). Mahdi według nich ma się pojawić wraz z Jezusem na sądzie ostatecznym. Charadżyci są surowymi fundamentalistami, jako pierwsi w ogóle wydzielili się jako odłam islamski z powodów polityczno-religijnej niezgodności głównego nurtu z pierwotnymi naukami Mahometa.
Kojarzące się z islamem akty terroryzmu związane są z - na szczęście - mało licznymi organizacjami terrorystycznymi takimi jak Al-Kaida czy Rada Rewolucyjna Fatah o działaniu bardziej politycznym, usprawiedliwianym tylko religią.
Buddyzm
Buddyzm to jedna z religii trudnych do jednoznacznej klasyfikacji. Pomimo głosów, iż jest to religia ateistyczna, nie można do końca przyznać temu stwierdzeniu racji, gdyż w systemach tybetańskiego buddyzmu istnieją wyraźne formy medytacyjne wyrosłe jeszcze z szamanistycznych korzeni, mające rolę podobną do bóstw czy duchów opiekuńczych. Pojawiają się również wątpliwości, czy buddyzm należy zaliczyć do religii. Nie istnieje w nim bóstwo, do którego buddyści się modlą, nie ma również wyraźnych dogmatów, których uznanie klasyfikuje kogoś jako buddystę lub nie. Zarazem jednak istnieje w buddyzmie eschatologiczna koncepcja reinkarnacji, którą można by uznać za paradygmat, a także zasada przyczyny i skutku (sanskryckie „karma”), która modeluje moralność buddystów. Dlatego zwykło się określać buddyzm systemem filozoficzno-religijnym.
Buddyzm powstał wraz z naukami jego założyciela, mieszkańca Indii nazywającego się Siddhartha Gautama z rodu Śiakjów, żyjącego według ustaleń historyków na przełomie VI i V wieku p.n.e. w północnych Indiach. Z Siddharthą związane są legendy o jego młodości oraz powolnej drodze do oświecenia, dzięki medytacji odgadł on metody prowadzące do nirwany oraz prawdy o całym świecie żywych istot. Przez buddystów nazywany on jest Buddą Śiakjamunim („budda” oznacza „oświecony”, zaś „śiakjamuni” - „mędrzec z rodu Śiakjów”).
Niegdyś przypisywano buddyzmowi charakter teistyczny, gdyż mylny jest przyjęty zapis „Budda” z dużej litery, faktycznie buddyści piszą „Budda” w ten sposób, kiedy odnoszą się do postaci Siddharthy, natomiast termin „budda” pisany z małej litery oznacza osobę oświeconą, którą każdy z praktykujących medytacje buddyjskie może się stać.
Karma, jak wyżej zostało wspomniane, oznacza przyczynę i skutek. Każdy czyn ludzki powoduje pewne skutki karmiczne w przyszłości, to znaczy moralne skutki. Przyczynienie się do czyjegoś cierpienia oznacza, iż ktoś sprawi nam cierpienie, zaś przyczynianie się do czyjegoś szczęścia, przyniesie nam takież. Obecne zdarzenia, jeśli są pozytywne lub negatywne, to jest to wynik naszych wcześniejszych działań, mogących pochodzić nawet z poprzedniego życia. Karma się nie sumuje, dobre działania nie cofną wcześniejszych negatywnych oddziaływań. Trzeba „przeżyć” każdą konsekwencję swojego czynu.
Medytacja jest formą przypominania sobie o doskonałości umysłu. Taki doskonały umysł to coś, co jest cechą wszystkich czujących istot, nawet zwierząt, przy czym tylko ludzkie ciało jest wystarczającym narzędziem, aby medytować, stąd ogromne docenianie przez buddystów szansy bycia człowiekiem, jaka im się nadarzyła i przywiązywanie wagi do moralnego wykorzystania jej. Przypominanie sobie o doskonałości umysłu powoduje przejrzyste, niemal zupełnie obiektywne spostrzeganie wydarzeń oraz zdolność przeżywania wszystkich swoich ludzkich uczuć tak, aby ich wyrażanie czy działanie pod ich wpływem nie powodowało cierpienia innych istot. Buddysta, medytując, wprowadza się w ten stan na pewien czas, kiedy zaś będzie w stanie on przywoływać go za każdym razem, gdy będzie potrzebny do karmicznie przynoszącego pożytek wszystkim istotom działania, będzie on osobą „urzeczywistnioną”, godną bycia lamą - buddyjskim nauczycielem, przewodnikiem duchowym. Jeśli osoba taka wejdzie w taki stan na zawsze i będzie w stanie siłą swojego umysłu wpływać na zmienianie karmy, będzie ona osobą oświeconą. Oświecenie czy inaczej nirwana to właśnie stan absolutny, niezmienny, do którego każdy człowiek powinien dążyć - każdy od urodzenia jest oświecony, ale o tym nie wie i musi trenować umysł poprzez medytacje, aby wytrenować w sobie zdolność takiego świadomego, obiektywnego postrzegania świata.
Buddyzm nie neguje, ale nie zajmuje się kwestią istnienia jakichś bogów, kładzie zaś nacisk na nieustanne samodoskonalenie się w takim właśnie altruistycznym sensie. Społeczność buddyjska nazywana jest z sanskrytu sangha (sanga) - „przyjaciele na drodze”.
1