MARIA PASIK

Sytuacyjne i podmiotowe uwarunkowania przystosowania do emerytury

M. Marczuk, S. Steuden, (2006), Starzenie się a satysfakcja z życia, Wydawnictwo KUL, Lublin

Wprowadzenie

Przejście na emeryturę jest dla wielu ludzi okresem przełomowym. Za­przestanie aktywności zawodowej, niejednokrotnie pełniącej ważną funkcję w życiu człowieka, wiąże się ze zmianą pełnionej dotychczas roli, przeorgani­zowaniem dotychczasowego stylu życia, zmianą aktywności. Prowadzone w licz­nych krajach badania poszukują odpowiedzi na pytanie, czy zmiana, jaką jest przejście na emeryturę, wywiera korzystny czy niekorzystny wpływ na poczucie dobrostanu oraz jakie dodatkowe zmienne wpływają na dobre przystosowanie się do emerytury.

W literaturze przedmiotu za wskaźniki przystosowania do emerytury przy­jmuje się najczęściej: satysfakcję z życia, satysfakcję z emerytury oraz satysfak­cję z różnych obszarów emerytury (np. satysfakcję z finansów). Niektórzy au­torzy badają również wpływ przejścia na emeryturę na poczucie szczęścia, subiektywną ocenę stanu zdrowia, poziom depresji.

Przejście na emeryturę a jakość życia

Wyniki badań nad związkiem przejścia na emeryturę z jakością życia są wciąż niejednoznaczne, a czasami nawet sprzeczne. W niektórych badaniach wykazano negatywny związek emerytury z satysfakcją z życia oraz pozytywny z psychologicznym dyskomfortem (por. J. E. Kim i P. Moen 2002). Część badań wskazuje na dodatkowe negatywne skutki emerytury: emeryci w porównaniu z osobami, które cały czas pracują, deklarują gorszy stan zdrowia, większą depresję i samotność, niższą satysfakcję z życia i poczucie szczęścia, mniej pozytywne postrzeganie emerytury i niższy poziom aktywności (por. T. L. Gali i in. 1997). J. A. Forteza i J. M. Prieto (1994, za: R. O. Hansson i in. 1997) donoszą również, że około dwie trzecie osób w wieku przedemerytalnym po­strzega emeryturę jako nieprzyjemną, uważając, że zakończenie pracy zawo-

MARIA PASIK

302

303

UWARUNKOWANIA PRZYSTOSOWANIA DO EMERYTURY

dowej wiąże się z końcem możliwości odniesienia sukcesu czy rozwoju oraz oznacza rozpoczęcie nudnego życia. W innych badaniach nie stwierdzono ne­gatywnych psychologicznych skutków związanych z emeryturą, wskazując na mieszane rezultaty lub brak związku między emeryturą a jakością życia (por. J. E. Kim i P. Moen 2002). Wiele badań wskazuje natomiast na pozytywny wpływ przejścia na emeryturę na jakość życia, a ich autorzy podkreślają zara­zem, że nie jest ono wydarzeniem stresującym w życiu starszego człowieka. T. L. Gali i wsp. (1997) wykazali pozytywny wpływ emerytury na poczucie dobrostanu, które wzrosło w pierwszym roku od chwili zaniechania pracy za­wodowej. Badania pokazują również, że wiele osób wyczekuje na ten moment (por. T. L. Gali i in. 1997), jak też deklaruje satysfakcję z emerytury (T. M. Ca-lasanti 1996). Emeryci deklarują również pozytywny wpływ nowej sytuacji na stan zdrowia (D. J. Ekerdt i in. 1983, K. Isaksson i G. Johansson 2000) lub obniżenie poziomu stresu (L. T. Midanik i in., 1995) oraz niewielką ilość prob­lemów podczas pierwszego roku emerytury (R. Bossć i in. 1991). D. C. Reitzes i wsp. (1996) w swoich badaniach wykazali także, że przejście na emeryturę ma pozytywny wpływ na poczucie własnej wartości oraz wiąże się z niższym po­ziomem depresji.

M. Susułowska (1989) badając funkcjonowanie emerytów w ciągu pierw­szych dwóch tygodni od chwili zaniechania pracy zawodowej ustaliła, że prze­jście na emeryturę może być odbierane bardzo różnie. Stosunek do konieczności przejścia na emeryturę u poszczególnych badanych był zróżnicowany. Część osób odbierała nową sytuację zdecydowanie pozytywnie, deklarując dobre sa­mopoczucie i zadowolenie, inni natomiast mieli głębokie poczucie krzywdy.

W prowadzonych obecnie badaniach podkreśla się możliwość oddziaływa­nia dodatkowych czynników, które mogą modyfikować wpływ przejścia na emeryturę na poczucie dobrostanu. Wśród nich wymienia się zarówno zmienne podmiotowe, jak i zmienne związane z sytuacją, w której jednostka przechodzi na emeryturę.

Dobrowolność

Według D. C. Reitzesa i wsp. (1998), pracownicy, którzy uważają, że są zmuszeni do przejścia na emeryturę, mogą zacząć tworzyć negatywną wizję emerytury i próbować zapobiec tej zmianie. Wyniki badań wskazują, że zarów­no przejście na emeryturę w sytuacji obiektywnej konieczności (redukcja eta­tów, zwolnienia), jak i poczucie subiektywnej konieczności nie sprzyjają zado­woleniu z nowej sytuacji.

P. O. Pereti i C. Wilson (1975) wykazali pozytywny wpływ dobrowolnego przejścia na emeryturę na zadowolenie emocjonalne, poczucie użyteczności, poczucie własnej wartości, stabilność emocjonalną i relacje interpersonalne

u mężczyzn. G. E. Swan i wsp. (1991) wykazali, że osoby, które uważały, że przeszły na emeryturę z konieczności, gorzej przystosowywały się do zaistniałej zmiany, miały gorszy stan zdrowia i więcej symptomów depresyjnych.

W badaniach podkreśla się również, że możliwość dokonania wyboru w kwestii przejścia na emeryturę bądź kontynuowania pracy zawodowej ma istotne znaczenie zarówno dla emerytów, jak i osób starszych kontynuujących pracę. K. Isaksson i G. Johansson (2000) w swoich badaniach wykazali, że dobrowolny wybór przejścia na emeryturę bądź kontynuowania pracy jest po­zytywnie związany z satysfakcją z życia, psychologicznym dobrostanem i zdro­wiem w obu grupach (emerytów i kontynuujących pracę). Podobne wyniki uzyskali A. R. Herzog i wsp. (1991). Autorzy wykazali, że osoby, które prze­stały pracować i miały poczucie niewielkiego wyboru bądź wcale (co do kon­tynuowania pracy bądź przejścia na emeryturę), deklarowały niższy poziom zdrowia i psychologicznego dobrostanu w porównaniu z osobami, które prze­szły na emeryturę dobrowolnie i tymi, które pracowały w takim wymiarze, w jakim chciały.

Płeć

Wcześniejsze badania nad emeryturą skupiały się głównie na doświadcze­niach mężczyzn. Wzrastający procent kobiet przechodzących na emeryturę doprowadził do zwiększenia liczby badań porównujących proces przystosowa­nia do emerytury kobiet i mężczyzn (por. T. M. Calasanti 1996). Wyniki tych badań wskazują, że proces przechodzenia na emeryturę może różnić się w za­leżności od płci. T. M. Calasanti (1996) uważa, że występujące między kobie­tami a mężczyznami różnice wynikają głównie z różnych doświadczeń zawodo­wych (istnieją zawody zdominowane przez mężczyzn i zawody zdominowane przez kobiety, kobiety łączą często pracę zawodową z pracą w domu, treść relacji interpersonalnych w pracy jest odmienna wśród zawodów kobiecych i męskich, kobiety preferują odmienne wartości niż mężczyźni), a te prowadzą często do gorszej sytuacji finansowej kobiet na emeryturze. T. M. Calasanti (1996) uważa, że struktura pracy kobiet różni się od struktury pracy mężczyzn nawet wewnątrz tego samego sektora zawodowego i na poziomie subiektyw­nym różnica ta powinna wpływać na to, co jednostka postrzega jako ważne na emeryturze oraz oddziaływać na proces satysfakcji na emeryturze. Chociaż w badaniach wskazuje się na występujące między kobietami a mężczyznami różnice w procesie przystosowania do emerytury, brak jest zgodności co do roli, jaką w tej sytuacji odgrywa płeć.

M. Susułowska (1989) podaje, że kobiety łatwiej przystosowują się do eme­rytury i są bardziej zadowolone z przejścia na emeryturę niż mężczyźni. Au­torka wskazuje jednak, że dla badanych kobiet praca nigdy nie stanowiła głów-

305

MAKIA 1'ASIK

UWARUNKOWANIA PRZYSTOSOWANIA DO EMERYTURY

nej treści ich życia i miały one przeważnie wykształcenie średnie. Wyniki uzys­kane przez K. Isakssona i G. Johanssona (2000) wskazują, że kobiety niżej oceniają ważność pracy i są bardziej skłonne starać się o przejście na wcześniej­szą emeryturę. Również T. M. Calasanti (1996) wykazał, że kobiety deklarują wyższy poziom satysfakcji z życia na emeryturze niż mężczyźni.

J. E. Kim i P. Moen (2001) przytaczają natomiast badania, z których wy­nika, że kobiety mają bardziej negatywne podejście do emerytury, mniej się do niej przygotowują, mniej planują, gorzej się przystosowują i większe jest u nich prawdopodobieństwo wystąpienia depresji po przejściu na emeryturę. Wyniki badań wskazują również na występowanie u kobiet niższego zadowolenia z emerytury (H. E. Quick i P. Moen 1998) oraz niższego poziomu satysfakcji z życia na emeryturze ze względu na niższe dochody i mniejsze prawdopodo­bieństwo pozostawania w związku małżeńskim (K. Seccombe i G. R. Lee 1986). Ponadto autorzy badań podkreślają, że w zależności od płci inne czynniki mogą wywierać wpływ na satysfakcję z emerytury.

Stan zdrowia

Badania dotyczące związku stanu zdrowia z przejściem na emeryturę wiążą się z badaniem: wpływu stanu zdrowia na decyzję o przejściu na emeryturę, wpływu przejścia na emeryturę na stan zdrowia oraz wpływu stanu zdrowia na przystosowanie do emerytury. Rezultaty badań dotyczących wpływu stanu zdrowia na decyzję o przejściu na emeryturę są dość jednoznaczne. Pogorsze­nie się stanu zdrowia w istotnym stopniu wpływa na prawdopodobieństwo wycofania się z pracy (por. R. O. Hansson i in. 1997).

Wyniki badań nad wpływem przejścia na emeryturę na stan zdrowia wska­zują, że może on pozostawać stabilny lub nawet wzrastać w pierwszym okresie emerytury. W badaniach T. L. Galia i wsp. (1997) w początkowym okresie (od 2-4 miesięcy przed do l roku po zaprzestaniu aktywności zawodowej) emery­tura doświadczana była pozytywnie w odniesieniu do wielu aspektów zdrowia (spadek zachorowalności, wzrost poziomu energii, wysokie poczucie subiek­tywnego zdrowia). Wyniki te pozostają w zgodzie z sugerowaną przez R. C. At-chleya (1976, za: T. L. Gali i in. 1997) fazą „miesiąca miodowego" w początko­wym okresie emerytury, kiedy to emeryt ma dużo energii, czuje się zdrowy psychologicznie, uważa, że ma wpływ na swoje życie, ma satysfakcjonującą ilość pieniędzy i cieszy się z relacji z innymi. Dopiero późniejsze lata emerytury wiązały się ze spadkiem fizycznego i psychologicznego zdrowia, co może być związane z ogólnym spadkiem zdrowia u osób starszych (E. P. Palmore 1986). Wyniki badań wskazują również jednoznacznie na ważną rolę stanu zdro­wia w procesie przystosowania do emerytury. W prowadzonych badaniach wykazano, że zdrowie fizyczne jest jednym z najważniejszych predyktorów

przystosowania do emerytury (R. Bossć i in. 1991; M. A. Hardy i J. Ouadagno 1995; K. Seccombe i G. R. Lee 1986; D. E. Stuli 1988). Wśród autorów nie ma jednak zgody co do roli, jaką odgrywa stan zdrowia w wyznaczaniu przystoso­wania do emerytury w zależności od płci. Część badań wskazuje, że dobry stan zdrowia jest predyktorem satysfakcji z życia na emeryturze tylko u kobiet, z innych badań wynika natomiast, że stan zdrowia jest predyktorem satysfakcji zarówno kobiet, jak i mężczyzn (por. T. M. Calasanti 1996).

Poczucie kontroli

Wewnętrzne poczucie kontroli jest ważnym czynnikiem pomagającym w przystosowywaniu się do różnych wydarzeń życiowych w całej populacji i bardziej specyficzne u osób starszych. Osoby z wewnętrznym poczuciem kontroli deklarują mniejsze nasilenie depresji i niepokoju, większe poczucie szczęścia i satysfakcji z życia oraz więcej satysfakcji z emerytury (por. T. L. Gali i in. 1997). Wiele badań wskazuje, że poczucie osobistej kontroli ma duży wpływ na przystosowanie do emerytury (por. J. E. Kim i P. Moen 2002). Emeryci, którzy uważają, że mają kontrolę nad różnymi sytuacjami życiowymi mogą bowiem przejawiać więcej inicjatywy i wytrwałości w roz­wiązywaniu problemów związanych z życiowymi zmianami. Ponadto, J. E. Kim i P. Moen (2002) wykazali, że poczucie kontroli jest najsilniejszym predyktorem zmian w postawach wobec własnego starzenia się i objawach depresyjnych następujących po przejściu na emeryturę u mężczyzn, a u kobiet drugim (po zdrowiu) predyktorem zmian w postawach wobec własnego starzenia się.

Związek poczucia kontroli z poczuciem dobrostanu na emeryturze nie jest jednak do końca jasny. Niektórzy uważają, że emerytura może wiązać się ze stratą jednego z ważniejszych źródeł kontroli instrumentalnej jaką jest praca zawodowa i w konsekwencji prowadzić do spadku zadowolenia z życia na emeryturze. Inni twierdzą, że przejście na emeryturę może wiązać się z realizo­waniem planów i celów osobistych, a dzięki temu sprzyjać wzrostowi poczucia własnej skuteczności (por. J. E. Kim i P. Moen 2002).

Dochody

R. O. Hansson i wsp. (1997) wskazują, że sytuacja finansowa odgrywa znaczącą rolę przy podejmowaniu decyzji o przejściu na emeryturę. Autorzy uważają, że jeżeli jednostka odczuwa finansową presję w którymkolwiek z waż­nych obszarów, prawdopodobnie będzie próbowała kontynuować pracę, bądź też w sytuacji, gdy jest już na emeryturze, powrócić do pracy.

307

UWARUNKOWANIA PRZYSTOSOWANIA DO EMERYTURY

J. E. Kim i P. Moen (2001,2002) wskazują, że problemy finansowe i niedo­stateczne dochody wpływają na doświadczanie braku satysfakcji i związane są często z nieprzystosowaniem do emerytury. Natomiast osoby z wyższymi do­chodami lub postrzegające swoje dochody jako stosowne, odpowiednie, są lepiej przystosowane do zaistniałej zmiany i deklarują wyższą satysfakcję z życia na emeryturze (G. G. Fillenbaum i in. 1985; K. Seccombe i G. R. Lee 1986)

Wyniki badań nie są jednak jednoznaczne co do roli, jaką odgrywają do­chody w wyznaczaniu satysfakcji z życia na emeryturze w zależności od płci. R. C. Atchley (za: T. M. Calasanti 1996) wykazał, że adekwatne dochody były predyktorem satysfakcji z życia na emeryturze tylko u mężczyzn. K. Seccombe i G. R. Lee (1986) wykazali natomiast, że dochody były predyktorem satysfak­cji dla obu płci. Jednakże kobiety deklarowały niższy poziom satysfakcji z życia ze względu na niższe dochody.

W badaniach podkreśla się również różnice mogące zachodzić pomiędzy wielkością dochodu a satysfakcją z sytuacji finansowej. T. M. Calasanti (1996) wykazał, że sam dochód nie wywiera istotnego wpływu na satysfakcję z życia na emeryturze, natomiast wywiera go satysfakcja finansowa. Autor ustalił rów­nież, że związek satysfakcji finansowej z satysfakcją z życia wśród emerytów był różny w zależności od wykonywanego wcześniej zawodu. Wyższa satysfakcja finansowa była związana z wyższą satysfakcją z życia wśród emerytów z grupy wykonującej przed emeryturą „prestiżowe" zawody niekobiece (zawody wy­konywane głównie przez mężczyzn, związane z korzystnymi warunkami pracy), nie pozwalała natomiast przewidzieć satysfakcji z życia emerytów z grupy pra­cującej wcześniej w drugorzędnych zawodach kobiecych (zawody wykonywane głównie przez kobiety, związane z mało korzystnymi warunkami pracy). Po­nadto T. M. Calasanti (1996) wykazał, że satysfakcja finansowa jest istotnie związane z satysfakcją wśród emerytów obu płci.

Wykształcenie

Autorzy badań twierdzą, że wyższy poziom wykształcenia jest ważnym czynnikiem sprzyjającym satysfakcji z życia emerytów, ponieważ wiąże się z większą liczbą zainteresowań, większą różnorodnością alternatywnych dla pracy zawodowej aktywności oraz możliwością większej kontroli (por.

T. M. Calasanti 1996).

B. J. Abel i R. Hayslip jr. (1986) wykazali w badaniach pozytywny związek poziomu wykształcenia ze zdrowiem, samooceną, satysfakcją z życia, oczekiwa­niem kontroli oraz ujemnie z pożądaną kontrolą u osób w wieku przedemery­talnym. Uzyskane przez autorów wyniki wskazują również, że mężczyźni o rela­tywnie lepszym stanie zdrowia i lepiej wykształceni deklarują bardziej pozytyw­ne postawy wobec emerytury. Natomiast kobiety o gorszym stanie zdrowia

i mniej wykształcone deklarują gorsze postawy wobec emerytury. Ponadto L. K. Georgie i wsp. (1984) wykazali, że im wyższe wykształcenie, tym większa satys­fakcja z emerytury po przejściu na emeryturę. Natomiast T. M. Calasanti (1996) uzyskał wyniki wskazujące na to, że wykształcenie jest istotnie pozytywnie zwią­zane z satysfakcją z życia na emeryturze tylko wśród mężczyzn.

Ciekawe rezultaty badań przytacza w swojej książce M. Susułowska (1989). Autorka podaje, że badania w licznych krajach potwierdzają fakt, że ludzie z wyższym wykształceniem mniej chętnie przechodzą na emeryturę, ale łatwiej się do niej adaptują niż ludzie z wykształceniem podstawowym lub zawodo­wym, pracujący fizycznie.

Praca przed emeryturą

Im ważniejsza jest rola, którą się pełni, tym bardziej jest ona postrzegana jako centralna dla poczucia Ja danej osoby i w większym stopniu wpływa na poczucie własnej wartości. Ponadto, ważność pełnionej przez jednostkę roli jest związana z chęcią do trwania w tej roli. D. C. Reitzes i wsp. (1998) uważają zatem, że im ważniejsza dla jednostki jest pełniona przez nią rola w pracy, tym mniej chętnie będzie ona chciała przejść na emeryturę.

M. D. Hayward i wsp. (1989) wykazali, że starsi pracownicy byli bardziej skłonni pozostawać w pracy, kiedy pracowali na wysokich stanowiskach cha­rakteryzujących się wysokim poziomem złożoności, a ich praca wymagała wy­sokiego poziomu umiejętności społecznych i niskiej sprawności fizycznej. D. C. Reitzes i wsp. (1998) porównując w badaniach podłużnych osoby pracu­jące w różnych zawodach wykazali, że większy procent managerów i profesjo­nalistów kontynuował pracę, a pracownicy usługowi częściej odchodzili na emeryturę. Ponadto niepowtarzalność pracy (praca charakteryzująca się du­żym zróżnicowaniem) oraz satysfakcja z pracy zwiększała chęć pozostania na rynku pracy w pełnym wymiarze godzin, podczas gdy praca z rzeczami, w prze­ciwieństwie do pracy z ludźmi i danymi, przyspieszała przejście na emeryturę. Autorzy wykazali również, że niepowtarzalność pracy częściej obniżała praw­dopodobieństwo przejścia na emeryturę u mężczyzn niż u kobiet. L. K. George i wsp. (1984) wykazali natomiast, że im bardziej prestiżowa praca poprzedza emeryturę, tym większa jest satysfakcja z emerytury i zadowolenie z życia po przejściu na emeryturę. Wyniki te są spójne z wynikami badań nad wykształ­ceniem cytowanymi powyżej.

M. Susułowska (1989) zbadała również związek między zajmowanym wcześniej stanowiskiem a stosunkiem do zakładu pracy po przejściu na eme­ryturę. Autorka wykazała, że im wyższe ktoś miał stanowisko, tym mniej chęt­nie kontaktował się z dawnym miejscem pracy, a korelację tę szczególnie wy­raźnie widać było u mężczyzn.

309

UWARUNKOWANIA PRZYSTOSOWANIA DO EMERYTURY

Małżeństwo

D. B. Smith i P. Moen (1998) uważają, że choć to jednostka przechodzi na emeryturę, pozostali członkowie rodziny pozostają pod wpływem tego zdarzenia, a także wywierają wpływ na to, jak ono przebiega. E. J. Mutran i wsp. (1997) badając emerytów i osoby pracujące w wieku 58-64 lat, wy­kazali, że bycie w związku małżeńskim wiąże się z pozytywnym stosunkiem do emerytury. Autorzy uważają, że prawdopodobnie rodzina jest buforem zabezpieczającym przed niepewnością związaną z emeryturą. Ponadto, K. Seccombe i G. R. Lee (1986) uzyskali wyniki wskazujące na to, że wspól­ne spędzanie czasu wolnego z małżonkiem podwyższa satysfakcję z życia na

emeryturze.

Wyniki prowadzonych badań wskazują również, że siła związku między stanem cywilnym a poczuciem dobrostanu jest różna ze względu na płeć. W metaanalizie M. Haring-Hidore i wsp. (1985) wykazali w grupie o zróżni­cowanym wieku, że bycie w związku małżeńskim było mocniej związane z poczuciem dobrostanu mężczyzn niż kobiet. Podobne wyniki uzyskał T. M. Calasanti (1996) u osób w wieku emerytalnym. Autor wykazał, że po­zostawanie w związku małżeńskim podwyższa satysfakcję z życia w znacznie większym stopniu u mężczyzn niż u kobiet. Uzyskane wyniki zgodne są z rezultatami wcześniejszych badań, które wskazują, że mężczyźni uzyskują odmienne, często większe wsparcie w małżeństwie, a wskaźniki prawdopo­dobieństwa przeżycia wśród żonatych mężczyzn są istotnie wyższe w porów­naniu z nieżonatymi, bez względu na wiek na emeryturze (por. T. M. Cala­santi, 1996).

T. M. Calasanti (1996) uważa, że istnieje również jakościowa różnica po­między stratą małżonka poprzez śmierć, byciem rozwiedzionym lub w separacji a sytuacją, gdy osoba nigdy nie posiadała współmałżonka. Natomiast J. E. Kim i P. Moen (2001) zwracają uwagę, że to nie samo bycie w związku małżeńskim wpływa na pozytywny stosunek do emerytury, ale jego jakość.

Stan zdrowia współmałżonka

J. A. Talaga i T. A. Beehr (1995) wskazują, że na decyzję o przejściu na emeryturę może wpływać stan zdrowia współmałżonka, jednakże wpływ ten różni się ze względu na płeć. Mężczyźni są mniej skłonni do przechodzenia na emeryturę w sytuacji, gdy stan zdrowia żony jest słaby, uważając, że kontynuo­wanie przez nich pracy dostarczy środków finansowych potrzebnych do zapew­nienia odpowiedniej opieki medycznej. Kobiety natomiast, gdy stan zdrowia ich męża jest słaby, częściej decydują się przejść na emeryturę po to, by móc dostarczać bezpośredniej opieki.

Zatrudnienie współmałżonka

D. C. Reitzes i wsp. (1998) uważają, że w związkach, gdzie obie osoby pracują, próbują one zsynchronizować swoje kariery zawodowe i moment prze­jścia na emeryturę. Autorzy w badaniach podłużnych wykazali, że pracownicy, którzy przeszli na emeryturę, rzadziej mieli pracującego wpółmałżonka, nato­miast posiadanie pracującego współmałżonka zachęcało zarówno kobiety, jak i mężczyzn do kontynuowania pracy. Podobne wyniki uzyskali w swoich bada­niach D. B. Smith i P. Moen (1998). Autorzy wykazali, że u badanych par małżeńskich na emeryturze (50-72 lata) decyzja o przejściu na emeryturę nawet jednego z małżonków była podejmowana wspólnie. Najczęściej wpływ wywie­rany był przez mężów na żony i związany był z terminem przejścia na emery­turę męża, nie było zaś odwrotnego wpływu.

W prowadzonych badaniach autorzy próbują również ustalić, która z sytua­cji, uwzględniających stan zatrudnienia obojga małżonków, wpływa korzystnie na przystosowanie do emerytury. Badając pary małżeńskie w wieku 50-72 lat, M. Szinovacz (1996) wykazał, że pary, w których żona nadal pracowała a mąż był na emeryturze, spostrzegały niższą jakość małżeństwa niż pary, w których oboje małżonkowie pracowali. P. Moen i wsp. (2001) ustalili, że bycie w związku małżeńskim z niepracującą żoną było pozytywnie związane z satysfakcją z mał­żeństwa u mężów, bez względu na to, czy mężowie byli na emeryturze, czy nie. Najniższa satysfakcja z małżeństwa wystąpiła natomiast u żon, które wciąż pracowały, a których mężowie byli na emeryturze.

Podsumowanie

Przytaczane powyżej badania pozwoliły na zgromadzenie wielu danych na temat sytuacyjnych i podmiotowych uwarunkowań przystosowania do emery­tury, jednak wnioski z nich płynące nie są jednoznaczne. Pojawiające się mię­dzy niektórymi wynikami badań sprzeczności mogą być konsekwencją okreś­lania jakości życia w wieku emerytalnym przy pomocy odmiennych technik bądź nierozróżniania emocjonalnych i poznawczych wymiarów jakości życia. E. B. Palmore i wsp. (1982) przytaczając wyniki z siedmiu badań podłużnych uważają, że związek emerytury z różnymi zmiennymi zależy również od spo­sobu określania emerytury (otrzymywanie emerytury i praca w niepełnym wy­miarze godzin, wczesna emerytura, wiek osoby na emeryturze, ilość godzin spędzanych w pracy po przejściu na emeryturę).

W Polsce prowadzi się coraz więcej badań nad jakością życia osób star­szych, istnieje natomiast niewielka ilość badań poświęconych wpływowi, jaki wywiera przejście na emeryturę na jakość życia bądź też porównujących jakość życia osób na emeryturze z jakością życia osób w podobnym wieku kontynuu-

311

MARIA PASIK

310

UWARUNKOWANIA PRZYSTOSOWANIA DO HMERYTURY

jących pracę zawodową. Natomiast badania prowadzone na całym świecie osa­dzone są w różnych kontekstach kulturowych i ekonomicznych i nie pozwalają bezpośrednio przenosić wyników na grunt polski.

Podobnie jak to ma miejsce w przypadku wielu aktualnie prowadzonych badań nad jakością życia (por. np. A. Zalewska 2003), również badając proces przystosowania do emerytury warto uwzględnić interakcje zachodzące między zmiennymi podmiotowymi i sytuacyjnymi oraz odrębnie określać ich wpływ na emocjonalną i poznawczą ocenę jakości życia w tym okresie.

Bibliografia

Abel B. J., Hayslip R. JR (1986). Locus of control and attitudes toward work and

retirement. The Journal of Psychology 120(5) s. 479-488.

Atchley R. C. (1976). The sociology o f retirement. New York. John Wiley and Sons. bossć R., Aldwin C. M., Levenson M. R., Workman-Daniels K. (1991). How stress-

ful is retirement? Findings from the Normative Aging Study. Journal of Geron-

tology: Psychological Sciences 46 s. 9-14. Calasanti T. M. (1996). Gender and Life Satisfaction in Retirement: Ań Assessment

of the Małe Model. Journal of Gerontology: Social Sciences 51B (1) s. 18-29. Ekerdt D. J, Bossć R., LoCastro J. S. (1983). Claims that retirement improves health.

Journal of Gerontology 38 s. 231-236. Fillenbaum G. G., George L. K., Palmore E. B. (1985). Determinants and conse-

ąuences of retirement. Journal of Gerontology 40 s. 85-94. Forteza J. A., Prieto J. M. (1994). Aging and work behavior. W: H. C. Triandis, M. D.

Dunnette, L. M. Hough (red.). Handbook of industrial and organizational psy-

chology (2nd ed., Vol. 4, pp. 447-483). Pało Alto, CA: Consulting Psychologists

Press. Gali T. L., Evans D. R., Howard J. (1997). The retirement adjustment process:

changes in the well-being of małe retirees across time. Journal of Gerontology:

Psychological Sciences, 52B (3) s. 110-117. George L. K., Fillenbaum G. G., Palmore E. (1984). Sex differences in the antece-

dents and conseąences of retirement. Journal of Gerontology 39 s. 364-371. Hansson R. O., DeKoekkoek P. D., Neece W. M., Patterson D. W. (1997). Success-

ful aging at work: annual review, 1992-1996: the older worker and transitions to

retirement. Journal of Yocational Behavior 51 s. 202-233. Hardy M. A., Quadagno J. (1995). Satisfaction with early retirement: making choices

in the auto industry. Journal of Gerontology: Social Sciences, 50B s. 217-228. Haring-Hidore M., Stock W. A., Okun M. A., Witter R. A. (1985). Martial status and

the subjective well-being: A research synthesis. Journal of Marriage and the

Family 47 s. 947-953. Hayward M. D., Hardy M. A., Grady W. R. (1989). Labor Force with Withdrawal

Patterns among Older Mań in the United States. Social Science Quarterly 70

s. 425-448.

Herzog A. R., House J. S., Morgan J. M. (1991). Relation of Work and Retirement to Health and Well-Being in Older Agę. Psychology and Aging 6 (2) s. 202-211.

Isaksson K., Johansson G. (2000). Adaptation to continued work and early retire­ment following downsizing: Long-term effects and gender differences. Journal of Occupational and Organizational Psychology 73 s. 241-256.

Kim J. E., Moen P. (2001). Is Retirement Good or Bad for Subjective Well-Being? Current Directions in Psychological Science 10 (3) s. 83-86.

Kim J. E., Moen P. (2002). Retirement transitions, gender, and psychological well-being: a life-course, ecological model. Joumals of Gerontology, Series B, Psycho­logical Sciences and Social Sciences 57 (3) s. 212-222.

Midanik L. T., Soghikian K., Ransom L. J., Tekawa L S. (1995). The effest of retirement on mental health and health behaviors: The Kaiser Permanente Re­tirement Study. Journal of Gerontology: Social Sciences 50B s. 59-61.

Moen P., Kim J. E., Hofmeister H. (2001). Couples work/retirement transitions, gender, and marital ąuality. Social Psychology Quarterly 64 s. 55-71.

Mutran E. J., Reitzes D. C., Fernandez M. E. (1997). Factors that influence attitudes toward retirement. Research on Aging 19 s. 251-273.

Palmore E. B., George L. K., Fillenbaum G. G. (1982). Predictors of retirement. Journal of Gerontology 37 s. 733-742.

Palmore E. P. (1986). Trends in the health of the aged. The Gerontologist 26 s. 298--302.

Pereti P. O., Wilson C. (1975). Yoluntary and uwoluntary retirement of aged males and their effect of emotional Satisfaction, usefulness, self-image, emotional sta-bility, and interpersonal relationships. International Journal of Aging and Hu-man Development 6 (2) s. 131-138.

Ouick H. E., Moen P. (1998). Gender, employment, and retirement ąuality: a life course approach to the differential experiences of men and women. Journal of Occupational Health Psychology 3 (1) s. 44-64.

Reitez D. C., Mutran E. J., Fernandez M. E. (1996). Does retirement hurt well-being? Factors influencing self-esteem and depression among retirees and wor-kers. Gerontologist 36 (5) s. 649-656.

Reitzes D. C., Mutran E. J., Fernandez M. E. (1998). The Decision to Retire: A Ca-reer Perspective. Social Science Quarterly 79 (3) s. 607-619.

Seccombe K., Lee G. R. (1986). Gender differences in retirement Satisfaction and its antecedents. Research on Aging 8 s. 426-440.

Smith D. B., Moen P. (1998). Spouses influences on the retirement decision: His, her, and their perceptions. Journal of Marriage and the Family 60 s. 734-744.

Stuli D. E. (1988). A dyadic approach to predicting well-being in later life. Research on Aging 10 s. 81-101.

Susułowska M. (1989). Psychologia starzenia się i starości. Warszawa. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Swan G. E., Damę A., Carmelli D. (1991). Involuntary Retirement, Type A Beha-vior, and Current Functioning in Elderly Men: 27-Year Follow-Up of the Wes­tern Collaborative Group Study. Psychology and Aging 6 (3) s. 384-391.

---