Elementy wiedzy o literaturze, komunikacji literackiej i

metodach kształcenia literackiego

1. Literatura jako tekst kultury (istota, funkcje, obiegi literackie).

2. Wybrane aspekty teorii dzieła literackiego. Wyznaczniki literackości. Rodzaje i gatunki literackie, kryteria klasyfikacji.

3. Specyfika literatury dla dzieci i młodzieży (wyznaczniki odrębności, genealogia, poetyka, gatunki, środki wyrazu, autorzy, projektowane w tekstach style odbioru, itd.)

4. Komunikacyjny wymiar literatury.

5. Uwarunkowania szkolnego odbioru tekstów literackich.

6. Etapy i strategie kształcenia kompetencji lekturowych na etapie przedszkolnym i wczesnoszkolnym:

- ćwiczenia przygotowujące do odbioru

- sposoby zapoznawania z tekstem

- metody i formy pracy z tekstem

1.

Literatura (łać., to, co jest napisane]; ogół wypowiedzi utrwalonych w piśmie; od 2 poł. XVIII wieku nazwy tej używa się w odniesieniu do literatury pięknej - tj. piśmiennictwa o funkcji estetycznej.

Szeroko rozumiana literatura może być pojmowana jako sztuka wszelkiego słowa. W jej zasięgu znaleźć się mogą zarówno utwory o celach czysto estetycznych - tzw. „literatura pierwszego obiegu”, „wysoka”, „wysokoartystyczna”, jak też ogromna dziedzina „literatury stosowanej” - tzw. literatura użytkowa, do której, obok form tzw. dydaktycznych, zalicza się medytacje, maksymy, eseje, listy, mowy, kazania oraz inne nieskatalogowane formy.

Literatura dla dzieci i młodzieży, tzw. „osobna”, ogół utworów literackich pisanych (wierszem lub prozą) specjalnie dla młodego czytelnika, jak też przejętych/adaptowanych z lektur „dorosłych” i rzeczywiście funkcjonujących w dziecięco - młodzieżowym obiegu czytelniczym.

Dzieło literackie jest takim dobrem, które kumuluje różne wartości, uprawnia zatem różne punkty widzenia i rozmaite kryteria oceny (...) wychowanie poprzez wartości, znajdujące się w literaturze zmierza do sukcesywnego rozszerzania sfery potrzeb duchowych jednostki. Potrzeb, na które składają się wartości wyższe, nadrzędne i uniwersalne, ale też przenoszone na działania powszednie. Wartości ideowe pomagają w formowaniu właściwych poglądów, a zawarte w literaturze myśli i idee ułatwiają określenie własnej tożsamości. Istotna jest też terapeutyczna rola literatury - daje uspokojenie, satysfakcję intelektualną, estetyczną, dostarcza emocji.”

Literatura i sztuka w powszechnym przeświadczeniu poszerzają horyzonty myślowe, wpływają na zwiększenie wrażliwości moralnej i społecznej, rozbudzają poczucie obowiązków spoczywających na człowieku.

F U N K C J E L I T E R A T U R Y

poznawcza ekspresywna impresywna estetyczna aktywizująca

formacyjna edukacyjna komunikacyjna ludyczna motywacyjna

WYZNACZNIKI LITERACKOŚCI

• dominacja poetyckiej funkcji języka, estetyczne walory tekstu (styl artystyczny)

• nieprzezroczysty charakter znaków (metaforyczność, niejednoznaczność)

• fikcyjność i obrazowość/kreacyjność

• inicjowanie doznania estetycznego

• ekspresywność

KLASYFIKACJA UTWORÓW LITERACKCH (RODZAJE I GATUNKI LITERACKIE ORAZ ICH WYZNACZNIKI)

• LIRYKA

• EPIKA

• DRAMAT

LITERACKIE TROPY STYLISTYCZNE

• FONETYCZNE (np. instrumentacja głoskowa, onomatopeje)

• LEKSYKALNE (np. epitety, metafory, personifikacje, eufemizmy)

• SŁOWOTÓRCZE (np. neologizmy, wyrazy zdrobniałe/zgrubiałe)

• SKŁADNIOWE (np. pytania retoryczne, anafory, paralelizmy)

OBIEGI LITERACKIE

• literatura „wysoka”

• literatura ludowa

• literatura popularna

• LITERATURA DLA DZIECI I MŁODZIEŻY = „TA CZWARTA”, „OSOBNA”

W KRĘGU LITERATURY dla DZIECI i MŁODZIEŻY

czyli od FORM PROSTYCH do ARCYDZIEŁ

Literatura ta rządzi się własnymi prawami, ma własną poetykę form inicjalnych i gatunków, własny obieg komunikacyjny, tradycje, wydawnictwa, rynek, prasę, krytykę, itd.)

• „Nie można wyłonić kryteriów, które by w sposób rozłączny wyodrębniały literaturę dziecięcą z całokształtu zjawisk literackich. Możemy więc mówić o dominancie raczej zespołu (...) cech niż o ich wyłączności.” (Joanna Papuzińska)

• Sposób czytania, rozumienia i przeżywania wartości związanych z lekturą, zaprezentowany dziecku przez opiekuna, decyduje o jego przyszłym zainteresowaniu i kształcenie lektury. (A.Baluch)

• W skład literatury dla dzieci wchodzi to, co dzieci wzięły od dorosłych, co dla nich dorośli stworzyli i co same wymyśliły. (Jerzy Cieślikowski)

• Ludzie piszący dla dzieci wznoszą lekki malowniczy most, po którym mali czytelnicy chętnie i niepostrzeżenie przechodzą od swoich ukochanych książek do wielkiej poezji, do literatury klasycznej, a potem do dzieł pisarzy współczesnych.” (Jan Brzechwa)

• Najprostszy wierszyk dla dzieci czy poważny utwór o randze arcydzieła narodowego powinny być traktowane z jednakową uwagą jako autonomiczne dzieła sztuki, kreacje artystyczne podlegające wartościowaniu estetycznemu. (B.Chrząstowska)

LITERATURA o LITERATURZE dla DZIECI i MLODZIEŻY

J. Cieślikowski, Literatura osobna, Wyb. R.Waksmund, Nasza Księgarnia, Warszawa 1985

A.Baluch, Poezja współczesna w szkole podstawowej, WSiP, Warszawa 1984

J.Papuzińska, Inicjacje literackie. Problemy pierwszych kontaktów dziecka z książką, WSiP, Warszawa 1988

A.Baluch, Od form prostych do arcydzieła. Wykłady, prezentacje, notatki, przemyślenia o literaturze dla dzieci i młodzieży, Wyd.Nauk.AP, Kraków 2008.

B.Żurakowski (red.), Poezja dla dzieci - mity i wartości, Wyd.UW, Warszawa 1986

W. Żuchowska, Oswajanie ze sztuką słowa. Początki edukacji literackiej, WSiP, Warszawa 1992

R.Waksmund, Od literatury dla dzieci do literatury dziecięcej (tematy - gatunki - konteksty), Wrocław 2000

Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., Wrocław, 2002.

CO DECYDUJE O PRZYNALEŻNOŚCI DANEGO UTWORU DO KRĘGU LITERATURY DLA DZIECI I MŁODZIEŻY?

• TEMAT O DZIECKU- wypowiedzi literackie i przyliterackie, w których dziecko, dzieciństwo, dziecięcy pojawiają się jako temat

• Z OKAZJI DZIECKA - m.in. kołysanki, rymowanki, pouczanki, epitafia,

• JAK DLA DZIECI - poetyka tekstów dziecięcych - dziecięcość jako zasada poetyckiego działania i podstawowy element poetyki

• TWÓRCZOŚĆ PRZEZNACZONA DLA I ADRESOWANA DO DZIECI

Wyróżniki literatury dla dzieci i młodzieży, np.

przystępność dominacja funkcji impresywnej dynamizm fabularny wyrazistość bohaterów tematyka bliska dziecku

apelowanie do czytelniczej wyobraźni polaryzacja wartości i antywartości elementy humoru, żartu, komizmu osobliwość świata przedstawionego triumf dobra nad złem

Literatura dla dzieci i młodzieży obejmuje:

• twórczość, odgrywającą głównie funkcję utylitarną, socjalizacyjną

• utwory realizujące funkcję dydaktyczną, ale znajdujące popularność wśród młodych czytelników (teksty ludyczne, baśnie, powieści przygodowe, opowiadania obyczajowe, itd.)

• teksty dla młodych czytelników przekazujące treści o charakterze filozoficznym lub psychologicznym , odwołujące sie do świata uczuć i przeżyć dziecięcych

• teksty dla dorosłych czytelników, ale zaakceptowane przez młodszych odbiorców

DO EUROPEJSKIEGO I POLSKIEGO KANONU LITERATURY DLA DZIECI I MŁODZIEŻY NALEŻĄ NASTEPUJĄCE GATUNKI I ODMIANY:

kołysanki, wyliczanki, rymowanki, wierszowane bajeczki lub powiastki, przypowiastki, poezja dla dzieci, opowieści wzorowane na bajkach ludowych, baśnie magiczne, baśnie literackie, powieści przygodowe, obyczajowe, historyczne, sensacyjno-kryminalne, utwory SF i fantasy, itd.

WYBRANE ASPEKTY TEORII ODBIORU DZIEŁA LITERACKIEGO

Uwarunkowania odbioru literatury w edukacji wczesnoszkolnej

• wiedza o literaturze

• wiedza o procesie dydaktyczno-wychowawczym

• wiedza o uczniu - odbiorcy literatury

PRZECZYTAĆ - ZROZUMIEĆ - PRZEŻYĆ - SKOMETOWAĆ - PRZEŁOŻYĆ

Terminy teoretyczne dla nauczyciela	Etap wczesnoszkolny
Fikcja literacka	zmyślenie literackie, prawda sztuki a prawda w życiu, świat przedstawiony a świat rzeczywisty
Obrazowość literacka	Świat przedstawiony: bohater literacki, wątek, akcja, fabuła, wydarzenia prawdopodobne i nieprawdopodobne
Komunikacja literacka	autor - czytelnik; podmiot mówiący w wierszu; narrator - adresat narracji; dialogi bohaterów przeczytać/wysłuchać - przeżyć - zrozumieć - skomentować - wykonać
Język artystyczny i jego funkcje	język literacki i nieliteracki (ogólny, potoczny); tropy stylistyczne: fonetyczne (np. onomatopeje); słowotwórcze (np. neologizmy); składniowe (np. anafory, inwersje) ; leksykalne (epitety, metafory, eufemizmy);
Wersyfikacja	rytm, wers, rym, intonacja, zwrotka, przerzutnia, średniówka, instrumentacja głoskowa
Genealogia	proza - poezja, baśń, ballada, legenda, opowiadanie, powieść i jej odmiany
Znaki kultury i tradycji	Np. baśń (magiczna, ludowa, literacka, muzyczna), jej symboliczny wymiar, sensy moralne, motywy, itd.
Wartości	Rozpoznawanie i nazywanie wartości; rozróżnianie dobra i zła; bohater jako nośnik wartości

Sytuacja komunikacyjna w utworach dla dzieci

Lp.	Układ relacji międzyosobowych	Przykłady
1.	Ty (ja) k s z t a ł t o w a n i e, pouczanie styl czytankowy	Stanisław Jachowicz
2.	Ja i ja u t o ż s a m i a n ie, współprzebywanie styl piosenkowy	Maria Konopnicka
3.	Ja (my) i w y o d r ę b n i a n i e styl ludyczny	Janina Porazińska, Julina Tuwim, Jan Brzechwa, Ludwik Jerzy Kern
4.	Ja i ty k o n t a k t styl estetyczny	Julian Przyboś Józef Czechowicz
5.	Ja o d o s o b n i e n i e styl medytacyjny	Danuta Wawiłow, Joanna Kulmowa, Józef Ratajczak
6.	Ja i Ty p o r o z u m i e n i e	?

LITERATURA dla NAJMŁODSZYCH (wiek przedszkolny) - do 3 i od 3/6 lat Okres inicjacyjny, przedczytelniczy; z pośrednictwem dorosłych; „palcem po kartkach książki”; LITERATURA dla nieco STARSZYCH DZIECI (wiek wczesnoszkolny) od 7 do 9/10 lat i średnioszkolny 10-13 lat LITERATURA dla DORASTAJACEJ MŁODZIEŻY - 13-16 lat

okres książek-zabawek; książek obrazkowych i rymowanek; czas baśni (głównie magicznej), rymowanej i nonsensownej poezji blisko powiązanej z zabawą dziecięcy folklor literacki: wyliczanki, zgadywanki, klaskanki, rozbudzanki, (formy ludyczne) - otwartość i synkretyzm potem: wierszyk, piosenka, bajeczka, historyjka, itd. wzrost zainteresowań tekstami bardziej realistycznymi, pisanymi prozą, rozdział pomiędzy czytelnikiem dziewczęcym i chłopięcym proza realistyczna: społeczno-obyczajowa, podróżnicza, przygodowa zainteresowania kierowane w stronę książek dla dorosłych, popularność powieści sensacyjnej, kryminalnej, fantasy

Etapy kształcenia kompetencji odbiorczych (lekturowych):

• bawimy się - faza nie uświadomionego odbioru intuicyjnego; ludyczne wykonania utworu (rysunek, śpiew, ruch, swobodne rozmowy inspirowane tekstem); twórcza aktywność dziecka, radość z obcowania z książką, dostrzeganie literackości sztuki słowa - okres przedszkolny i początkowa nauka w szkole (kl.1)

• czytamy - etap wdrażania do świadomego odbioru; próby opisu bez języka pojęciowego, dostrzeganie swoistych zjawisk literackich, ograniczenie kontekstu do osobistych przeżyć odbiorcy

• analizujemy - kształcenie odbioru świadomego, refleksyjnego, krytycznego

WYBRANE ZAGADNIENIA Z METODYKI

KSZTAŁCENIA LITERACKIEGO

KRYTERIA DOBORU TEKSTÓW LITERACKICH W EDUKACJI WCZESNOSZKOLNEJ

• wartość artystyczna i edukacyjna tekstu

• treści/tematy bliskie zainteresowaniom i wyobrażeniom czytelnika

• komunikatywność i poetyka utworu

• intersemiotyczność utworu

• oryginalność tekstu

SPOSOBY PRZYGOTOWANIA DO ODBIORU TEKSKTU LITERACKIEGO:

• swobodne wypowiedzi dzieci na temat/tematy poruszane w tekście (przed jego omówieniem); odwoływanie się do własnych doświadczeń;

• rozmowa kierowana, która powinna rozbudzić zainteresowanie danym tematem

• omawianie obrazków tematycznych, ilustracji, zdjęć zapowiadających temat utworu

• gromadzenie słownictwa tematycznie związanego z omawianym tekstem lub gra w skojarzenia

• zajęcia plenerowe poprzedzające omawianie tekstu

SPOSOBY ZAPOZNAWANIA DZIECI Z TEKSTEM LITERACKIM

• ekspozycja tekstu (wzorowe czytanie/recytowanie nauczyciela; odtworzenie nagrania, itp)

• czytanie z podziałem na role

• samodzielne ciche i/lub głośne czytanie na lekcji

• zapoznanie sie z tekstem w domu (opanowanie techniki i estetyki czytania)

SPOSOBY PRACY Z TEKSTEM LITERACKIM

• zestawianie treści utworu z własnymi przeżyciami i doświadczeniami

• wyrażanie indywidualnych przeżyć i emocji wywołanych lekturą utworu (np. technika wypowiedzi niedokończonej; rysunkowa lub ruchowa prezentacja treści utworu)

• rozpoznawanie i nazywanie cech charakteryzujących dany utwór (wiersz - proza; prawdziwe - zmyślone, itp.)

• ustalanie czasu i miejsca zdarzeń, ich kolejności (co było najpierw/co było potem); identyfikowanie bohaterów, form wypowiedzi, itd.

• formułowanie pytań do tekstu, do autora, do bohaterów lub odpowiadanie na pytania związane z tekstem (losowanie pytań) itd.

• wchodzenie w role bohaterów; wywiady z bohaterami

• odtwarzanie z pamięci przebiegu wydarzeń

• zestawianie utworu z ilustracją, obrazem - porównywanie

• transformacja, parafraza tekstu, zmiana tytułu, eksperymenty z tekstem (np. eliminacja metafor) - przekład z wiersza na prozę; twórcze naśladownictwo

INNE FORMY PRACY Z TEKSTEM

• przewidywanie dalszych losów bohaterów

• wymyślanie (symulowanie) innego przebiegu wydarzeń

• ilustrowanie treści utworu (np. tworzenie wersji komiksowej)

• teatralizacja tekstu

• mini sądy nad bohaterami

• pisanie listów do bohaterów

• przekład intersemiotyczny i drama

• gry , zabawy i ćwiczenia związane z omawianymi utworami

• technika wiersza połówkowego (podpatrywanie warsztatu poety)

• rozsypanki wyrazowe, zdaniowe, akapitowe, obrazkowe

• krzyżówki, rebusy, zabawy słowem, zagadki, ćwiczenia słownikowe, itd.

Przykłady rozwiązań metodycznych stosowanych na zajęciach LITERACKO - TEATRALNYCH :

• ćwiczenia emisji głosowej; dykcyjne, intonacyjne, ruchowe, pantomimiczne, głosowe interpretacje tekstu; wygłaszanie tej samej kwestii w różny sposób; np. naśladujemy wronę „kra...kra..., otwieramy szeroko usta mówiąc: „a e i o u y” (kilka razy); powtarzamy w różnym rytmie i równym tempie: „wra wre wri wro wru wry”, itp.;

• ilustrowanie (poprzez rysowanie, koloryzowanie) przebiegu wydarzeń, bohaterów, poszczególnych scen przedstawienia, ich nastroju;

• tytułowanie wybranych scen przedstawienia (zgodnie z treścią scenariusza), a potem tworzenie etiud tematycznych (np. rozmowa Kopciuszka z Księciem);

• ćwiczenia w identyfikowaniu zjawiska ekspresywności w najbliższym otoczeniu, mowie potocznej, tekstach kultury;

• tworzenie/współtworzenie słowników pojęć tematycznych (np. teatralnych);

• różne rodzaje działań przekładowych (metoda przekładu intersemiotycznego) - rysowanie, teatralizacja tekstu, itp.;

• gry skojarzeniowe, mapy mentalne, formułowanie hipotez rozwiązania problemu, np. Jak zagrać tę rolę? Jak się zachować na scenie w danej chwili? Jak wykorzystać rekwizyty? ; redagowanie „dobrych rad” dla odtwórców poszczególnych ról;

• rytmika-rozgrzewka, ćwiczenia z podkładem muzycznym, rozpoczynające każde zajęcia warsztatowe - usprawniają mięśnie, doskonalą koncentrację i świadomość własnego ciała, np.: Rytmiczny marsz całą stopą i w kolejności: na palcach, na piętach zewnętrzną i wewnętrzną częścią stopy; twarz zwrócona do środka kręgu, rytmiczne ruchy kolejno każdą częścią ciała, a potem dowolne figury, pozy, gesty;

Wybrana literatura przedmiotu:

I. elementy wiedzy o języku: Elementy wiedzy o literaturze i języku: Nauka o języku dla polonistów, pod red. S.Dubisza, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1999; Współczesny język polski, red. J.Bartmiński, Lublin 2001; Encyklopedia języka polskiego, red. S.Urbańczyk, M.Kucała, Wyd. 3 poprawione, Wrocław 1999; A.Nagórko, Zarys gramatyki polskiej, Warszawa 2006; O języku w sposób żywy i ciekawy! (propozycje lekcji i ćwiczeń gramatycznych), pod red. H.Wiśniewskiej, Kielce 1999; Nauka o języku polskim w reformowanej szkole, red. A.Mikołajczuk, J.Puzynina, Wyd. Nowa Era, Warszawa 2003.

II. elementy wiedzy o literaturze: H.Markiewicz, Główne problemy wiedzy o literaturze, Uniwersitas, Kraków 1996; H.Markiewicz, Wymiary dzieła literackiego, Uniwersitas, Kraków 1996; R.Handke, O czytaniu. Krótki zarys wiedzy o dziele literackim i jego lekturze, WSiP, Warszawa 1984; J. Cieślikowski, Literatura osobna, Wyb. R.Waksmund, Nasza Księgarnia, Warszawa 1985; A.Baluch, Poezja współczesna w szkole podstawowej, WSiP, Warszawa 1984; W.Wantuch, Poezja w szkole podstawowej. Gra słów i rzeczy, Wyd.Edukacyjne, Kraków 2006; J.Papuzińska, Inicjacje literackie. Problemy pierwszych kontaktów dziecka z książką, WSiP, Warszawa 1988; Od form prostych do arcydzieła. Wykłady, prezentacje, notatki, przemyślenia o literaturze dla dzieci i młodzieży, Wyd.Nauk.AP, Kraków 2008; Poezja dla dzieci - mity i wartości, pod red. B.Żurakowskiego, Wyd.UW, Warszawa 1986; W. Żuchowska, Oswajanie ze sztuką słowa. Początki edukacji literackiej, WSiP, Warszawa 1992; Słownik literatury dziecięcej i młodzieżowej, Wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydaw., Wrocław, 2002. Kultura literacka dzieci i młodzieży u progu XXI stulecia: praca zbiorowa / pod red. J. Papuzińskiej i G. Leszczyńskiego ; Centrum Edukacji Bibliotekarskiej, Informacyjnej i Dokumentacyjnej. Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2002; Książka dziecięca 1990 - 2005: konteksty kultury popularnej i literatury wysokiej. Praca zbiorowa, red. G.Leszczyńskiego, D.Świerczyńskiej-Jelonek, M.Zająca, M.Zająca, Wyd.SBP, Warszawa 2008; Po potopie: dziecko i książka w XXI wieku: diagnozy i postulaty. Praca zbiorowa pod red. D.Świerczyńskiej-Jelonek, M.Zająca, G.Leszczyńskiego, Wyd.SBP, Warszawa 2008.

13

---