Rozdział 2
Rynek, popyt, podaż
2.1. Pojęcie i klasyfikacja rynków
Rynkiem nazywamy całokształt transakcji kupna i sprzedaży oraz warunków,
w jakich one przebiegajÄ….
Ten całokształt transakcji, czyli rynek, można klasyfikować według różnych
kryteriów podziału:
" wedÅ‚ug przedmiotu obrotu możemy wyróżnić rynek dóbr i usÅ‚ug konsump­
cyjnych oraz rynek czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału);
" według zasięgu geograficznego możemy rozróżnić rynki lokalne, regionalne,
krajowe, międzynarodowe, światowy;
" w zależności od sytuacji rynkowej możemy mówić o rynku sprzedawcy
i rynku nabywcy; ten pierwszy charakteryzuje się długotrwałą przewagą popytu
1
nad podażą, co stawia sprzedawcę w bardzo korzystnej sytuacji przetargowej ,
natomiast drugi charakteryzuje siÄ™ nadwyżkÄ… podaży nad popytem, co daje uprzy­
wilejowanÄ… pozycjÄ™ nabywcy;
" w zależnoÅ›ci od stopnia jednorodnoÅ›ci przedmiotu transakcji możemy wy­
różnić rynek homogeniczny (jednorodny), np. rynek ropy, rynek pszenicy, oraz
rynek heterogeniczny, np. rynek pracy - wystÄ™pujÄ… na nim różne zawody, wyma­
gające odmiennych zdolności i kwalifikacji, nie konkurujące ze sobą (wówczas
mówimy o segmentacji rynku);
" w zależności od stopnia wyrównywania się cen wyróżniamy rynek doskonały
i niedoskonały.
Rynek doskonały charakteryzuje się spełnieniem następujących warunków:
(1) rozproszenie po stronie popytu i podaży, (2) brak barier wejścia na rynek, (3)
2
przejrzystość (transparencja ) oraz (4) jednorodność dóbr i usług .
1
Jest to cecha charakterystyczna gospodarki nakazowo-rozdzielczej okreÅ›lanej mianem gospo­
darki niedoborów.
2
W dalszej analizie - dla wygody - będziemy używać tylko pojęcia dóbr, rozumiejąc przez to
dobra i usługi.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 41
Pierwszy warunek oznacza, że każdy z podmiotów dysponuje jednakową siłą
ekonomiczną i jest ich bardzo dużo; w rezultacie żaden z podmiotów nie może
wpływać na kształtowanie się cen. Decyzje poszczególnych podmiotów są oparte
na cenie danej z zewnÄ…trz, z rynku; cena jest dla nich parametrem. Warunek
drugi oznacza, że wszystkie zasoby są w pełni mobilne. Istnieje zatem możliwość
wejÅ›cia na dany rynek oraz wyjÅ›cia z niego, jak również Å‚atwość zmiany zastoso­
wania zasobów. Warunek przejrzystości oznacza, że sprzedający oraz kupujący
dysponują pełnymi informacjami o towarach i warunkach zawierania transakcji,
w tym zwłaszcza o cenach. Jednorodność dóbr oznacza, że dobra o tym samym
przeznaczeniu mają jednakowe cechy fizyczne i są postrzegane przez nabywców
jako jednakowe, niezależnie od tego, jaki producent je wytworzył.
W rzeczywistym życiu gospodarczym spełnienie tych warunków zwykle nie
jest możliwe. Zebranie informacji o warunkach wszystkich transakcji dotyczących
jakiegoś towaru wymaga czasu i jest kosztowne. Często o zawarciu transakcji
decydują uwarunkowania pozacenowe, np. bliskość punktu sprzedaży, zaprzyjaz
­
niony sprzedawca. Producenci świadomie - stosując reklamę, znaki firmowe itp.
- dążą do zróżnicowania produktów; w rezultacie np. proszek do prania danej
firmy jest postrzegany jako lepszy, mimo że skład chemiczny wszystkich proszków
jest prawie jednakowy. Wszystko to sprawia, że w praktyce rynek nie jest doskonały
i  pozwala" na istnienie wielu cen na taki sam towar.
PrzeciwieÅ„stwem rynku doskonaÅ‚ego jest rynek monopolistyczny. Przy naj­
wyższym stopniu monopolizacji oznacza to sytuację, w której występuje jedno
przedsiÄ™biorstwo majÄ…ce wyÅ‚Ä…czność na produkcjÄ™ i zbyt jakiegoÅ› towaru. Przed­
siÄ™biorstwo monopolistyczne kontroluje wiÄ™c w peÅ‚ni sytuacjÄ™ rynkowÄ…, ma moż­
liwość ustalania rozmiarów podaży i wysokości cen; w tej sytuacji cena nie jest
parametrem branym z rynku, to monopolista jest dawcą ceny. Jednakże nawet
taka uprzywilejowana pozycja nie oznacza zupełnej dowolności czy też braku
ograniczeÅ„ przy ustalaniu ceny. Monopolistyczny dawca ceny musi w swojej poli­
tyce cen uwzględniać uwarunkowania popytowe i podażowe. Zagadnienia te będą
omówione w dalszej części podręcznika.
Gospodarka wolnokonkurencyjna wystÄ™powaÅ‚a powszechnie do drugiej po­
Å‚owy XIX wieku w wielu krajach, m.in. Wielkiej Brytanii, Niemczech i Stanach
Zjednoczonych. Charakteryzowała się ona istnieniem w niemal każdej dziedzinie
produkcji wielu stosunkowo równorzędnych przedsiębiorstw, z których żadne nie
miało znaczącego wpływu na łączną podaż dostarczanych na rynek produktów
i między którymi toczyła się ostra walka konkurencyjna. Główną formą rywalizacji
była konkurencja cenowa (polegająca na obniżaniu cen swoich wyrobów przez
przedsiębiorstwa mające względnie niższe koszty, aby pozyskać nowych odbiorców,
zaopatrujących się dotychczas u innych producentów), a podstawowe decyzje
produkcyjne i handlowe podejmowane były przede wszystkim na podstawie analizy
bieżącej sytuacji rynkowej i bieżącej rentowności produkcji. Kapitały napływały
do najbardziej rentownych gaÅ‚Ä™zi produkcji, odpÅ‚ywaÅ‚y zaÅ› z gaÅ‚Ä™zi najmniej ren­
townych. W trakcie walki konkurencyjnej stopniowo wzmacniały się i utrwalały
42 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
swojÄ… pozycjÄ™ na rynku przedsiÄ™biorstwa najsilniejsze (produkujÄ…ce najtaniej i naj­
więcej), ginęły (bankrutowały) zaś przedsiębiorstwa najsłabsze.
Ostatnie dziesięciolecia XIX wieku i pierwsze XX wieku przyniosły procesy
wzmożonej monopolizacji gospodarki. Ostra walka konkurencyjna doprowadziła
z czasem do dominacji w wiÄ™kszoÅ›ci dziedzin gospodarki niewielkiej grupy przed­
siÄ™biorstw najwiÄ™kszych, potocznie zwanych monopolami, w których skoncen­
trowała się podstawowa masa kapitału i produkcji. Czysty monopol ma miejsce
wtedy, gdy działa tylko jeden dostawca danego dobra. W sytuacji, gdy działa tylko
jeden odbiorca danego dobra (chodzi tu raczej o przedsiębiorstwa pośredniczące
w handlu, a nie o tzw. ostatecznych odbiorców) występuje monopson. Przypadki
pełnej monopolizacji rynku w omawianym okresie zdarzały się znacznie częściej
niż współczeÅ›nie - teraz należą raczej do rzadkoÅ›ci. SytuacjÄ™, gdy w danej dzie­
dzinie gospodarki dominuje zdecydowanie kilka wielkich przedsiÄ™biorstw nazy­
wamy oligopolem (taka sytuacja występuje obecnie w Polsce np. w przemyśle
samochodowym i oponiarskim). Efektem monopolizacji było m.in. wydłużenie się
czasu strategii działania wielkich przedsiębiorstw oraz uzyskanie przez nie dużego
wpływu na łączną podaż dóbr, a także ich ceny i inne parametry rynkowe. Między
tego typu przedsiębiorstwami dochodziło często do porozumień co do rozmiarów
produkcji, cen produktów, z
ródeł zaopatrzenia oraz rynków zbytu. Konkurencja
uległa więc osłabieniu, przy czym wystąpiła dość wyraz
na tendencja do spadku
znaczenia konkurencji cenowej, ponieważ prowadziÅ‚a ona czÄ™sto do spadku prze­
ciętnej marży zysku wszystkich przedsiębiorstw działających w danym segmencie
rynku (obniżenie ceny przez jedno przedsiębiorstwo najczęściej sprawiało, że także
inne przedsiębiorstwa zmuszone były do obniżenia cen, aby nie stracić odbiorców).
Miejsce konkurencji cenowej w coraz szerszym zakresie zaczęła zajmować - zwÅ‚a­
szcza po pojawieniu się w niektórych krajach na przełomie XIX i XX wieku
ustawodawstwa antymonopolowego - konkurencja niecenowa, głównie w dziedzi­
nie innowacji techniczno-ekonomicznych oraz różnych Å›rodków popierania sprze­
daży (w tym szczególnie reklamy). Co prawda taki sposób konkurowania wymaga
często od przedsiębiorstwa ponoszenia znacznych nakładów np. na opracowanie
i uruchomienie produkcji nowych wyrobów, jednak kiedy innowacja uzyska ap­
robatę odbiorców, może przynosić duży i długotrwały zysk. Osłabia to pozycję
producentów, którzy nie wprowadzają innowacji.
Wielki kryzys gospodarczy z lat 1929-1933 zapoczątkował szereg procesów,
które doprowadziły do gruntownych przeobrażeń społeczeństw i gospodarek wielu
krajów. Z punktu widzenia zmian w charakterze rynku i konkurencji stosunkowo
największe znaczenie miały dwa procesy:
" wzrostu ekonomicznej roli paÅ„stwa, czyli nasilenia ingerencji rzÄ…du w gos­
podarkÄ™ danego kraju (wagi tego procesu nie zmienia pewien odwrót od nie­
których form interwencjonizmu państwowego, obserwowany w większości krajów
wysoko rozwiniętych od końca lat siedemdziesiątych XX wieku);
" postępującej internacjonalizacji wielu procesów i zjawisk gospodarczych
(międzynarodowy transfer kapitału, siły roboczej oraz innowacji techniczno-or-
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 43
ganizacyjnych, pojawienie siÄ™ wspólnych barier rozwojowych i nasilenie siÄ™ miÄ™dzy­
narodowych współzależności w sferze produkcji oraz dystrybucji dóbr, przepływ
informacji, rozwój międzynarodowej integracji gospodarczej oraz różnego typu
instytucji i organizacji ponadnarodowych, np. Unii Europejskiej).
Procesy te w istotny sposób zmieniÅ‚y wiÄ™zi miÄ™dzy podmiotami gospodar­
czymi, a tym samym wpłynęły na charakter rynku i konkurencji.
Praktyka różnych krajów dowodzi, że o istnieniu w peÅ‚ni rozwiniÄ™tego rynko­
wego mechanizmu regulowania gospodarki można mówić dopiero wtedy, gdy
speÅ‚nione sÄ… pewne, dość Å›ciÅ›le powiÄ…zane ze sobÄ…, warunki. Chodzi w szczególno­
ści o następujące warunki istnienia dojrzałego rynku:
" dominacja własności prywatnej i swoboda w zakresie transferu prywatnych
praw własności (im szerszy zakres własności publicznej i im mniejsza swoboda
transferu praw własności, tym większe ograniczenia dla rynku);
" swoboda prowadzenia dziaÅ‚alnoÅ›ci gospodarczej (im wiÄ™ksze administracyj­
ne ograniczenia, reglamentacje i regulacje w takich dziedzinach, jak: produkcja
oraz obrót produktami i czynnikami produkcji, tym mniejsze szanse na wyksztaÅ‚­
cenie się rozwiniętego rynku produktów);
" istnienie sprawnie działających instytucji obsługujących rynek, takich jak:
komisja papierów wartoÅ›ciowych, gieÅ‚dy, banki, instytucje powiernicze, firmy do­
radztwa prawnego i inwestycyjnego, instytucje ubezpieczeniowe oraz firmy mak­
lerskie, bez których trudno wyobrazić sobie np. rozwój rynku dóbr inwestycyjnych
oraz rynku papierów wartościowych;
" integralność rynku, czyli wzajemne uzależnienie siÄ™ od siebie poszczegól­
nych segmentów rynku, np. rynku dóbr fizycznych i rynku finansowego, rynku
produktów konsumpcyjnych i rynku czynników produkcji, rynku pieniężnego i ryn­
ku walutowego (niedorozwój jednych rynków negatywnie rzutuje na funkcjono­
wanie i rozwój pozostałych rynków).
2.2. Funkcjonowanie rynku
Rynek jako regulator procesów gospodarczych peÅ‚ni szereg bardziej szczegó­
łowych funkcji. Oto tylko najważniejsze funkcje rynku:
1. Dokonuje wyceny różnych dóbr (produktów i zasobów gospodarczych). We
współczesnej gospodarce rynkowej występuje tendencja do przekształcania się
wszystkich dóbr w towary. Ich ceny ustalają się właśnie na rynku. Rynek jest więc
instrumentem i zarazem miejscem obiektywnej wyceny dóbr.
2. Jest podstawowym z
ródłem informacji dla podmiotów gospodarczych.
Dokonując wyceny różnych produktów i zasobów, rynek dostarcza podmiotom
najbardziej obiektywnej informacji o ich cenach i relacjach cen. Z rynku płyną
informacje dotyczące nie tylko cen i ich relacji, lecz także innych  parametrów
rynkowych": rozmiarów podaży i popytu na poszczególne produkty oraz usługi,
44 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
czynników produkcji, oprocentowania depozytów i kredytów bankowych, relacji
rentowności różnych rodzajów działalności gospodarczej, relacji płac różnych grup
pracowników itd. Te informacje są niezbędne do podejmowania trafnych decyzji.
Praktyka dowodzi przy tym, że rynek jest stosunkowo najbardziej sprawnym sys­
temem informowania o gospodarce.
3. Jest niezbÄ™dnym warunkiem racjonalnego wykorzystania zasobów gos­
podarczych, zarówno zasobów produktów, jak i czynników produkcji (pracy, ziemi
i kapitału). Dostarczając dążącym do maksymalizacji swoich korzyści podmiotom
gospodarczym obiektywnej informacji o cenach i relacjach rzadkoÅ›ci poszczegól­
nych zasobów, a także o nakładach i efektach związanych z różnymi rodzajami
działalności gospodarczej, rynek umożliwia tym podmiotom podejmowanie decyzji
opartych na rachunku ekonomicznym i skłania je do oszczędnego, racjonalnego
gospodarowania zasobami produktów i czynników produkcji oraz kierowania ich
do najbardziej efektywnych zastosowań.
4. Umożliwia ustalanie siÄ™ stanów równowagi w gospodarce. Parametry ryn­
kowe (ceny, stawki pÅ‚ac, stopy procentowe itd.) dostarczajÄ… podmiotom gospodar­
czym (uczestnikom rynku) ważnych sygnałów. Reakcją na te sygnały są działania
uczestników rynku, których efektem może być powstawanie, przywracanie i utrzy­
mywanie się stanów równowagi w gospodarce. Jeśli np. konsumenci chcą zwiększyć
konsumpcję jakiegoś produktu (np. cukru), to zwiększą jego zakupy w sklepach,
a z kolei sklepy zwiększą zamówienia na ten produkt u swych dostawców. Przy
dotychczasowej cenie cukru może to wywołać stan nierównowagi (przewaga popytu
na cukier nad jego podażą). Ta nierównowaga może skłonić sprzedawców cukru
(detalistów, hurtowników) do podwyższenia jego ceny, a wyższa cena cukru może
skłonić jego producentów do zwiększenia produkcji. Dzięki temu równowaga
między popytem na cukier i jego podażą może zostać przywrócona. Podobne
dostosowania mają miejsce na rynkach innych produktów.
5. Jest weryfikatorem spoÅ‚ecznej przydatnoÅ›ci produkcji i zarazem mechaniz­
mem dostosowywania produkcji do potrzeb. Dopiero na rynku okazuje siÄ™, czy
dana produkcja znalazła uznanie nabywców. Chcąc sprzedać swoje dobra lub
usługi, producenci zmuszeni są dostosowywać wielkość i strukturę ich podaży do
wielkości i struktury efektywnego popytu. W stopniu, w jakim efektywny popyt
odzwierciedla potrzeby ludzkie, rynek peÅ‚ni wiÄ™c funkcjÄ™ mechanizmu dostoso­
wywania produkcji do potrzeb3.
Rynek - pełniąc przedstawione wyżej funkcje -jest równocześnie podstawowym
mechanizmem rozwiązywania trzech kluczowych problemów każdej gospodarki, tzn.:
co, jak i dla kogo produkować. Te problemy są zresztą wzajemnie powiązane.
3
W praktyce efektywny popyt nabywców, czyli popyt wsparty zasobem pieniądza wystarczającym
na sfinansowanie zakupu, może niekiedy znacznie odbiegać od ich faktycznych potrzeb. Część z nich
kupuje bowiem raczej te produkty, które przy danych dochodach są dla nich osiągalne, niż te, które
byliby skłonni uznać za najbardziej im potrzebne.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 45
Przy rozwiązywaniu pierwszego z tych problemów (co produkować?) istotne
znaczenie mają przede wszystkim zachowania konsumentów. Nabywając takie,
a nie inne produkty, uczestniczÄ… oni w nieustannym  akcie wyborczym".  GÅ‚o­
sując" przy kasach sklepowych swoimi pieniędzmi, sygnalizują, że produkcja
pewnych wyrobów (na które popyt rośnie) powinna być zwiększona, a innych
(na które popyt maleje) zmniejszona. Z kolei producenci, biorąc pod uwagę
istniejÄ…ce ograniczenia (np. ilość dostÄ™pnych w danym okresie czynników pro­
dukcji, ceny tych czynników, zasób możliwych do zastosowania technicznych
metod wytwarzania), dostosowujÄ… w miarÄ™ możliwoÅ›ci podaż produktów do po­
pytu na rynku. Ustalają oni ceny sprzedawanych wyrobów, bazując na kosztach
ich produkcji, przy czym zwiększają produkcję przynoszącą im wyższe zyski,
a zmniejszają produkcję przynoszącą niższe zyski. W ten sposób rynek uzgadnia
popyt konsumentów z podażą producentów, godząc przy okazji subiektywne
upodobania konsumentów z obiektywnymi ograniczeniami, jakie wynikajÄ… z do­
stÄ™pnoÅ›ci zasobów i możliwoÅ›ci znanej technologii. Konsumenci, bÄ™dÄ…c inicja­
torami w dochodzeniu do decyzji, co ma być produkowane, nie sÄ… wiÄ™c dyk­
tatorami. Gospodarka nie może wyjść poza granicÄ™ wÅ‚asnych możliwoÅ›ci pro­
dukcyjnych; można polecieć do Nowego Jorku czy Paryża, ale nie ma na razie
pasażerskich lotów na Marsa!
Te obiektywne ograniczenia mają też, oczywiście, bardzo istotne znaczenie
dla drugiego z wymienionych wyżej problemów (jak produkować?), ale równie
ważne, a może nawet ważniejsze, z tego punktu widzenia jest istnienie efektywnej
konkurencji między producentami. Aby sprostać konkurencji i zapewnić sobie
wysokie zyski, producenci muszą produkować dużo i sprzedawać tanio. Muszą
więc utrzymywać koszty produkcji na możliwie najniższym poziomie, eliminować
droższe metody produkcji, wprowadzać tańsze itd. Informacji potrzebnych im do
podejmowania tego typu decyzji dostarcza rynek, a szczególnie ukształtowane na
rynku ceny poszczególnych produktów oraz ceny czynników produkcji, m.in. stawki
płac, stawki rent od ziemi i stopy oprocentowania kredytów.
Trzeci z omawianych problemów (dla kogo produkować?) rozwiązywany jest
przede wszystkim dzięki kształtowaniu się relacji popytu i podaży na rynkach
czynników produkcji. Rynki te wywierają wpływ na ceny czynników produkcji, od
których z kolei uzależnione są przychody z tych czynników. A od przychodów
tych zależą dochody wÅ‚aÅ›cicieli poszczególnych czynników produkcji. PodziaÅ‚ do­
wodów w spoÅ‚eczeÅ„stwie jest wiÄ™c okreÅ›lony przede wszystkim przez iloÅ›ci posia­
danych przez poszczególnych ludzi czynników produkcji oraz przez ceny tych
czynników. Większość ludzi najmuje się do pracy i otrzymuje z tego tytułu płace,
posiadacze akcji otrzymują dywidendę, właściciele pieniędzy ulokowanych na
rachunkach terminowych w banku otrzymują odsetki od depozytów. Należy też
pamiÄ™tać o innych (pozarynkowych) czynnikach wpÅ‚ywajÄ…cych na podziaÅ‚ docho­
dów, np. dziedziczenie majątku, wrodzone lub nabyte umiejętności.
Rynek, bÄ™dÄ…c niewÄ…tpliwie podstawowym regulatorem gospodarki (mechaniz­
mem alokacji zasobów w gospodarce), nie jest, oczywiście, jedynym regulatorem.
46 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
WspółczeÅ›nie w praktyce, m.in. ze wzglÄ™du na pewne niedomagania rynku, poważ­
nÄ… (zróżnicowanÄ… w poszczególnych krajach) rolÄ™ w regulowaniu procesów gos­
podarczych odgrywa również państwo. Kwestia ta będzie przedmiotem dalszych
rozważań w podręczniku.
2.3. Popyt i czynniki go określające
Popyt na dane dobro jest to ilość tego dobra, jaką nabywcy są w stanie nabyć
po określonej cenie i w określonym czasie. Jest to popyt efektywny, tzn. taki, przy
którym chęć nabycia towaru poparta jest posiadaniem odpowiedniego ekwiwalentu
pieniężnego. Wyróżniamy jeszcze popyt potencjalny, który oznacza pragnienie
nabycia okreÅ›lonego dobra nie poparte możliwoÅ›ciami dochodowymi. W przypad­
ku poprawy sytuacji dochodowej nabywcy popyt potencjalny może przekształcić
siÄ™ w popyt efektywny.
W zależnoÅ›ci od motywacji nabywców popyt możemy podzielić na trzy kate­
gorie: funkcjonalny, niefunkcjonalny i spekulacyjny. Popyt funkcjonalny wynika
z cech jakościowych danego dobra, jest funkcją jego wartości użytkowej. Popyt
niefunkcjonalny wynika z oddziaÅ‚ywania tzw. efektów zewnÄ™trznych na użytecz­
ność. Oznacza to, że użyteczność danego dobra może ulegać zmianie w zależności
od zachowania się innych konsumentów. Możemy wyróżnić trzy rodzaje zachowań
nabywców: efekt owczego pędu, efekt snobizmu i efekt veblenowski. Efekt owczego
pędu oznacza, iż popyt na dane dobro wzrasta dlatego, że inni konsumują to
dobro. Oznacza on potrzebę utożsamiania się z innymi konsumentami i ich stylem
bycia. Odwrotnie efekt snobizmu. Oznacza on, iż popyt na dane dobro maleje
wskutek tego, że inni kupują to dobro. Oznacza on zatem potrzebę wyróżnienia
siÄ™, bycia ekskluzywnym, odmiennym od innych. Efekt veblenowski dotyczy popytu
na tzw. dobra prestiżowe. Ich konsumpcja świadczy o statusie konsumenta, nosi
znamiona konsumpcji ostentacyjnej; dlatego popyt na takie dobra będzie wzrastał
wraz ze wzrostem ich cen. Popyt spekulacyjny wiąże się z oczekiwaniami co do
kształtowania się cen w przyszłości.
Popyt jest funkcjÄ… wielu zmiennych. Pierwsza z nich wynika niejako z definicji
- jest to cena. Oprócz niej są jeszcze inne, pozacenowe determinanty popytu:
dochody nabywców, ceny dóbr komplementarnych i substytucyjnych, oczekiwane
zmiany sytuacji rynkowej, gusty i preferencje nabywców, zmiana liczby i struktury
ludności. Zmiana popytu może więc następować w wyniku równoczesnych zmian
wielu czynników. JeÅ›li chcemy uchwycić zwiÄ…zki miÄ™dzy zmianami popytu a zmia­
nami tylko jednego z czynników stosujemy klauzulę ceteris paribus. Oznacza to
następujące postępowanie badawcze: jeśli jakaś wielkość określona jest przez kilka
czynników i chcemy uchwycić związki między zmianami tej wielkości a zmianami
jednego z nich, przyjmujemy, że inne czynniki nie ulegają zmianie. Jeśli chcemy
zbadać zależność miÄ™dzy popytem (P) a cenÄ… (c), zakÅ‚adamy, że czynniki poza­
cenowe nie ulegajÄ… zmianie.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 47
2.3.1. Popyt a cena
Zależność między popytem a ceną jest na ogól zależnością odwrotną. Wzrost
ceny powoduje spadek popytu, zaś spadek ceny powoduje wzrost popytu. Możemy
to przedstawić graficznie (rys. 2.1)4.
Rysunenk 2.1. Typowa krzywa popytu
Wzrost ceny z c2 do c2 powoduje spadek popytu z Q1 do Q2; i odwrotnie:
spadek ceny z c2 do c1 powoduje wzrost popytu z Q2 do Q1. Poruszanie siÄ™ po
krzywej popytu w górę lub w dół jest graficznym odzwierciedleniem reakcji popytu
na zmianę ceny. Siłę tej reakcji możemy mierzyć; wrócimy do tego w dalszej części
tego rozdziału.
Konstrukcję (wykreślanie) krzywej popytu, relacje między krzywą popytu
indywidualnego konsumenta i globalnÄ… (rynkowÄ…) krzywÄ… popytu poznamy w na­
stępnym rozdziale. Teraz podkreślmy, że zmiana ceny powoduje dwojaki efekt:
substytucyjny i dochodowy. Wzrost ceny jednego dobra narusza dotychczasowÄ…
strukturÄ™ cen, czyni to dobro relatywnie droższym. SkÅ‚ania to nabywcÄ™ do rezyg­
nacji z dobra relatywnie droższego i zastępowania go (substytucji) innym dobrem,
relatywnie tańszym. Jest to właśnie efekt substytucyjny zmiany ceny. Wzrost ceny
dobra powoduje również inny skutek - wpÅ‚ywa na możliwoÅ›ci nabywcze kon­
sumenta; obniża jego dochód realny. Konsument może teraz nabyć mniej dóbr.
4
Czytelnik zauważył zapewne, że oznaczenie osi współrzędnych na rysunku 2.1 nie koresponduje
z poprzednimi rozważaniami, że to popyt (zmienna zależna) jest określany przez cenę (zmienna
niezależna). Zgodnie z konwencją matematyczną oznaczenie osi powinno być odwrotne - na rzędnej
(oÅ› pionowa) powinniÅ›my odkÅ‚adać wielkość popytu, na odciÄ™tej (oÅ› pozioma) wielkość ceny. Zdecy­
dowaliśmy się jednak na takie oznaczenie (sprzeczne z konwencją matematyczną), by dostosować się
do powszechnej konwencji przyjętej w podręcznikach ekonomii.
48 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
Jest to efekt dochodowy zmiany ceny. Siła tego efektu zależy od udziału dobra,
którego cena wzrosła, w ogólnych wydatkach konsumenta. Analogiczne efekty,
tylko skierowane w przeciwną stronę, występują przy spadku ceny.
2.3.2. Nietypowe krzywe popytu
Przedstawiona na rys. 2.1 krzywa popytu przedstawia typową zależność między
popytem a cenÄ…. IstniejÄ… jeszcze nietypowe reakcje popytu na zmianÄ™ ceny:
1. Popyt może nie reagować na zmianÄ™ ceny - mówimy wówczas, że jest dosko­
nale nieelastyczny albo sztywny (patrz rys. 2.2a). Dotyczy to dóbr, które zaspokajają
niezbędne potrzeby i nie mają substytutów: trumny, sól, niektóre lekarstwa.
2. Popyt reaguje na zmianÄ™ ceny kraÅ„cowo elastycznie -jest doskonale elas­
tyczny (rys. 2.2b). Jest to teoretyczna sytuacja rynku doskonałego. Przy cenie c1
wyznaczonej przez rynek poszczególne przedsiÄ™biorstwo może zrealizować (sprze­
dać) całą swoją produkcję. Przy cenie wyższej np. c2 przedsiębiorstwo to nie
realizuje ani jednej jednostki.
3. Zmiany popytu i zmiany ceny mogą być jednokierunkowe, gdy wzrost ceny
powoduje wzrost popytu, a spadek ceny spadek popytu. Popyt zachowuje się więc
nietypowo, paradoksalnie (rys. 2.2c). Wyróżniamy tutaj trzy przypadki: paradoks
Veblena, paradoks Giffena oraz paradoks spekulacyjny. Paradoks Veblena, jak
już wspominaliÅ›my wyżej, dotyczy popytu na dobra prestiżowe, których konsump­
cja zaspokaja potrzebÄ™ demonstracji statusu materialnego nabywcy. Ten efekt
demonstracji rośnie wraz z ceną nabywanych dóbr. Powoduje to wzrost popytu
(a) (b) (c)
Rysunek 2.2. Nietypowe krzywe popytu
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 49
wraz ze wzrostem ceny tych dóbr. Paradoks Giffena dotyczy dóbr podrzędnych,
których udział w ogólnych wydatkach jest wysoki i których substytuty są jeszcze
droższe. Wzrost cen tych dóbr powoduje spadek dochodów realnych; implikuje to
wzrost popytu na te dobra, gdyż mimo wzrostu ceny są one dalej relatywnie tańsze
od swych substytutów, co przy spadku dochodów realnych ma jeszcze większe
znaczenie. Paradoks Giffena oznacza, że efekt dochodowy jest silniejszy od efektu
substytucyjnego. Nabywcy nie mogÄ… zastÄ…pić tych dóbr innymi. Paradoks spekulacyj­
ny wiąże się z oczekiwaniami co do kształtowania się cen w przyszłości. Jeśli panuje
przekonanie, że cena w przyszłości będzie nadal rosła, popyt rośnie mimo rosnącej
ceny. Dotyczy to również spadku cen; przekonanie, że również w przyszłości ceny
będą spadały wpływa na spadek bieżącego popytu, mimo spadku ceny.
2.3.3. Pozacenowe determinanty popytu
Cena nie jest jedyną zmienną określającą rozmiary popytu na dany produkt.
SÄ… one determinowane też przez czynniki, które okreÅ›liliÅ›my wyżej jako poza­
cenowe. StosujÄ…c klauzulÄ™ ceteris paribus, rozważmy teraz zwiÄ…zek miÄ™dzy zmia­
nami popytu a zmianami dochodu nabywcy. Jest to relacja jednokierunkowa, tzn.
wzrost dochodu powoduje wzrost popytu, a spadek dochodu spadek popytu.
Możemy to przedstawić graficznie poprzez przesunięcie krzywej popytu w prawo
lub w lewo (rys. 2.3).
Rysunek 2.3. Wpływ zmiany dochodu
na rozmiary popytu
c
0
Wzrost dochodów, czyli przesuniÄ™cie krzywej popytu z poÅ‚ożenia P do po­
p1
łożenia P powoduje, że przy tej samej cenie c0 popyt zwiększa się z Q1 do Q2;
p2
i odwrotnie - spadek dochodu, co znajduje graficzny wyraz w przesunięciu krzywej
popytu z położenia P do położenia P , powoduje spadek popytu z Q1 do Q3.
p1 p3
Siłę tej reakcji możemy mierzyć. Wrócimy do tego w dalszej części rozdziału.
Od tej prawidłowości, czyli jednokierunkowych zmian dochodu i popytu są
wyjątki - popyt może reagować na zmiany dochodu w sposób paradoksalny, tzn.
50 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
wzrost dochodu może powodować spadek popytu. Dotyczy to szczególnie dóbr
podrzędnych, mających wyższe jakościowo substytuty.
Następnym czynnikiem współokreślającym popyt na dane dobro są ceny dóbr
pozostajÄ…cych wobec niego w stosunku substytucji bÄ…dz
komplementarności. Dobra
substytucyjne to dobra zastÄ™pujÄ…ce siÄ™ w zaspokajaniu okreÅ›lonej potrzeby. Dla­
tego wzrost ceny jednego z substytutów podnosi popyt na drugi, który w tej sytuacji
staje się relatywnie tańszy. Np. wzrost ceny masła spowoduje wzrost popytu na
margarynÄ™. Dobra komplementarne natomiast to dobra uzupeÅ‚niajÄ…ce siÄ™ w za­
spokajaniu określonej potrzeby. Wzrost ceny danego dobra, powodujący spadek
popytu na to dobro, implikuje więc spadek popytu na dobro komplementarne.
Np. wzrost cen samochodów spowoduje spadek popytu na benzynę.
Gusty i preferencje nabywców również wywierają wpływ na wielkość popytu,
szczególnie przy kształtowaniu popytu na takie produkty, jak odzież, obuwie,
wyposażenie mieszkań. Dokonując wyboru spośród towarów oferowanych do
sprzedaży, nabywca daje wyraz swoim upodobaniom, swoim preferencjom. Mó­
wimy, że nabywca ma swobodÄ™ wyboru. Nie należy tej kategorii mylić z suweren­
nością nabywcy, czyli jego niezależnością w podejmowaniu decyzji rynkowych. Jak
już podkreślaliśmy, zachowania rynkowe jednych osób są zależne od zachowań
innych osób (efekt  owczego pędu", efekt snobizmu); są one również kształtowane
przez działania producentów, czyli marketing - reklamę i inne środki popierania
sprzedaży.  Produkcja" popytu jest dziś istotnym elementem strategii wielkich
przedsiębiorstw.
Liczba ludności i jej struktura według pici i wieku to następny czynnik
współokreÅ›lajÄ…cy wielkość i strukturÄ™ popytu. Na przykÅ‚ad starzejÄ…ce siÄ™ spoÅ‚eczeÅ„­
stwo charakteryzuje siÄ™ wzrostem skÅ‚onnoÅ›ci do oszczÄ™dzania, co wpÅ‚ywa na spa­
dek popytu konsumpcyjnego.
Oddziaływanie czynników pozacenowych interpretujemy graficznie poprzez
przesuniÄ™cie krzywej popytu w prawo lub w lewo (tak jak to przedstawiono w przy­
padku relacji między zmianami dochodu i popytu).
2.4. Podaż i czynniki ją określające
Podaż danego dobra jest to ilość tego dobra zaoferowana przez producentów
do sprzedaży po danej cenie w określonym czasie.
2.4.1. Podaż a cena
Podaż, podobnie jak popyt, jest funkcją wielu zmiennych. Pierwsza z nich
wynika niejako z definicji -jest to cena. Podaż i cena zmieniają się w jednakowym
kierunku. Wzrost ceny powoduje ceteris paribus wzrost podaży, spadek ceny po-
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 51
Rysunek 2.4. Typowa krzywa podaży c.
woduje natomiast zmniejszenie rozmiarów podaży. Możemy to przedstawić graficz­
nie (rys. 2.4)5.
Wzrost ceny z ct do c2 powoduje wzrost podaży z Q1 do Q2 i odwrotnie,
spadek ceny z c2 do c1 powoduje spadek podaży z Q2 do Qv Dzieje się tak dlatego,
że wzrost ceny powoduje ceteris paribus wzrost opłacalności produkcji, co motywuje
producenta do zwiększania rozmiarów podaży. Odwrotnie oddziałuje spadek ceny.
Graficznym odzwierciedleniem reakcji podaży na zmianę ceny jest poruszanie się
po krzywej podaży w górę lub w dół. Siłę tej reakcji możemy mierzyć; wrócimy do
tego w dalszej części rozdziału.
2.4.2. Pozacenowe determinanty podaży
Rozmiary podaży określane są również przez czynniki pozacenowe. Wśród
nich należy wymienić: koszty wytwarzania, rentowność produkcji dóbr substytucyj­
nych, czynniki naturalne (przy pewnych rodzajach produkcji) oraz inne czynniki
o charakterze obiektywnym.
Porównanie kosztów całkowitych z całkowitym przychodem osiąganym ze
zrealizowanej produkcji (inaczej - utargiem całkowitym) informuje producenta
o osiąganej rentowności produkcji, czyli o realizacji funkcji celu. Zmiana kosztów
produkcji może być spowodowana zmianami cen czynników wytwórczych, zmia­
nami technologii i organizacji produkcji, a także zmianami polityki ekonomicznej
5
Podobnie jak w przypadku krzywej popytu, oznaczenie osi współrzędnych na rysunku 2.4 nie
wynika z poprzednich rozważań, że to podaż (zmienna zależna) jest określana przez cenę (zmienna
niezależna). Zgodnie z konwencją matematyczną oznaczenie osi powinno być odwrotne - na rzędnej
(oÅ› pionowa) powinniÅ›my odkÅ‚adać wielkość podaży, na odciÄ™tej (oÅ› pozioma) wielkość ceny. Zdecy­
dowaliśmy się jednak na takie oznaczenie (niezgodne z konwencją matematyczną), by dostosować się
do powszechnej konwencji przyjętej w podręcznikach ekonomii.
52 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
rządu. Zarówno polityka monetarna, wpływająca na wysokość stopy procentowej
jak i finansowa, wpływająca na wysokość podatków czy subsydiów, oddziałuje na
koszty wytwarzania. Np. wzrost stopy procentowej oznacza wyższe koszty pozys
kania kapitału, również wzrost niektórych podatków przedsiębiorcy traktują jako
wzrost kosztów wytwarzania produktów. Inaczej działają subsydia - oznaczają on
spadek kosztów wytwarzania.
Zmiana kosztów produkcji powoduje przesunięcie krzywej podaży w lewo
lub w prawo, ma wpływ na jej położenie. Możemy to przedstawić graficznie
(rys. 2.5).
Rysunek 2.5. Zmiana kosztów a położenie
krzywej podaży
Q, PODAÅ»
Przesunięcie krzywej podaży z położenia Pdl do położenia Pd2, czyli spadek
podaży z Qx do Q2, odpowiada wzrostowi kosztów produkcji, gdyż wzrost kosztów
produkcji przy danej cenie produktu oznacza spadek rentowności (opłacalność)
tej produkcji, co skłania producentów do jej ograniczenia. Przesunięcie krzywej
podaży z położenia Pdi do położenia Pd3, czyli wzrost rozmiarów podaży z Q1 do
Q3, odpowiada z kolei spadkowi kosztów wytwarzania. Spadek kosztów produkcji
przy danej cenie produktu oznacza wzrost rentownoÅ›ci (opÅ‚acalnoÅ›ci) tej produk­
cji. Skłania to producentów do zwiększania jej rozmiarów z Qx do Q3.
2.4.3. Podaż i cena a czynnik czasu
W przeciwieństwie do popytu, który niemal natychmiast może zareagować
na zmianę determinant cenowych czy pozacenowych, reakcja podaży na zmianę
czynników ją określających wymaga czasu. W analizie procesów dostosowawczych
po stronie podaży możemy wyróżnić trzy sytuacje: okres ultrakrótki, okres krótki
i okres długi.
W okresie ultrakrótkim podaż jest stała; w tej sytuacji cena jest funkcją
popytu.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 53
W okresie krótkim nastÄ™pujÄ… procesy dostosowawcze podaży w ramach ist­
niejącego potencjału wytwórczego poprzez jego lepsze wykorzystanie. Podaż może
wzrosnąć w ramach zakreślonych przez możliwości produkcyjne.
W okresie dÅ‚ugim zdolnoÅ›ci produkcyjne zwiÄ™kszajÄ… siÄ™. Jest to skutek in­
westycji. Ich przeprowadzenie wymaga czasu; różnego zresztą dla poszczególnych
dziedzin wytwarzania. Zwiększenie zdolności produkcyjnych sprawia, że w okresie
długim istnieją największe możliwości wzrostu podaży.
Przedstawiamy to graficznie na rysunku 2.6.
o
Rysunek 2.6. Podaż w różnych okresach
c4
Q1 Q2 Q3 ILOŚĆ DOBRA
W okresie ultrakrótkim krzywa podaży (Pd1) ma kształt linii równoległej do
osi rzędnych (podaż stała). Przesunięcie krzywej popytu z położenia P do P ,
p1 p2
czyli wzrost popytu powoduje wzrost ceny z c1 do c2. Oznacza to przesunięcie
punktu równowagi z A do B.
W okresie krótkim podaż reaguje na wzrost ceny. Kształt krzywej przybiera
więc swoją typową postać (Pd2). Wzrost podaży spowoduje spadek ceny (c3>c2),
ale nadal jest ona wyższa od ceny wyjściowej (c3>c1). Oznacza to przesunięcie
punktu równowagi z B doC. Dalszy wzrost podaży w okresie długim (krzywa Pd3)
doprowadza ceteris paribus do dalszego spadku ceny (c
równowagi z C do D.
Niejako przy okazji poznaliÅ›my wagÄ™ uwarunkowaÅ„ czasowych dla analiz ekono­
micznych. SÄ… one bardzo istotne, zarówno w badaniu zjawisk mikro-, jak i makroeko­
nomicznych. W dalszych analizach będziemy do tego rozróżnienia jeszcze powracać.
2.5. Cena równowagi rynkowej
Dotychczas rozważaliśmy oddzielnie popyt i podaż. Teraz rozważymy te dwie
wielkości we wzajemnym oddziaływaniu. Właśnie gra popytu i podaży to istota
mechanizmu rynkowego. W wyniku tej gry kształtuje się cena. Oddziałuje ona
54 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
zwrotnie na kształtowanie się popytu i podaży; jest, jak pamiętamy, głównym
czynnikiem współokreślającym te wielkości. Cena jest sygnałem rynku, kierowanym
w stronę producentów i nabywców i skłaniającym ich do podjęcia odpowiednich
decyzji; jej kształtowanie się jest instrumentem przywracania równowagi.
Załóżmy, że cena jest wyższa od ceny równowagi. Pojawia się wtedy nadwyżka
dobra, co oznacza, że popyt jest mniejszy od podaży. Będzie to sytuacja korzystna
dla nabywcy. Konkurencja między sprzedającymi doprowadzi do spadku ceny, co
implikuje wzrost popytu i spadek podaży. Odwrotnie przedstawiać się będzie
sytuacja przy cenie niższej od ceny równowagi. Niska cena zachęci nabywców do
zwiększenia popytu przy równoczesnym ograniczaniu podaży przez producentów.
Pojawia siÄ™ niedobór dobra, co oznacza, że popyt jest wiÄ™kszy od podaży. Kon­
kurencja, tym razem między kupującymi, doprowadzi do wzrostu ceny, który
spowoduje spadek popytu i wzrost podaży. Te procesy dostosowawcze trwają
ustawicznie i w ich rezultacie ustala siÄ™ cena, usuwajÄ…ca z rynku nadmiar bÄ…dz

niedobór produktów, cena równoważąca popyt z podażą - cena równowagi ryn­
kowej. Możemy to przedstawić graficznie (rys. 2.7).
Rysunek 2.7. Cena równowagi rynkowej
Punkt przeciÄ™cia siÄ™ krzywej popytu z krzywÄ… podaży wyznacza cenÄ™ równo­
wagi rynkowej (cr), przy której wielkość popytu jest równa wielkości podaży. Cena
wyższa od ceny równowagi (c1) oznacza przewagę podaży nad popytem, czyli
nadwyżkÄ™ dobra. Odwrotnie: cena niższa od ceny równowagi (c2) oznacza prze­
wagę popytu nad podażą, czyli niedobór dobra. Jedynie przy cenie równowagi
rynkowej (cr) te dwie wielkości są równe.
Osiągnięta równowaga rynkowa może zostać zakłócona przez zmiany poza-
cenowych czynników determinujących popyt i podaż. Jak już wiemy, graficznie
znajduje to wyraz w przesunięciu krzywej popytu bądz
podaży w prawo lub w lewo.
Zilustrujemy to, przesuwajÄ…c najpierw krzywÄ… popytu wzdÅ‚uż danej krzywej po­
daży; nastÄ™pnie dokonamy przesunięć krzywej podaży wzdÅ‚uż danej krzywej po­
pytu, by zwieńczyć nasze rozważania równoczesnym przesunięciem krzywej popytu
i podaży.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 55
2.5.1. Przesunięcia krzywej popytu a cena równowagi
Przyjmijmy, że wskutek wzrostu dochodów nabywców krzywa popytu na dany
produkt przesuwa się (rys. 2.8) z położenia P do położenia P . Utrzymywanie
p1 p2
dotychczasowej ceny c spowoduje wystąpienie przewagi popytu nad podażą. Musi
r1
to doprowadzić do ukształtowania się nowej wyższej ceny równowagi c , która
r2
równoważy popyt z podażą przy ilości produktu Q2. Spadek dochodów spowoduje
przesunięcie krzywej popytu z położenia P do położenia P . Utrzymywanie się
p1 p3
dotychczasowej ceny c spowoduje teraz wystÄ…pienie przewagi podaży nad popy­
r1
tem. W tej sytuacji musi dojść do ukształtowania się nowej niższej ceny równowagi
c równoważącej popyt z podażą przy ilości Q3.
r3
Rysunek 2.8. Przesuwanie siÄ™ krzywej popytu
POPYT, PODAÅ»
2.5.2. Przesunięcia krzywej podaży a cena równowagi
Przyjmijmy, że wskutek wzrostu kosztów wytwarzania krzywa podaży przesu­
wa się (rys. 2.9) z położenia Pd1 do położenia Pd2. Utrzymywanie dotychczasowej
ceny równowagi c doprowadziłoby do pojawienia się przewagi popytu nad poda-
r1
Rysunek 2.9. Przesuwanie się krzywej podaży
56 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
żą. Efektem tego jest ukształtowanie się nowej wyższej ceny równowagi rynkowej
c , zrównującej popyt z .podażą przy ilości Q2. Spadek kosztów wytwarzania,
r2
znajdujÄ…cy graficzne odzwierciedlenie w przesuniÄ™ciu siÄ™ krzywej podaży z poÅ‚o­
żenia Pdi do położenia Pdi, uruchomi procesy kształtujące nową cenę równowagi
na poziomie cr3, zrównującą popyt z podażą przy ilości <23.
2.5.3. Równoczesne przesunięcia krzywych popytu
i podaży a cena równowagi
Przesunięcia krzywych popytu i podaży mogą także przebiegać równocześnie.
Możemy, zgodnie z zasadami kombinatoryki, wymienić kilka wariantów:
" obie krzywe przesuwajÄ… siÄ™ w prawo;
" obie krzywe przesuwajÄ… siÄ™ w lewo;
" krzywa popytu przesuwa się w prawo, krzywa podaży w lewo;
" krzywa popytu przesuwa się w lewo, krzywa podaży w prawo.
Przedstawmy przykładowo jedną z tych kombinacji, pozostawiając ilustracje
graficzne pozostałych przypadków Czytelnikowi.
Rozpatrzmy kombinacjÄ™ ostatniÄ…, gdy krzywa popytu przesuwa siÄ™ w lewo,
a krzywa podaży w prawo (rys. 2.10).
Rysunek 2.10. Równoczesne przesuwanie się
krzywych popytu i podaży
Przecięcie krzywej popytu P z krzywą podaży Pd1 wyznacza cenę równowagi
p1
rynkowej c , równoważącą popyt z podażą przy ilości Qv Przesunięcie krzywej
r1
podaży z położenia Pdl do położenia Pd2, spowodowane np. spadkiem kosztów
wytwarzania, powoduje spadek ceny równowagi rynkowej do cr2, równoważącej
popyt z podażą przy ilości Q2. Na ten ruch krzywej podaży nakłada się ruch
krzywej popytu z położenia P do położenia P , spowodowany np. spadkiem
p1 p2
dochodów. Przy cenie c powstanie niedopasowanie popytu i podaży charak­
r2
teryzujące się przewagą podaży nad popytem. Doprowadza to do obniżki ceny
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 57
i ukształtowania się ceny równowagi rynkowej c (przecięcie krzywej popytu P
r3 p2
z krzywą podaży Pd2), równoważącej popyt z podażą przy ilości Q3.
Dotychczasowa analiza uprawnia uogólnienie, iż cena jest instrumentem przy­
wracania równowagi w gospodarce rynkowej. Kształtuje się w wyniku gry popytu
i podaży i oddziałuje zwrotnie na kształtowanie się tych wielkości. Istota rynku
polega na wahaniu cen i ilości; jest to mechanizm, poprzez który dokonują się
procesy dostosowujÄ…ce strukturÄ™ produkcji do struktury spoÅ‚ecznego zapotrzebo­
wania. Te wahania cen i ilości zależą od kształtu krzywych. Jeżeli nachylenie
krzywej podaży6 jest wiÄ™ksze aniżeli krzywej popytu to wystÄ™pujÄ… tÅ‚umione (zmniej­
szające się) wahania cen i ilości oferowanych produktów. Jeżeli nachylenie krzywej
podaży jest mniejsze aniżeli krzywej popytu to wahania cen i ilości mają charakter
wybuchowy (zwiÄ™kszajÄ…cy siÄ™). ZależnoÅ›ci te stanowiÄ… istotÄ™ tzw. modelu pajÄ™czy­
ny. Przedstawmy to na wykresie (rys. 2.11).
(b)
a)
Rysunek 2.11. Model pajęczyny: (a) tłumione wahania cen i ilości; (b) wybuchowe wahania cen i ilości
Przed wyjaśnianiem modelu pajęczyny przypomnijmy znaną już obserwację, że
popyt może zareagować na zmianę ceny prawie natychmiast, natomiast reakcja podaży
na zmianę ceny wymaga czasu. Bieżący popyt jest funkcją ceny bieżącej, natomiast
bieżąca podaż jest funkcją ceny z poprzedniego okresu. Możemy to zapisać:
(2.1)
(2.2)
6
Nachylenie krzywej zostanie wyjaśnione bliżej w punkcie siódmym niniejszego rozdziału.
Bierzemy tu pod uwagę bezwzględne wartości nachyleń tych krzywych, które możemy mierzyć tangen-
sem kąta, jaki tworzy styczna do danej krzywej z osią odciętych.
58 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
Na rysunku 2.11a początkowa cena c spowoduje wzrost podaży w okresie
x
nastÄ™pnym do poziomu Q2. Powstanie nadwyżka podaży nad popytem. Jej lik­
widacja wymaga obniżenia ceny do poziomu c2. Nowa, niższa cena spowoduje, że
podaż w następnym okresie Q3 będzie niższa od Q2. Powstanie niedobór dóbr;
aby zrównoważyć rynek, cena zgodnie z krzywą popytu ustali się na poziomie
c3>c2. Wzrost ceny spowoduje wzrost podaży w okresie następnym do poziomu
Q4>Q3, itd. Możemy zaobserwować, że wytrącenie rynku ze stanu równowagi
uruchamia procesy zmierzające do przywrócenia równowagi, wahania cen i ilości
są coraz słabsze.  Pajęczyna" rozpinana na krzywych popytu i podaży jest  tkana"
od zewnątrz do środka.
Inaczej te procesy przebiegają, gdy nachylenie krzywej podaży jest niniejsze
aniżeli krzywej popytu (rys. 2.11b). Teraz  pajęczyna" jest odśrodkowa, tkana od
Å›rodka na zewnÄ…trz. WytrÄ…cenie rynku z równowagi uruchamia procesy powodu­
jące dalsze zwiększanie nierównowagi; wahania cen i ilości są coraz większe.
2.6. Elastyczność popytu i podaży
2.6.1. Cenowa elastyczność popytu
Krzywa popytu ilustruje reakcję popytu na zmianę ceny. Siłę tej reakcji
możemy mierzyć. Miarę tę nazywamy współczynnikiem cenowej elastyczności
popytu:
(2.3)
gdzie: E - współczynnik cenowej elastyczności popytu,
cP
względna (procentowa) zmiana popytu,
względna (procentowa) zmiana ceny.
Współczynnik cenowej elastyczności popytu może przybierać różne wartości.
Sytuacja, gdy E = 0, oznacza, że zmiany ceny nie powodują żadnych zmian
cPp
popytu. Popyt jest doskonale nieelastyczny, inaczej - sztywny. Graficzny wyraz
takiego zachowania popytu przedstawiliśmy już poprzednio (rys. 2.2a). \E \ = 1
cP
oznacza sytuację, w której względna zmiana popytu jest równa względnej zmianie
ceny, czyli np. wzrost ceny o 10% spowoduje spadek popytu dokładnie o 10%.
Mówimy wtedy o elastyczności wzorcowej. Wydatki na dobro charakteryzujące
się taką elastycznością popytu nie ulegają zmianie.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 59
Współczynnik może być zawarty w przedziale
zmiana popytu jest mniejsza od względnej zmiany ceny. Jeśli wzrost ceny o 10%
spowoduje spadek popytu o 5%, to współczynnik wynosi 1/2. Im bliżej zera, tym
mniejsza elastyczność. Gdy
wzglÄ™dnej zmiany ceny. Popyt jest wysoce elastyczny. OczywiÅ›cie im dalej ta war­
tość oddala się od jedynki, tym popyt jest bardziej elastyczny. Gdy
wtedy popyt jest doskonale elastyczny (rys. 2.2b).
2.6.2. Mieszana cenowa elastyczność popytu
Popyt na dane dobro reaguje nie tylko na zmianÄ™ ceny tego dobra, lecz
również na zmianę cen dóbr substytucyjnych bądz
komplementarnych. Dobra
substytucyjne to dobra, które mogą się zastępować w zaspokajaniu określonej
potrzeby (np. masło i margaryna); dobra komplementarne natomiast uzupełniają
się w zaspokajaniu określonej potrzeby (np. samochód i benzyna). Reakcję popytu
na dobro X na zmianÄ™ ceny dobra substytucyjnego bÄ…dz
komplementarnego (dobra
Y) nazywamy mieszaną cenową elastycznością popytu. Jej miarą jest współczynnik
mieszanej cenowej elastyczności popytu:
(2.4)
gdzie: - względna zmiana popytu na dobro X;
-względna zmiana ceny dobra Y pozostającego do dobra X w stosunku
substytucji bÄ…dz
komplementarności.
Znak ujemny współczynnika E informuje nas, że dobra X i Y są wobec
cMPp
siebie komplementarne; znak dodatni świadczy o substytucyjności tych dóbr.
2.6.3. Dochodowa elastyczność popytu
Następnym czynnikiem współokreślającym popyt na dane dobro jest dochód.
StosujÄ…c klauzulÄ™ ceteris paribus, możemy stwierdzić, że wzrost dochodów nabyw­
ców powoduje wzrost popytu. Reakcję popytu na zmianę dochodu nazywamy
dochodową elastycznością popytu. Miarą tej reakcji jest współczynnik dochodowej
elastyczności popytu:
(2.5)
60 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
gdzie: - względna (procentowa) zmiana popytu;
- względna (procentowa) zmiana dochodu.
Ponieważ zmiany dochodu i popytu sÄ… jednokierunkowe, tzn. wzrost do­
chodu powoduje ceteÅ„s paribus wzrost popytu, współczynnik dochodowej elas­
tycznoÅ›ci popytu przyjmuje wartoÅ›ci dodatnie. SÄ… jednak dobra, które charak­
teryzują się nietypową, paradoksalną reakcją popytu na wzrost dochodów. Wzrost
dochodów powoduje spadek popytu na nie. Współczynnik dochodowej elastycz­
ności popytu na te dobra przyjmuje wartości ujemne: EDPp < 0. Dotyczy to dóbr
podrzÄ™dnych majÄ…cych wyższe jakoÅ›ciowo substytuty; np. wzrost dochodów spo­
woduje zastÄ™powanie wÄ™dlin niższej jakoÅ›ci wÄ™dlinami lepszymi jakoÅ›ciowo. Zero­
wa wartość współczynnika: EDPp = 0 staje się więc kryterium podziału dóbr na
dwie grupy: dobra normalne, charakteryzujące się dodatnim współczynnikiem
dochodowej elastycznoÅ›ci popytu: EDPp > 0 i dobra podrzÄ™dne, dla których współ­
czynnik dochodowej elastyczności popytu jest ujemny: EDPp <0. Współczynnik
dochodowej elastyczności popytu może być równy jedności: EDPp = 1. Oznacza
to, że względna zmiana dochodu jest równa względnej zmianie popytu, np. wzrost
dochodu o 10% powoduje wzrost popytu o 10%. Mówimy wtedy o elastyczności
wzorcowej.
Współczynnik może być zawarty w przedziale 0zmiana popytu jest mniejsza od wzglÄ™dnej zmiany dochodu, np. gdy wzrost do­
chodu o 10% spowoduje wzrost popytu o 5%, współczynnik dochodowej elastycz­
ności popytu wynosi 1/2. Im bliżej zera tym mniejsza elastyczność. Gdy EDPp = 0,
wtedy popyt jest sztywny, tzn. nie reaguje na zmianÄ™ dochodu. Gdy EDPp > 1, wtedy
względna zmiana popytu jest większa od względnej zmiany dochodu. Popyt jest
wysoce elastyczny. OczywiÅ›cie im dalej wartość współczynnika oddala siÄ™ od je­
dynki tym popyt jest bardziej elastyczny.
Przyjmijmy wartość EDPp = 1 jako kryterium podziału dóbr na dwie grupy.
Możemy wtedy wyróżnić: dobra wyższego rzÄ™du, charakteryzujÄ…ce siÄ™ współczyn­
nikiem dochodowej elastyczności popytu większym od jedności: EDPp > 1 i dobra
podstawowe, dla których współczynnik dochodowej elastycznoÅ›ci popytu jest mniej­
szy od jedności: EDPp < 1.
W celu znalezienia relacji między tymi dwoma podziałami przedstawmy je
na osi liczbowej:
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 61
Z przedstawionego rysunku łatwo odczytać, że dobra podstawowe to dobra
podrzędne i dobra normalne o elastyczności dochodowej między zerem a jedynką:
0Poszczególne dobra nie muszą ciągle należeć do tej samej kategorii. To samo
dobro może być dobrem normalnym przy niskim dochodzie, a stać się dobrem
podrzędnym przy wysokim poziomie dochodu (rys. 2.12.)
o
" o
X
o
u
Rysunek 2.12. Zmiana charakteru konsumowanych °
dóbr wraz ze wzrostem dochodu
POPYT
Do poziomu dochodu D0 popyt na dane dobro rośnie wraz ze wzrostem
dochodu (EDp >0). Od poziomu dochodu D0 popyt na dane dobro spada wraz ze
wzrostem dochodu (EDP <0). Zmiana współczynnika dochodowej elastyczności
popytu z dodatniego na ujemny oznacza, że dobro traci charakter dobra normal­
nego i uzyskuje status dobra podrzędnego.
Zilustrujmy teraz te ogólne rozważania przykładami dóbr charakteryzującymi
siÄ™ różnymi wartoÅ›ciami współczynnika dochodowej elastycznoÅ›ci popytu. Doty­
czące ich prawidłowości zostały po raz pierwszy zauważone przez niemieckiego
statystyka Ernesta Engla (1821-1896) i dlatego noszÄ… nazwÄ™ praw Engla, a ich
graficzne odzwierciedlenie - krzywych Engla.
Pierwsza prawidłowość dotyczy relacji między wzrostem dochodu a wydatkami
na żywność. Badając budżety gospodarstw domowych, Engel stwierdził, że wraz
ze wzrostem dochodu spada udział wydatków na żywność. Oznacza to, że wydatki
na żywność rosną w tempie wolniejszym od przyrostu dochodu, czyli względna
zmiana popytu na żywność jest mniejsza od wzglÄ™dnej zmiany dochodu. Współ­
czynnik dochodowej elastyczności popytu na żywność zawarty jest w przedziale
0Inaczej zachowują się wydatki na odzież i mieszkanie. Udział tych wydatków
na ogół nie zmienia się wraz ze zmianą dochodu, czyli względny przyrost popytu
na te dobra i względny przyrost dochodu są równe. Współczynnik dochodowej
elastyczności popytu jest więc dla nich zbliżony do jedności: EDPp ~ 1 (rys. 2.13b).
62 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
I wreszcie wydatki na samochody, meble, podróże, ochronÄ™ zdrowia, wypo­
czynek, biżuteriÄ™ wzrastajÄ… w tempie szybszym od tempa wzrostu dochodu. Ozna­
cza to, że względna zmiana popytu na te dobra jest większa od względnej zmiany
dochodu, czyli współczynnik dochodowej elastyczności popytu na nie jest większy
od jedności: EDPp > 1 (rys 2.13c).
(a) (c)
POPYT POPYT POPY.T
Rysunek 2.13. Krzywe Engla
Z faktu, że udział wydatków na poszczególne grupy dóbr zmienia się wraz ze
wzrostem dochodu, wynika bardzo istotne spostrzeżenie: zmiana dochodu powo­
duje nie tylko zmianę poziomu, ale i struktury wydatków.
2.6.4. Cenowa elastyczność podaży
Stwierdziliśmy już poprzednio, że poruszanie się po krzywej podaży w górę
lub w dół jest graficznym odzwierciedleniem reakcji podaży na zmianę ceny. Siłę
tej reakcji możemy mierzyć. Miarę tę stanowi współczynnik cenowej elastyczności
podaży:
(2.6)
gdzie: E - współczynnik cenowej elastyczności podaży;
cPd
- względna (procentowa) zmiana podaży;
względna (procentowa) zmiana ceny.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 63
Współczynnik cenowej elastyczności podaży może przybierać różne wartości:
od zera do nieskoÅ„czonoÅ›ci (0; °°). Wartość zero: E = 0 oznacza, że podaż nie
cPd
reaguje na zmianÄ™ ceny, jest nieelastyczna. Jak pamiÄ™tamy z wczeÅ›niejszych roz­
ważań jest to sytuacja charakterystyczna dla okresu ultrakrótkiego (rys. 2.14a).
PODAÅ» PODAÅ»
PODAÅ» PODAÅ»
Rysunek 2.14. Krzywe podaży
Współczynnik może przybierać wartość równą jedności: E = 1; wtedy względna
cPd
zmiana podaży jest równa względnej zmianie ceny (rys. 2.14b). Jeśli względna
zmiana podaży jest mniejsza od względnej zmiany ceny, to współczynnik jest
dodatni, mniejszy od jedności: 0 cPd
tyczna: oczywiście elastyczność podaży jest tym mniejsza, im wartość współczynnika
jest bliższa zeru (rys. 2.14c). W sytuacji, gdy względna zmiana podaży jest większa
od względnej zmiany ceny, podaż jest wysoce elastyczna, a współczynnik jest
większy od jedności: E >l (rys. 2.14d). Im bardziej wartość współczynnika
cPd
oddala się od jedności, tym bardziej elastyczna jest podaż. Staje się ona doskonale
64 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
elastyczna, gdy współczynnik (rys. 2.14e), co oznacza, że przy danej cenie
podaż może przybierać dowolne rozmiary. Jest to sytuacja przedsiÄ™biorstwa w wa­
runkach konkurencji doskonałej przy dodatkowym założeniu, że koszty krańcowe
są stałe. Przy takim kształtowaniu się kosztów krańcowych, nie ma określonego,
maksymalizujÄ…cego zysk, poziomu produkcji przedsiÄ™biorstwa. JeÅ›li dana cena (rów­
na utargowi krańcowemu) przewyższa koszty krańcowe: Uk>Kk, to przedsiębiorstwo
powinno zwiększać w nieskończoność swoją produkcję7 (rys. 2.14e).
AnalizujÄ…c poszczególne wartoÅ›ci współczynnika cenowej elastycznoÅ›ci po­
daży, przypomnijmy, że możliwości adaptacyjne podaży zależą od czasu. W okresie
ultrakrótkim podaż nie może zareagować na zmianę ceny, w okresie krótkim
zakres reakcji podaży na zmianÄ™ ceny wyznaczajÄ… istniejÄ…ce możliwoÅ›ci produk­
cyjne; dopiero w okresie długim, poprzez wzrost potencjału produkcyjnego, mogą
zachodzić pełne procesy adaptacyjne po stronie podaży.
2.7. Graficzna interpretacja elastyczności
Przed przystÄ…pieniem do omówienia sposobów mierzenia elastycznoÅ›ci przy­
pomnijmy sobie kilka elementarnych zagadnień z analizy funkcji.
ZależnoÅ›ci funkcyjne miÄ™dzy zmiennymi możemy podzielić na liniowe i nie­
liniowe. GraficznÄ… interpretacjÄ… relacji liniowej jest linia prosta, relacji nieliniowej
- krzywa spełniająca określone warunki (rys. 2.15 i 2.16).
Rysunek 2.15. Graficzna interpretacja liniowej Rysunek 2.16. Graficzna interpretacja nieliniowej
zależności między X oraz Y zależności między X oraz Y
7 Pojęcia utargu krańcowego, kosztu krańcowego, optimum produkcyjnego zostaną wyjaśnione
w rozdziale czwartym.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 65
2.7.1. Nachylenie
Nachylenie jest to przyrost zmiennej oznaczonej na osi pionowej przypada­
jÄ…cy na jednostkÄ™ przyrostu zmiennej oznaczonej na osi poziomej:
(2.7)
Jeżeli malej zmianie X towarzyszy duża zmiana Y, to prosta (krzywa) jest
stroma; jeśli natomiast dużej zmianie X odpowiada mała zmiana Y, to prosta
(krzywa) jest plaska. Nachylenie prostej jest jednakowe dla każdego jej punktu,
inaczej mówiąc - nachylenie prostej jest stałe. Nachylenie krzywej jest zmienne
- zależy od punktu krzywej, w którym jest mierzone. Są dwa sposoby mierzenia
nachylenia krzywej: wzdłuż łuku lub w punkcie.
2.7.1.1. Nachylenie wzdtuż łuku
Przyjmijmy, że chcemy obliczyć nachylenie odpowiadające wzrostowi
jf z 2 do 4. Odpowiada to przejÅ›ciu po krzywej z punktu A do punktu B. Wzros­
towi X o 2 jednostki towarzyszy spadek Y o 1,5 jednostki:
Nachylenie odcinka łączącego punkty A i B wynosi więc (rys. 2.17):
Nachylenie tak położonej krzywej jest ujemne, gdyż wzrostowi zmiennej
X odpowiada spadek zmiennej Y i odwrotnie.
Rysunek 2.17. Mierzenie nachylenia
wzdłuż łuku
66 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
2.7.1.2. Nachylenie w punkcie
Obliczmy teraz nachylenie krzywej w punktach A i B (rys. 2.18). Za-
cznijmy od punktu A Rysujemy styczną do krzywej w tym punkcie. Załóżmy, że
styczna przetnie oÅ› X w punkcie D i oÅ› Y w punkcie C, wyznaczajÄ…c odpowiednio
wielkości X = 4 i Y = 6. Wielkości te pozwolą obliczyć nachylenie stycznej, które
mierzy równocześnie nachylenie krzywej w punkcie A. W tym przypadku:
Możemy więc obliczyć:
Przypomnijmy, iż znak minus pojawił się tu dlatego, że krzywa położona tak,
jak na rys. 2.18 przedstawiającym określoną funkcyjną zależność między
Y i X (rosnącym wartościom X odpowiadają malejące wartości Y).
Rysunek 2.18. Mierzenie nachylenia
w punkcie
Miarę nachylenia stycznej możemy inaczej określić wielkością tga, który
właśnie mierzy się stosunkiem
Obliczmy z kolei nachylenie krzywej w punkcie B. Teraz otrzymujemy:
Otrzymany wynik potwierdza, że nachylenie krzywej jest zmienne
czyli różne w poszczególnych punktach krzywej.
Operowanie ujemnymi wartoÅ›ciami nachylenia prowadziÅ‚oby jednak do wnio­
sków sprzecznych z przyjÄ™tÄ… w ekonomii konwencjÄ…. Dlatego też, zgodnie z po­
wszechnÄ… praktykÄ…, bÄ™dziemy dalej dokonywali porównaÅ„ nachylenia (i elastycz­
ności), posługując się wielkościami bezwzględnymi. Z tą poprawką, uzyskany
w naszym przykładzie wynik oznacza, że nachylenie krzywej przedstawionej na
rysunku 2.18 jest w punkcie A większe aniżeli w punkcie B (gdyż 3/2 > 1/2).
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 67
2.7.2. Mierzenie elastyczności
Elastyczność to stosunek względnej zmiany jednej wielkości do względnej
zmiany drugiej wielkości. Elastyczność funkcji Y = f(X) ze względu na zmienną
X możemy zapisać następująco:
(2.8)
Zauważmy, że w przypadku nachylenia chodziło o zmiany absolutne; teraz
chodzi o zmiany względne (procentowe).
Elastyczność możemy także mierzyć po łuku (elastyczność łukową) i w danym
punkcie krzywej (elastyczność punktową).
2.7.2.1. Mierzenie elastyczności łukowej
Rysunek 2.19. Mierzenie elastyczności łukowej
Załóżmy, że chcemy zmierzyć elastyczność funkcji (której graficznym wyrazem
jest krzywa na rys. 2.19) między punktami A i B. Przejściu od A do B towarzyszy
wzrost X z 20 do 30 i równocześnie spadek Y z 60 do 40
Posługując się formułą (2.8), otrzymujemy:
Idz
my w odwrotnym kierunku, czyli z punktu B do punktu A Temu przejściu
towarzyszy spadek X z 30 do 20
i wzrost Y z 40 do 60
68 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
OtrzymaliÅ›my różne wartoÅ›ci elastycznoÅ›ci, mimo że odlegÅ‚ość miÄ™dzy punk­
tami A i B jest taka sama, jak między punktami B i A, zatem wielkość elastyczności
zależy od kierunku poruszania się po krzywej.
Możemy wyeliminować ten problem, stosując we wzorze na elastyczność
wartości przeciętne. Wzór przyjmuje postać:
(2.9)
Obliczmy najpierw elastyczność dla przypadku przejścia z punktu A do punktu
Następnie dla przejścia z punktu B do punktu A
Otrzymaliśmy identyczne wyniki, niezależnie od kierunku przejścia.
2.7.2.2. Mierzenie elastyczności punktowej
Traktując zmiany X i Y jako nieskończenie małe, czyli przybliżając punkty
A i B do siebie, dochodzimy do mierzenia elastyczności w dowolnym punkcie
krzywej.
Poprowadzona na rysunku 2.20 styczna do krzywej w punkcie P przecina oÅ›
X w punkcie A oraz oś Y w punkcie B. Rzut prostopadły punktu P na oś odciętych
- punkt C - dzieli odcinek 0A na dwie części: 0C i CA. Rzut prostopadły punktu
P na oś rzędnych - punkt D - dzieli odcinek 05 na dwie części: OD i DB. Wyrażając
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 69
Rysunek 2.20. Mierzenie elastyczności punktowej
te odcinki w konwencjonalnych jednostkach miary (np. milimetrach), możemy
dokonać przybliżonego pomiaru elastyczności w punkcie P. Możemy to zrobić na
trzy sposoby8:
Elastyczność możemy także obliczać, korzystając z pojęcia pochodnej. Dla
omawianej tu funkcji jednej zmiennej Y = f(X) elastyczność E {y) określamy za
x
pomocÄ… wzoru:
(2.13)
f(x) dx y
2.7.3. Mierzenie elastyczności popytu i podaży
Znając ogólne formuły mierzenia elastyczności, możemy odnieść je do funkcji
popytu i podaży. Musimy jednak pamiętać o tym, co zaznaczyliśmy już wcześniej,
że oznaczenia osi sÄ… niezgodne z konwencjÄ… matematycznÄ…. Dlatego przy ob­
liczaniu elastyczności będziemy się posługiwali odwrotnością nachylenia.
8
Dowód poprawności podanych metod zostanie przeprowadzony w aneksie.
70 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
2.7.3.1. Mierzenie cenowej elastyczności popytu
Rysunek 2.21. Mierzenie cenowej elastyczności
popytu
POPYT
10 20
Chcemy zmierzyć cenowÄ… elastyczność typowej funkcji popytu, której graficz­
nym wyrazem jest krzywa przedstawiona na rysunku 2.21. Wychodzimy ze wzoru
(2.3) na cenową elastyczność popytu, który zapisujemy:
(2.14)
Nachylenie typowej krzywej popytu w punkcie P przybiera (zgodnie z kon-
wencjÄ… matematycznÄ…) wartoÅ›ci ujemne i wynosi Do ob­
gdyż
liczenia elastyczności potrzebna nam jest odwrotność
W naszym przykładzie odwrotność nachylenia wynosi Elastyczność cenowa
popytu mierzona w punkcie P wynosi więc:
Analogiczny wynik (w wartoÅ›ciach bezwzglÄ™dnych) otrzymamy, stosujÄ…c przy­
bliżone trzy metody jej mierzenia (bierzemy odwrotność stosunków z poprzedniej
strony):
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 71
Elastyczność cenową popytu możemy obliczyć bez uciekania się do graficznej
prezentacji, korzystając z pojęcia pochodnej.
Przyjmijmy, że funkcja popytu ma postać: P =/(c), gdzie: c - cena. Niech
p
przykładowo P = 20-2c. Obliczamy pochodną tej funkcji f'(c). Wynosi ona:
p
f'(c) = -2 dla każdego c > 0
Przyjmijmy, że cena wynosi 4. Wtedy, korzystając z formuły (2.13), którą
zapisujemy teraz:
(2.15)
stÄ…d otrzymujemy:
zaÅ› przy cenie c = 5:
Ujemny współczynnik cenowej elastyczności popytu informuje, że cena i popyt
zmieniają się w przeciwnych kierunkach. Jest to, jak pamiętamy z wcześniejszych
rozważań, typowe zachowanie się popytu.
Rysunek 2.22. Elastyczność wzdłuż liniowej
funkcji popytu
Przyjmijmy teraz, że krzywa popytu ma ksztaÅ‚t linii prostej, czyli jest graficz­
nym odzwierciedleniem liniowej funkcji popytu (rys. 2.22). Pozwoli to w sposób
wyraz
ny przedstawić różnicę między nachyleniem a elastycznością.
Jak pamiętamy, nachylenie prostej jest stałe w każdym punkcie. W naszym
przykładzie wynosi:
72 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
Elastyczność jest jednak różna w każdym punkcie prostej. W punkcie W wy­
nosi 1. Możemy to obliczyć znaną już metodą:
W punkcie A cenowa elastyczność popytu wynosi 0, gdyż 0 podzielone przez
jakąkolwiek liczbę różną od 0 daje nam 0. Mamy więc Na odcinku między
punktami W i A cenowa elastyczność popytu jest mniejsza od jedności i większa
od zera, gdyż
W punkcie B elastyczność dąży do gdyż jest to granica, do której zmierza
wartość ułamka, gdy jego mianownik przybiera wartości nieskończenie małe, czyli
dąży do zera. Na odcinku między punktami W i B cenowa elastyczność popytu
jest większa od jedności, gdyż:
Mierzenie mieszanej cenowej elastycznoÅ›ci popytu oraz dochodowej elastycz­
ności popytu odbywa się podobnie. Zmieniają się jedynie oznaczenia osi.
Przy mierzeniu mieszanej cenowej elastyczności popytu na osi X odkładamy
popyt na dobro A, na osi Y cenÄ™ dobra B pozostajÄ…cego do dobra A w stosunku
substytucji bÄ…dz
komplementarności. Przy mierzeniu dochodowej elastyczności na
osi Y odkładamy dochody.
2.7.3.2. Mierzenie cenowej elastyczności podaży
Wychodzimy ze wzoru (2.6) na cenową elastyczność podaży, którą zapisujemy:
(2.16)
Zgodnie z przyjętymi oznaczeniami na rys. 2.23 możemy podstawić:
Otrzymaliśmy graficzną miarę cenowej elastyczności podaży. Możemy ją także
mierzyć, korzystając ze stosunku lub
9
Dowód poprawności podanych metod zostanie przeprowadzony w aneksie.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 73
Rysunek 2.23. Mierzenie cenowej
elastyczności podaży
ZnajÄ…c geometrycznÄ… interpretacjÄ™ elastycznoÅ›ci, możemy bez trudu wy­
jaśnić poszczególne przypadki krzywych podaży wymienionych wcześniej (rys.
2.14 a-e).
PODAÅ» C PODAÅ»
Rysunek 2.24. (a) Elastyczność cenowa podaży w punkcie B wynosi 1; (b) elastyczność cenowa podaży
w punkcie B jest większa od 1
Jeśli styczna przecina oś odciętych na prawo od punktu 0 (rys. 2.23), to
elastyczność cenowa podaży w tym punkcie krzywej podaży jest mniejsza od
jedności (E <\). Z porównania długości odcinków PC i 0C(0C>PC) wynika
cPd
bowiem, że ułamek który jest miarą elastyczności, musi być mniejszy od
jedności. Jeśli styczna przechodzi przez początek układu, długości odcinków PC
74 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
i OC są jednakowe, OC = PC. Stąd wynika, że ułamek musi być równy 1, czyli
E pd = 1, (rys. 2.24a). Jeśli styczna przecina oś odciętych na lewo od punktu 0,
c
elastyczność cenowa podaży w tym punkcie krzywej podaży jest wiÄ™ksza od jed­
ności (E >l), Z porównania długości odcinków OD i AD (AD<0D) wynika, że
cPd
ułamek musi być większy od jedności, czyli E >l (rys. 2.24b).
cPd
Analogicznie jak przy popycie, cenową elastyczność podaży możemy obliczyć
bez uciekania siÄ™ do graficznej prezentacji, korzystajÄ…c z pojÄ™cia pochodnej. Przyj­
mijmy, że funkcja podaży ma postać: Pd -f(c), gdzie c - cena. Niech przykładowo
Pd = 15 + 3c. Obliczamy pochodnÄ… tej funkcji f'(c). Wynosi ona: f\c) = 3 dla każ­
dego c>0. Przyjmijmy, że cena wynosi 5. Wtedy, korzystając z formuły (2.13), którą
zapisujemy teraz:
(2.18)
stÄ…d otrzymujemy:
zaÅ› przy cenie c = 6:
Otrzymane wyniki potwierdzają wcześniejszą konstatację, że elastyczność
cenowa podaży jest różna w poszczególnych punktach krzywej podaży.
Na zakoÅ„czenie jeszcze jedna bardzo istotna uwaga. W tym rozdziale przyjÄ™­
liśmy niejako  na wiarę", że krzywa popytu i podaży ma określony kształt. Analizę
przyczyn określonego kształtu krzywych oraz sposób ich wykreślania poznamy
w następnych rozdziałach - w rozdziale trzecim poświęconym teorii wyborów
konsumenckich wykreślimy krzywą popytu; w rozdziale czwartym poświęconym
teorii przedsiębiorstwa krzywą podaży.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 75
2.8. Aneks
Mierzenie elastyczności za pomocą
metod graficznych
2.8.1. Mierzenie punktowej elastyczności popytu
Wychodzimy ze wzoru (2.8) na elastyczność, który zapisujemy:
(2.19)
Zgodnie z oznaczeniami przyjętymi na rysunku 2.19 możemy podstawić:
(2.20)
Korzystając z podobieństwa trójkątów ACB iAFH, możemy napisać:
(2.21)
stÄ…d:
(2.22)
Z podobieństwa AAFH i AKOH otrzymujemy, że:
(2.23)
zatem stosunek z rysunku 2.19 to właśnie stosunek z rysunku 2.20.
Przy okazji udowodniliÅ›my drugi omawiany wyżej przybliżony sposób mie­
rzenia elastyczności, ponieważ stosunek z rysunku 2.19 to właśnie stosunek
z rysunku 2.20. Ponieważ na rysunku 2.20 odcinek DP jest równoległy do
odcinka CL4, to z twierdzenia Talesa wynika, że:
(2.24)
stÄ…d:
76 Część I. Wprowadzenie do ekonomii
2.8.2. Mierzenie cenowej elastyczności podaży
Wychodzimy ze wzoru (2.6) na elastyczność podaży, który zapisujemy:
Zgodnie z oznaczeniami przyjętymi na rysunku 2.23 mamy:
(2.25)
Korzystając z podobieństwa trójkątów APO i PCB, możemy napisać:
(2.26)
(2.27)
(2.28)
PodstawiajÄ…c ze wzoru (2.26) do wzoru (2.28), otrzymujemy:
(2.29)
możemy więc z porównania (2.27) i (2.29) napisać, że:
(2.30)
lub, co jest tożsame:
(2.31)
Ze wzoru (2.25) wiemy, że Znalez
liśmy więc drugą miarę elastyczno-
ścv.
Rozdział 2. Rynek, popyt, podaż 77
Znajdz
my teraz trzeciÄ… miarÄ™:
(2.32)
Z rysunku wynika, że OD = BC. Wstawmy to do wzoru (2.32). Otrzymujemy:
(2.33)
Z wzoru (2.26) wiemy, że zatem po podstawieniu do wzoru (2.33)
możemy napisać:
(2.34)
Otrzymaliśmy wyrażenie-identyczne z wyrażeniami (2.27) i (2.29). Możemy więc
porównać:
(2.35)
lub ich odwrotności:
(2.36)
Otrzymaliśmy trzecią miarę cenowej elastyczności podaży