EUROPA I ÅšWIAT
Dominik JANKOWSKI1
ÅšWIAT BEZ BRONI ATOMOWEJ:
NADZIEJA CZY MIT?
Kiedy w 1985 roku przyznano Po- roku amerykańsko-radziecki traktat
kojowÄ… NagrodÄ™ Nobla organizacji INF (Treaty on Intermediate Range
 Lekarze Przeciw Wojnie Nuklear- Nuclear Forces)  dotyczący całkowi-
nej , zaś w rok póz
niej Ronald Reagan tej likwidacji pocisków rakietowych
i Michaił Gorbaczow uścisnęli sobie średniego i pośredniego zasięgu oraz
dłonie na szczycie w Reykjaviku, wy- zakazie ich produkcji, przechowywa-
dawało się, że światowe nuklearne nia i używania  stał się pierwszym
rozbrojenie stanie siÄ™ ostatnim akor- milowym krokiem w stronÄ™ znaczÄ…cej
dem zimnej wojny. Podpisany w 1987 redukcji arsenałów broni atomowej.
 Opcja zerowa
Upadek  żelaznej kurtyny spo- brojenia nuklearnego, szeroko dys-
wodował wielki powrót tematyki roz- kutowanej jednakże już od ponad pół
1
Redaktor naczelny  Komentarza Międzynarodowego Pułaskiego Fundacji im. Kazimierza
Pułaskiego, ekspert ds. bezpieczeństwa międzynarodowego i Unii Europejskiej w Zespole Ana-
liz Fundacji Prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego  Amicus Europae . Publicysta i komen-
tator polityki międzynarodowej w polskich mediach. Stały współpracownik dwumiesięcznika
 Realia i co dalej&  . Specjalizuje się w problematyce bezpieczeństwa międzynarodowego, po-
lityki zagranicznej UE oraz geopolityki światowej.
105
Åšwiat bez broni atomowej: nadzieja czy mit?
wieku. W 1957 roku światło dzienne jednak kłam zadały ostatecznie próby
ujrzał słynny plan Rapackiego, zakła- wynegocjowania rozsądnego kształtu
dający utworzenie strefy bezatomo- Protokołu z Kyoto. Zmierzch kaden-
wej w Europie Åšrodkowej. Propozy- cji Busha Juniora i bliska perspekty-
cja została przedstawiona przez ów- wa wyborów prezydenckich w USA
czesnego ministra spraw zagranicz- zmobilizowały nie tylko intelektuali-
nych PRL Adama Rapackiego w dniu stów, ale również polityków wielkie-
2 paz
dziernika 1957 roku na XII sesji go formatu do przywrócenia koncep-
Zgromadzenia Ogólnego Organizacji cji  opcji zerowej  czyli całkowite-
Narodów Zjednoczonych. Następnie go rozbrojenia atomowego na świecie
propozycja ta przybrała formę me-  odpowiedniego miejsca w hierar-
morandum rządowego z 14 lutego chii wyzwań stojących przed stosun-
1958 roku. Planem Rapackiego miały kami międzynarodowymi. W swoim
zostać objęte cztery państwa, a mia- słynnym artykule opublikowanym
nowicie Czechosłowacja, NRD, RFN w 2007 roku w  The Wall Street Jour-
i Polska. Plan ostatecznie nie został nal Henry Kissinger, Georg Schulz,
zrealizowany, co jednak wiązało się William Perry i Sam Nunn wezwali
przede wszystkim ze specyfiką po- Stany Zjednoczone do przyjęcia roli
czÄ…tkowej fazy zimnej wojny. Plan lidera w procesie dochodzenia do
uderzałby bowiem w równowagę sił świata pozbawionego broni atomo-
na kontynencie europejskim, jako że wej.2 Ochrzczeni mianem  czterech
NATO równoważyło wówczas prze- jez
dz
ców Apokalipsy politycy prze-
wagę konwencjonalną ZSRR wła- widywali oczywiście, że  opcja zero-
śnie swoim potencjałem jądrowym. wa nie może być osiągnięta inaczej
Również dwa kolejne plany polskiej niż na drodze kompromisu i etapowe-
dyplomacji za czasów PRL, plan Go- go realizowania polityki rozbrojenia.
mułki (lata 1963 1964) oraz plan Ja- W ocenie byłych mężów stanu dwa
ruzelskiego (lata 1987 1988), zakoń- największe wyzwania stojące przed
czyły się fiaskiem. USA to ratyfikacja przez Kongres
Pod koniec lat 90-tych kwestie Traktatu o całkowitym zakazie prób
rozbrojenia zeszły na dalszy plan, zaś z bronią jądrową (CTBT  Compre-
światowe media i decydenci skoncen- hensive Nuclear-Test-Ban Treaty)
trowali siÄ™ na problematyce ochrony oraz stworzenie ram traktatowych dla
klimatu. Z początku wydawało się, iż ograniczenia produkcji materiałów
porozumienie między globalnymi po- rozszczepialnych, które niezbędne
tęgami będzie w tej materii strategicz- są m.in. do stworzenia bomby ato-
nie łatwiejsze do osiągnięcia, czemu mowej. Traktat takowy negocjowany
2
Więcej patrz: H. Kissinger, S. Nunn, W. Perry, G. Schulz, A World Free of Nuclear Weapons,
 Wall Street Journal z dnia 4 stycznia 2007 roku. Przedruk artykułu można znalez
ć m.in. na
stronie internetowej: http://www.fcnl.org/issues/item.php?item_id=2252&issue_id=54
106
EUROPA I ÅšWIAT
jest obecnie na forum Konferencji podejmowania konsensualnych decy-
Rozbrojeniowej ONZ (CD  Confe- zji. W szczególności Chiny, Pakistan
rence on Disarmament). Niemniej i Iran sprzeciwiajÄ… siÄ™ w ostatnich
jednak Konferencja Rozbrojeniowa, latach kontynuowaniu negocjacji do-
tak jak i cały system Narodów Zjed- tyczących traktatu ograniczającego
noczonych, pozostaje od dłuższego produkcję i użycie materiałów rozsz-
czasu sparaliżowana i niezdolna do czepialnych.
Przełomowa kadencja?
Wybór Baracka Obamy na urząd międzynarodowego  Ivo Daadler
prezydenta USA powtórnie obudził i Jan Lodal  wystąpiło z apelem do
nadzieje, także wśród decydentów nowej administracji Białego Domu
ONZ, na światowe rozbrojenie ato- o podjęcie światowej ofensywy dy-
mowe. Administracja Białego Domu plomatycznej na rzecz rozbrojenia
uczyniła z kwestii światowego roz- i ograniczenia amerykańskiego arse-
brojenia, w tym dotyczącego arsena- nału atomowego do 1000 głowic.3
łów atomowych, jeden z centralnych Symbolem nowej polityki stał się
punktów amerykańskiej polityki za- kolejny rosyjsko-amerykański układ
granicznej. Jak słusznie zauważył  o redukcji broni strategicznej (Strate-
zgadzajÄ…cy siÄ™ z nowÄ… politykÄ… nukle- gic Arms Reduction Treaty  START),
arną zapowiedzianą przez USA  były podpisany przez Baracka Obamę
dyrektor generalny Międzynarodowej i Dmitrija Miedwiediewa 8 kwietnia
Agencji Energii Atomowej (IAEA  2010 roku w Pradze. Układ zastąpił
International Atomic Energy Agency) START z 1991 roku, który wygasł
Mohamed ElBaradei, wyeliminowa- w grudniu 2009 roku. Na mocy no-
nie  wiszącego nad naszymi głowa- wego układu każda ze stron będzie
mi atomowego miecza Damoklesa mogła posiadać najwyżej 1550 głowic
jest jedynym sposobem, aby państwa nuklearnych, gotowych do bojowego
upadłe lub organizacje terrorystyczne użycia. Jest to o 74% mniej niż prze-
nigdy nie weszły w posiadanie broni widywał poprzedni układ START i o
jądrowej, co stanowi najważniejsze 30% mniej niż uzgodnili, jako maksy-
przesłanie współczesnej wersji  opcji malny pułap w tak zwanym układzie
zerowej . Już po wyborze Obamy na moskiewskim z 2002 roku, prezyden-
łamach prestiżowego magazynu  Fo- ci George Bush i Władimir Putin. Po-
reign Affairs dwóch wybitnych spe- nadto na mocy nowego traktatu, łącz-
cjalistów z dziedziny bezpieczeństwa na liczba gotowych i niegotowych do
3
Więcej patrz: I. Daalder, J. Lodal, The Logic of Zero,  Foreign Affairs nr listopad/grudzień
2008, Nowy Jork 2008.
107
Åšwiat bez broni atomowej: nadzieja czy mit?
użycia bojowego lądowych wyrzut- oraz oprzyrządowanych do uzbroje-
ni międzykontynentalnych pocisków nia nuklearnego ciężkich bombow-
balistycznych, wyrzutni rakiet bali- ców u każdego z partnerów nie może
stycznych na okrętach podwodnych przekroczyć 800.
Największa przeszkoda  Bliski Wschód
Największą przeszkodą, a zarazem 17 maja 2010 roku, po prawie 18
strategicznym wyzwaniem dla ad- godzinach negocjacji, premier Turcji
ministracji Obamy, w kwestii  opcji Recep Tayy1
p Erdo
an oraz prezydent
zerowej pozostaje obszar Bliskiego Brazylii Luiz Inácio Lula da Silva
Wschodu. To właśnie tam nakłada się przekonali prezydenta Iranu do, jak to
na siebie mozaika regionalnych i glo- nazwali,  daleko idących ustępstw .
balnych ambicji geopolitycznych, To co jeszcze niedawno wydawało się
w tym związanych z bronią atomową. wręcz mało realne, zostało  przynaj-
Irański program nuklearny już od mniej na pierwszy rzut oka  osiągnię-
dłuższego czasu postrzegany jest te. Porozumienie irańsko-turecko-bra-
jako swoistego rodzaju papierek lak- zylijskie wprowadziło niemałe zamie-
musowy dla skuteczności międzyna- szanie w Waszyngtonie, Moskwie czy
rodowej dyplomacji. Ani regionalne Paryżu. Oto bowiem okazało się, że re-
inicjatywy, ani tym bardziej dotych- żim irański potrafi negocjować  choć
czasowe sankcje ONZ nie wpłynęły tak naprawdę jedynie na pokaz i tylko
jednak praktycznie w żadnym stop- z tymi, którzy posiadają podobny do
niu na postawę irańskich ajatollahów. niego status wschodzącego gracza. To
Proces wzbogacania uranu nie został wystarczyło jednak, by liczne czasopi-
przerwany, zaÅ› wojowniczo nastawio- sma zachodnie  z  Le Monde diplo-
ny do świata Mahmud Ahmadineżad matique na czele  ogłosiły sukces.
nie przerwał konsolidacji irańskiej Faktycznie 10 punktów porozumienia
reżimu. Tak jak i kilka lat temu Iran miało służyć stronom negocjującym,
wciąż stanowi zagrożenie  teraz tym aby przede wszystkim przypomnieć
większe, że zarówno program nukle- reszcie świata o swoich ambicjach po-
arny, jak i prace nad rakietami bali- litycznych. Sama ugoda nie wnosiła
stycznymi nabrały w ostatnim czasie bowiem niczego oryginalnego, gdyż
znacznego przyspieszenia. Państwa dotyczyła jedynie zdeponowania irań-
tworzące grupę  P5+1 (pięciu stałych skiego nisko wzbogaconego (do 3,5%)
członków Rady Bezpieczeństwa ONZ uranu w Turcji, choć w rzeczywistości
i Niemcy) nie znalazły na razie odpo- Teheran posiada także znaczne zapa-
wiedzi na ambicje Teheranu. Swoich sy uranu wzbogaconego do poziomu
sił spróbowali zatem nowi gracze  20%.  Przełomowe porozumie-
Turcja i Brazylia. nie irańsko-turecko-brazylijskie nie
108
EUROPA I ÅšWIAT
przekonało tym samym społeczności sowanie rozwijaniem u siebie pro-
międzynarodowej, zaś Rada Bezpie- gramów nuklearnych (oczywiście
czeństwa ONZ, przy poparciu Rosji formalnie o charakterze cywilnym).
i Chin, zdecydowała o nałożeniu ko- Przypadek? Chyba nie, raczej lo-
lejnych sankcji na Teheran. giczna, strategiczna konsekwencja
Program atomowy Iranu w szer- irańskiej determinacji do zbudowa-
szym kontekście przekłada się także nia swojej bomby atomowej. Część
na całą geopolityczną szachownicę z tych państw nie ma na to żadnych
na Bliskim Wschodzie. Ewentualne szans (jak Sudan czy Jemen), ale inne
wejście przez Teheran w posiadanie (jak Arabia Saudyjska, Turcja, Egipt)
broni nuklearnej nie tylko doprowa- dysponują potencjałem i fundusza-
dzi do reakcji łańcuchowej o różnym mi dającymi im możliwość podjęcia
charakterze i natężeniu ze strony wysiłku na rzecz pozyskania własnej
 atomowych sąsiadów (Izrael, Paki- broni jądrowej. 4
stan, Rosja), ale zmusi także pozosta- Tym samym, aby słowa byłego
łe państwa regionu do włączenia się ministra spraw zagranicznych Nie-
w niebezpieczny nuklearny wyścig. miec, Franka-Waltera Steinmeiera,
Dla Zjednoczonych Emiratów Arab- wygłoszone podczas zeszłorocznej
skich, Arabii Saudyjskiej, Egiptu czy Monachijskiej Konferencji Bezpie-
Turcji skonstruowanie broni atomo- czeństwa  określające najbliższe lata
wej będzie nie tylko wyrazem mię- mianem kluczowych dla światowego
dzynarodowego prestiżu, ale przede rozbrojenia atomowego  stały się
wszystkim gwarancją bezpieczeń- rzeczywistością, trzeba z jednej strony
stwa wobec wyrastającego na potę- zdecydowanie powstrzymać program
gę regionalną Iranu. Bardzo trafnie nuklearny Iranu, z drugiej zaś całko-
całą sytuację podsumowuje Tomasz wicie zmienić zimnowojenny sposób
Otłowski, ekspert Fundacji im. Ka- myślenia o broni atomowej. Wielkie
zimierza Pułaskiego.  Gdy w latach światowe potęgi muszą dostosować
2006 2007 irański program jądrowy swoją politykę nuklearną do nowego
wszedł w decydującą fazę, okazało Haassowskiego niepolarnego obrazu
się nagle, że aż kilkanaście państw świata. Bez tego  opcja zerowa pozo-
bliskowschodnich wyraża zaintere- stanie jedynie intelektualnym credo.
4
T. Otłowski, Atomowy wyścig zbrojeń bardzo realny,  Wirtualna Polska artykuł z dnia 8
czerwca 2010 roku. bardzo-realny,wid,12341626,wiadomosc.html>.
109