Nieproliferacja broni jądrowej - sukcesy i porażki.
Mateusz Zatorski
Idea nieproliferacji zrodziła się strzenianiem broni jądrowej2) ma długą i złożo-
w Stanach Zjednoczonych wraz ze skonstru- ną historię, której nie sposób tutaj zaprezento-
owaniem amerykańskiej bomby atomowej. wać. W tym miejscu wystarczy jedynie
Tuż po przeprowadzeniu udanego testu w miej- wspomnieć, że była ona przedmiotem dyskusji
scowości Alamogordo w stanie Nowy Meksyk prowadzonej w różnych gremiach, w których
(dnia 16 lipca 1945 r.) z inicjatywy senatora ścierały się interesy wielu państw: dążących
McMahona rozpoczęto prace nad ustawą mającą do uzyskania broni jądrowej, broniących swojej
na celu zagwarantowanie i zabezpieczenie pozy- dominacji na tym polu, oraz tych wreszcie,
cji Stanów Zjednoczonych jako światowego dla których najsłuszniejszym rozwiązaniem
monopolisty w dziedzinie broni atomowej. było całkowite rozbrojenie i zniszczenie istnie-
Ustawa Nuclear Noproliferation Act została jących arsenałów. Trudno orzec jednoznacznie,
podpisana przez Prezydenta Trumana 1 sierpnia czyje interesy ostatecznie przeważyły.
1946 r.1 Kwestia kontroli nad bronią atomową Co prawda w ciągu dwóch dekad, poprzedzają-
2
oraz jej rozprzestrzenianiem równie szybko
Dla przetłumaczenia angielskiego terminu nuclear
weapon używa się w języku polskim zwrotów: broń
zyskała uznanie i należną jej uwagę na arenie
atomowa, broń jądrowa, broń nuklearna. Z techniczne-
go punktu widzenia nie są one synonimami: mianem
międzynarodowej. Pierwsza sesja Zgromadze-
broni atomowej określa się tzw. broń pierwszej
generacji tj. oparte na reakcji rozszczepienia jąder
nia Ogólnego ONZ poświęcona była właśnie tej
atomów bomby uranowe i plutonowe. Przykładem
kwestii. Rozwój idei sprawowania międzynaro- takiej broni są bomby atomowe Little Boy i Fat Man
zrzucone przez USA na Hiroszimę i Nagasaki w 1945
dowej kontroli nad wykorzystaniem energii
roku. Do broni jądrowej, poza wyżej wspomnianą,
zalicza się także broń termojądrową, tj. opartą na reak-
atomowej (a zwłaszcza nadzoru nad rozprze-
cji syntezy lekkich jąder atomów np. deuteru i trytu
oraz nowocześniejsze konstrukcje takie jak bomby
neutronowe czy głośno ostatnio dyskutowane amery-
1
Ustawa powołała Komisję Energii Atomowej(United kańskie nuclear bunker buster, których celem jest
States Atomic Energy Commission) czyniąc ją wyłącz- penetracja obiektów podziemnych. Reasumując:
nym właścicielem wszystkich materiałów rozszcze- termin  broń jądrowa ma najszersze znaczenie
pialnych i związanych z nimi urządzeń. Komisja miała i odnosi się do wszystkich rodzajów broni opartej
sprawować kontrolę nad danymi mającymi znaczenie na wykorzystaniu energii zawartej w atomach. Termi-
dla zapewnienia bezpieczeństwa państwowego. nem  broń jądrowa posługuje się także polski prawo-
Ustawa pierwotnie wprost wykluczała przekazywanie dawca np. w Artykule I Układu o nierozprzestrzenia-
informacji dotyczących materiałów rozczepialnych niu broni jądrowej:  Każde z Państw Stron niniejszego
innym państwom. Dopiero póz
niejsze nowelizacje Układu dysponujące bronią jądrową&  . W polskim
wprowadziły możliwość udostępniania ich sojuszni- piśmiennictwie termin broń jądrowa i broń nuklearna
kom: Wielkiej Brytanii i Kanadzie. stosowane są zamiennie.
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 47
cych wejście w życie Układu o nierozprzestrze- przede wszystkim finansowych. Państwa dyspo-
nianiu broni jądrowej (NPT) w 1970 roku, pięć nujące bronią jądrową z pewnością zaintereso-
państw skonstruowało i przetestowało bomby wane są utrzymaniem tego statusu w jak
atomowe a większość z nich także bomby najmniej licznym gronie, natomiast państwa nie
wodorowe: Stany Zjednoczone (1945), ZSRR dysponujące bronią jądrową to w większości
(1949), Wielka Brytania (1952), Francja (1960) państwa, których zwyczajnie na nią nie stać,
oraz Chiny (1964). Z drugiej strony jednak i które nie są zainteresowane posiadaniem
udało się doprowadzić do zawarcia NPT1, które- takowej broni, dla nich z kolei korzystne jest
go znaczenia nie sposób przecenić. uczestnictwo w NPT, gdyż w ten sposób
Bipolarny układ stosunków międzyna- uzyskują gwarancje, że nie będą podmiotem
rodowych determinował zarówno przebieg ataku ze strony państw dysponujących bronią
negocjacji, jak i ostateczny kształt NPT. ZSRR jądrową a także uzyskują łatwiejszy dostęp do
i USA uzgadniały między sobą propozycje pokojowego wykorzystania energii atomowej,
tekstu traktatu, by a następnie przedstawić treść na czym z pewnością bardziej im zależy.
uzgodnionych postanowień swoim sojuszni-
NPT został podpisany dnia 1 lipca 1968
kom2. Porozumienie osiągnięte w taki sposób roku przez trzy państwa posiadające już broń
spełniło swoje zadanie o tyle, że państwa posia- jądrową, (tj. USA, Wielką Brytanię i ZSRR)
dające broń jądrową można dziś policzyć oraz kilkadziesiąt innych państw. Wszedł on
na palcach obu rąk. Przyczyny, z jednej strony w życie dnia 5 marca 1970 roku a zawarty
dużej liczby państw stron NPT a z drugie strony został na 25 lat. NPT jest pierwszym traktatem,
małej liczby państw posiadających broń jądrową który w sposób kompleksowy nakłada na
należy upatrywać po części w obowiązywaniu państwa zobowiązania prawne, których celem
NPT, (jako przykład niech posłuży sprawa jest doprowadzenie do nuklearnego rozbrojenia,
Niemiec Zachodnich, które podjęły pewne z tym zastrzeżeniem, że utrzymał on status quo
starania w celu uzyskania broni jądrowej, przy w zakresie państw posiadających broń jądrową
pomocy USA, jednak za sprawą nacisków i nie zobowiązał tych państw expressis verbis
ze strony ZSRR Niemcy odstąpiły od swoich do zniszczenia posiadanej broni a jedynie
zamierzeń i przystąpiły do NPT jak państwo nie do podjęcia rokowań w dobrej wierze w tym
dysponujące bronią jądrową), po części zaś celu. W dniu dzisiejszym stronami NPT jest 188
w trudnościach w uzyskaniu broni jądrowej, państw, co w umowach dotyczących rozbrojenia
1
jest rzadkością. Poza strukturami NPT pozostają
United Nations Treaty Series(dalej UNTS), vol. 729,
s. 161.
Indie, Pakistan i Izrael (które nigdy nie były
2
http://www.armscontrol.org/act/2008_07-08/looking-
back
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 48
stronami NPT) oraz Korea Północna, która jako ne. Konferencje te zwoływane są regularnie
jedyna w historii, wystąpiła z niego w 2003 a najbliższa przypada na 2010 rok.
roku. Warto także zwrócić uwagę na Iran, Kształt NPT oraz systemu, który tworzy,
którego program jądrowy wzbudza wiele kon- opiera się o trzy fundamentalne założenia:
trowersji z uwagi na dość tajemniczy sposób
prowadzenia prac nad nim. Iran jest stroną NPT Nieproliferacja:
od początku jego obowiązywania. Po objęciu
rządów przez Prezydenta Mahmuda Ahmedine- NPT dzieli Państwa-Strony na dwie grupy,
żada współpraca Iranu z MAEA znacznie się państwa dysponujące bronią jądrową (Nuclear-
pogorszyła. Przerwano negocjacje z UE. W per- Weapon States) oraz państwa nie dysponujące
spektywie nałożenia sankcji przez Radę Bezpie- bronią jądrową (Non Nuclear Weapon States).
czeństwa ONZ Iran zagroził wystąpieniem Kryterium podziału jest wyprodukowanie
z NPT, nie podjął jednak żadnych kroków i zdetonowanie broni jądrowej lub innego jądro-
prawnych w tym celu. Polska podpisała Układ wego urządzenia wybuchowego przed dniem
o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej1 1 lipca 1 stycznia 1967 roku. Formalnie, więc status,
1968 roku, ratyfikowała go dnia 3 maja 1969 tzw. państw atomowych mają: USA, Rosja (jako
roku a wszedł on w życie w stosunku do Polski sukcesor ZSRR), Wielka Brytania, Francja
dnia 5 marca 1970 roku. oraz Chiny. Faktycznie jednak także inne
Zgodnie z Artykułem X NPT, po 25 państwa dysponują bronią jądrową, są nimi
latach od wejścia w życie została zwołana Indie2, Pakistan3, Izrael4 oraz Korea Północna5.
konferencja międzynarodowa, która miała Na podstawie Artykułu I państwa dysponujące
zdecydować o dalszych losach NPT, tj. o prze- bronią jądrową zobowiązane są do nieprzekazy-
dłużeniu jego obowiązywanie na czas nieokre- wania komukolwiek, bezpośrednio lub pośred-
ślony, lub na dodatkowy okres lub okresy. nio, broni jądrowej lub innych jądrowych
Przedłużenie obowiązywania NPT na czas urządzeń wybuchowych oraz kontroli nad nimi.
nieokreślony stało się faktem po V Konferencji Zobowiązanie obejmuje także nieokazywanie
Przeglądowej zwołanej w 1995 roku.
2
http://www.fas.org./nuke/guide/india/nuke/index.html
Wspomniana konferencja przeglądowa, ma
http://www.asil.org/insigh18.cfm .
3
http://www.fas.org/nuke/guide/pakistan/nuke/ .
stanowić forum dla badania funkcjonowania
4
Izrael oficjalnie nie potwierdza posiadania broni
Układu i upewnienia się, że cele określone jądrowej, http://nuclearweaponarchive.org/Israel/in-
dex.html
w jego wstępie i postanowieniach są realizowa-
http://www.globalsecurity.org/wmd/world/israel/nuke-
.htm .
5
http://www.cdi.org/nuclear/nk-fact-sheet.cfm , http://
1
Dz. U. 1970 nr 8 poz. 60. www.fas.org/nuke/guide/dprk/nuke/index.html .
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 49
pomocy, niezachęcanie i nienakłanianie państw z przedmiotem NPT zagroziły jej najwyższym
nie dysponujących bronią jądrową do jej produ- interesom. O wystąpieniu strona powinna
kowania lub uzyskania (Artykuł I). Natomiast zawiadomić na trzy miesiące wcześniej wszyst-
państwa nie dysponujące bronią jądrowa zobo- kie inne strony Układu oraz Radę Bezpieczeń-
wiązały się do nieprzyjmowania od kogokol- stwa ONZ ze wskazaniem wyjątkowych
wiek, bezpośrednio lub pośrednio, broni jądro- okoliczności, na które się powołuje. NPT nie
wej i innych jądrowych urządzeń wybuchowych precyzuje, o jakie okoliczności chodzi. Ocena
ani kontroli nad nimi oraz do nieprodukowania czy dane okoliczności zagrażają najwyższym
i nieuzyskiwania inną drogą broni jądrowej interesom państwa pozostaje w dyskrecji
i jądrowych urządzeń wybuchowych, a także państwa wypowiadającego. Korea informując
nieubiegania się i nieprzyjmowania jakiejkol- o wystąpieniu zaznaczyła, że następuje ono
wiek pomocy w ich produkowaniu (Artykuł II). ze skutkiem natychmiastowym. W świetle Arty-
Indie, Pakistan oraz Izrael nie będąc kułu X twierdzenie to było bezpodstawne.
stronami NPT nie są zobowiązane do powstrzy- Należy jednak zadać pytanie, skoro Korea
mania się od produkcji lub uzyskiwania broni uchybiła trzymiesięcznemu terminowi wypo-
jądrowej od innych państw ani też od przekazy- wiedzenia, to czy można uznać je za skuteczne?
wania jej innym państwom, NPT wiąże w tym NPT nie odpowiada na to pytanie. Z treści
zakresie tylko państwa będące jego stronami. Artykułu X nie wynika jednoznacznie czy
Brak również normy prawa zwyczajowego, zachowanie terminu jest przesłanką skuteczno-
która zakazywałaby produkcji, przekazywania ści wypowiedzenia czy tez nie. Skoro uznano
czy uzyskiwania broni jądrowej. W przypadku suwerenne prawo każdej strony NPT do określe-
Korei Północnej sytuacja wygląda nieco inaczej. nia  wyjątkowych okoliczności mniej
Korea jako strona NPT od 1985 r. rozwinęła słusznym wydaje się pogląd, że niedotrzymanie
własny program jądrowy i doprowadziła trzymiesięcznego terminu wypowiedzenia
do uzyskania broni jądrowej. Naruszyła, zatem wpływa na skuteczność tego wypowiedzenia.
postanowienia NPT. Jednak w 2003 r. Korea Bez względu jednak czy odpowiedz
na powyż-
wypowiedziała swoje uczestnictwo w NPT sze pytanie jest twierdząca czy przecząca Korea
tłumacząc je wrogą polityką Stanów Zjednoczo- pozostaje poza NPT. Wypowiadając NPT Korea
nych wobec siebie. Artykuł X NPT przewiduje, oznajmiła także, że jest zwolniona z wypełnia-
że każda ze stron NPT, zgodnie ze swoją suwe- nia postanowień Porozumienia o środkach
rennością ma prawo wystąpić z Układu, jeżeli zabezpieczających (Safeguards Agreement)
uzna, że wyjątkowe okoliczności związane zawartego z MAEA w 1992 r. Artykuł 26 tego
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 50
porozumienia przewidywał, że porozumienie to wola państw dysponujących bronią jądrową
pozostanie w mocy tak długo, jak długo Korea do zachowania jej. Państwa zobowiązały się
jest stroną NPT. W tej sytuacji Rada Bezpie- tylko do podjęcia w dobrej wierze rokowań
czeństwa(samodzielnie lub na podstawie raportu w tym zakresie, nie są, więc zobowiązane,
złożonego przez Radę Zarządzających MAEA) co do rezultatu a jedynie do starań w jego
może podjąć działania na podstawie Rozdziału osiągnięciu. Z politycznego punktu widzenia
VII Karty Narodów Zjednoczonych. Stało się jest to konstrukcja niezwykle wygodna, rokowa-
tak 14 paz
dziernika 2006 r. Rada Bezpieczeń- nia można podjąć zawsze i zawsze można
stwa ONZ Rezolucją nr 1718 wezwała Koreę stwierdzić, że nie udało się wypracować wspól-
do natychmiastowego wycofania oświadczenia nego stanowiska. Tak pojęta dobra wiara
o wystąpieniu z NPT, do ponownego przystąpie- z pewnością nie przybliża do osiągnięcia całko-
nia do NPT i Porozumienia o środkach witego rozbrojenia. Postanowienia NPT nie
zabezpieczających MAEA oraz do zawieszenia naruszają prawa jakiejkolwiek grupy państw
prac nad programem jądrowym. Nałożone do zawierania układów mających na celu
sankcje nie skłoniły jednak Korei do zmiany zapewnienie całkowitej nieobecności broni
kierunku swojej polityki jądrowej. Prowadzone jądrowej na ich terytoriach (Artykuł VII).
są także rozmowy pomiędzy Koreą a USA Z prawa tego skorzystało wiele państw. Tytułem
zmierzające do skłonienia Korei do zaprzestania przykładu można tu wskazać: Traktat o zakazie
prac nad programem jądrowym w zamian broni jądrowej w Ameryce A
acińskiej
za pomoc gospodarczą. i na Karaibach1, Traktat o ustanowieniu strefy
bezatomowej Południowego Pacyfiku2, Traktat
Rozbrojenie w sprawie strefy bezatomowej a Azji Południo-
wo-Wschodniej3, Traktat w sprawie strefy
Wszystkie Państwa-Strony NPT zobowiązały bezatomowej w Afryce4.
się do prowadzenia w dobrej wierze rokowań
w sprawach: skutecznych kroków mających Pokojowe wykorzystanie energii jądrowej
na celu zaprzestanie w najbliższym czasie
wyścigu zbrojeń jądrowych, rozbrojenia jądro- Artykuł IV NPT stanowi wyraz
ne potwierdzenie
wego oraz w sprawie zawarcia układu zasady, że pokojowe wykorzystanie energii
o powszechnym i całkowitym rozbrojeniu
1
UNTS, vol. 634, s. 326.
2
pod ścisłą i skuteczną kontrolą międzynarodową
International Legal Materials (dalej I.L.M.), vol. 24,
s. 1442.
(Artykuł VI). Z treści tego artykułu wynika silna
3
I.L.M., vol. 35, s. 635.
4
I.L.M., vol. 35, s. 698.
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 51
jądrowej jest ze wszech miar pożyteczne środków zabezpieczających. Procedura zastoso-
i pożądane, a co za tym idzie, żadne z postano- wania środków zabezpieczających obejmuje
wień NPT nie może być interpretowane jako wyjściowy materiał rozszczepialny oraz specjal-
naruszające nieodłączne prawo wszystkich ny materiał rozszczepialny2. Te same materiały
Stron Układu do rozwoju, produkcji i wykorzy- mogą służyć zarówno celom pokojowym
stania energii jądrowej dla celów pokojowych, jak i celom wojskowym, tj. konstrukcji broni
bez dyskryminacji oraz z uwzględnieniem jądrowej. Przykładowo wzbogacony uran wyko-
Artykułu I i II. W tym celu Strony Układu rzystywany jest jako paliwo w reaktorach
zobowiązały się, w jak najszerszym zakresie, cywilnych, ale także jako składnik broni jądro-
wymieniać wyposażenie, materiały i informacje wej. Innym przykładem mogą być zużyte pręty
naukowe i techniczne dotyczące pokojowego paliwowe z reaktorów, z których po przetworze-
wykorzystania energii jądrowej oraz uczestni- niu można uzyskać materiał rozszczepialny
czyć w tej wymianie. Podobne postanowienia nadający się do konstrukcji broni jądrowej3.
dotyczą korzyści płynących z jakiegokolwiek Stanowi to, zatem duże ułatwienie dla państw
zastosowania wybuchów jądrowych (Artykuł żywiących aspiracje jądrowe, które  pod przy-
V). krywką rozwijania własnych pokojowych
programów jądrowych uzyskują niezbędne
W celu zapobieżenia przekształceniu
www.iaea.org
2
Aby wyjaśnić, czym są wyjściowy i specjalny
energii jądrowej przeznaczonej do celów
materiał rozszczepialny należy sięgnąć do Artykułu
pokojowych w broń jądrową lub inne jądrowe XX Statutu Międzynarodowej Agencji Energii Atomo-
wej Z treści tego artykułu wynika, iż specjalnymi ma-
urządzenia wybuchowe państwa nie dysponują-
teriałami rozszczepialnymi są pluton 239, uran 233,
uran wzbogacony w izotopy 235 lub 233, wszelkie
ce bronią jądrową zobowiązały się przyjąć
materiały zawierające jeden lub więcej wymienionych
izotopów oraz wszelkie inne materiały rozszczepialne,
środki zabezpieczające (safeguards), które mają
które Rada Zarządzających MAEA określa co pewien
czas. W zakres tego pojęcia nie wchodzą materiały
być ustalone w drodze rokowań pomiędzy tymi
wyjściowe. Materiałem wyjściowym natomiast, w ro-
państwami a Międzynarodową Agencją Energii zumieniu Statutu, jest uran zawierający mieszaninę
izotopów spotykaną w przyrodzie, uran ubogi w izo-
Atomowej1 zgodnie z jej Statutem i systemem
top 235, tor, każdy z wyżej wymienionych materiałów
w postaci metali, stopów, związków chemicznych lub
1
Międzynarodowa Agencja Energii koncentratów, każdy inny materiał zawierający jeden
Atomowej(MAEA) jest organizacją powstałą 29 lipca lub więcej spośród wymienionych składników o stop-
1957 r. Jako wyspecjalizowana agencja ONZ pracuje niu koncentracji określonym, co pewien czas przez
na rzecz pokojowego wykorzystania energii atomowej Radę Zarządzających MAEA oraz wszelkie materiały,
 dla zapewnienia pokoju, zdrowia i dobrobytu które Rada określa, co pewien czas. Zakres tych pojęć
na całym świecie . W tym celu prowadzi badania jest zatem szeroki i obejmuje materiały kluczowe z
i wspiera państwa w zakresie materiałów rozszczepial- punktu widzenia skonstruowania broni jądrowej. Nie
nych oraz technologii i informacji technicznych. wyklucza to jednak trudności, jakie niesie ze sobą cha-
Na podstawie NPT MAEA jest kompetentna do rakter samych materiałów rozszczepialnych.
3
stosowania środków zabezpieczających w celu za- Zob. J. Kubowski, Broń jądrowa: Fizyka-Budowa-
pewnienia kontroli przestrzegania postanowień NPT. -Działanie-Skutki, Warszawa 2003, s. 17, przypis 1.
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 52
materiały rozszczepialne, co w sposób znaczący Poglądowe dane dotyczące kwot
przybliża je do osiągnięcia ukrytego celu1. przeznaczanych na wydatki związane z bronią
Należy podkreślić, że uzyskanie broni jądrowej jądrową przedstawia wykres2. Wynika z niego
nie jest rzeczą prostą. Pomijając kwestie jednoznacznie, że sumy wydatków są olbrzymie
prawne, jest to proces bardzo złożony i w wielu przypadkach przekraczają budżety
i długotrwały. W zależności, jaką drogę dane niektórych państw. Dane zawarte w wykresie
państwo obierze, niezbędne jest posiadanie odnoszą się tylko do USA, jednak należy uznać,
odpowiedniego zaplecza naukowego ze wzglę- że środki przeznaczane na broń jądrową
du na niezwykle zaawansowany charakter tej w innych państwach atomowych są porówny-
dziedziny, dostęp do materiałów rozszczepial- walne. Na wydatki tego rzędu stać, zatem
nych, technologia, środki przenoszenia, i wiele niewiele państw. Należy, zatem mieć świado-
innych elementów. Wszystko to razem wzięte mość skali zjawiska nieproliferacji, które
tworzy zaawansowany program. Oczywistym obejmuje państwa posiadające broń jądrową
jest, że kwestia realizacji takiego programu oraz potencjalnych proliferatorów3.
sprowadza się przede wszystkim do posiadania Zapobiegać sytuacjom, w którym
odpowiednich środków finansowych. państwa uzyskują materiały rozszczepialne
do ukrytych celów ma system środków
zabezpieczających MAEA. System ten,
w zakresie NPT, opiera się o umowę modelową
(The Structure and Content of Agreements
between Agency and States Required in Connec-
tion with the Treaty on the Non-Proliferation
of Nuclear Waepon)4. Umowa ta stanowi kom-
pleksowy wzór porozumień zawieranych mię-
dzy MAEA a poszczególnymi Państwami-Stro-
nami NPT, zobowiązanymi do zawarcia takiego
porozumienia na mocy Artykułu III NPT. Celem
1
Przykładem może być Korea Północna, która rozpo-
porozumienia jest przyjęcie przez Państwo-Stro-
czynała właśnie od programu badawczego, Pakistan,
gdzie w 2003 roku odkryto tajną sieć stworzoną przez
nę środków zabezpieczających i objęcie nimi
dr Abdula Qadeera Khana, która dostarczała materiały,
technologię oraz informacje techniczne do państw
2
takich jak Iran czy Syria, a także Iran, który podejrze- http://www.skeptically.org/onwars/id17.html ;
wany jest o rozwijanie wojskowego programu jądro- http://www.nti.org/e_research/e3_atomic_audit.html
3
wego, jednak sam usilnie twierdzi, że ma on charakter Wskazać tutaj można na Iran czy Syrię, z zastrzeże-
pokojowy i służy wyłącznie celom pozyskiwania niem jednak braku niezbitych dowodów.
4
energii elektrycznej. INFCIRC/153
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 53
wszystkich wyjściowych i specjalnych materia- wania środków zabezpieczających został,
łów rozszczepialnych w całej działalności więc znacznie poszerzony, obejmuje, bowiem
w zakresie pokojowego wykorzystania energii państwa nie dysponujące brona jądrową
jądrowej, prowadzonej na terytorium danego oraz państwa dysponujące bronią jądrowa
państwa, pod jego jurysdykcją lub gdziekolwiek w zakresie, w jakim udostępniają materiały
pod jego kontrolą. Zobowiązanie do zawarcia rozszczepialne państwom nie dysponującym
porozumienia z MAEA ciąży na państwach nie bronią jądrową. Jeśli zauważymy, że najwięk-
dysponujących bronią jądrową, nie dotyczy, szymi dostawcami materiałów rozszczepialnych
więc państw dysponujących bronią jądrową. Nie są właśnie państwa dysponujące bronią jądrową
oznacza to jednak, że państwa dysponujące wtedy okaże się, że skala zjawiska jest
bronią jądrową nie będą w ogóle objęte proce- naprawdę duża. Należy także wskazać,
durą środków zabezpieczających. Wszystkie że w zakresie udostępniania materiałów rozsz-
Państwa-Strony NPT, a więc także państwa czepialnych obowiązek objęcia ich środkami
dysponujące bronią jądrową zobowiązane są nie zabezpieczającymi dotyczy także państw nie
udostępniać materiałów określonych w Artykule będących stronami NPT, jeśli otrzymują one
III.21, jakiemukolwiek państwu nie dysponują- materiały lub urządzenia od państw sygnatariu-
cemu bronią jądrową, jeżeli materiał taki nie szy2. Niestety aspekt rozbrojeniowy NPT nie
będzie podlegał środkom zabezpieczającym jest w taki sposób monitorowany. NPT nie prze-
MAEA. W praktyce oznacza to, że państwa widuje żadnych środków weryfikujących kroki
dysponujące bronią jądrową, nie zobowiązane podejmowane w celu rozbrojenia jądrowego.
na gruncie NPT do poddania swojej działalności Fundamentalny dla tego zagadnienia Artykuł
w zakresie wykorzystania energii atomowej VI3 jest stosunkowo lakoniczny, i nieostry.
środkom zabezpieczającym MAEA, zobowiąza- Użyte w nim określenia  w dobrej wierze ,
ne są poddać tym środkom te materiały, które  w najbliższym czasie stwarzają pole
zamierzają przekazać innemu państwu nie do subiektywnej interpretacji. Stany Zjednoczo-
dysponującemu bronią jądrowa bez względu czy ne utrzymują, że w pełni wypełniają
jest ono stroną NPT czy nie. Niespełnienie tych
2
Tadeusz Gadkowski, Międzynarodowa kontrola poko-
wymagań może zatem skutkować naruszeniem
jowego wykorzystania energii atomowej, Poznań
1985, s. 64.
postanowień Artykułu I NPT. Zakres zastoso-
3
 Każda ze Stron niniejszego układu zobowiązuje się
do prowadzenia w dobrej wierze rokowań w sprawie
1
Chodzi o wyjściowy i specjalny materiał rozszcze- skutecznych kroków mających na celu zaprzestanie w
pialny oraz urządzenia lub materiały specjalnie najbliższym czasie wyścigu zbrojeń jądrowych, w
przeznaczone lub przygotowane do przerabiania, sprawie rozbrojenia jądrowego oraz w sprawie układu
wykorzystania lub produkcji specjalnego materiału o powszechnym i całkowitym rozbrojeniu pod ścisłą i
rozszczepialnego. skuteczną kontrolą międzynarodową. 
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 54
postanowienia Artykułu VI, wskazując dysponują bronią jądrową a są, tak jak Iran,
na znaczną redukcję własnego arsenału jądro- stronami NPT, wzbogacają uran w zakładach
wego. Nie można oczywiście nie zauważyć, działających na ich terytorium. Iran wskazuje
że zawartych zostało szereg porozumień redu- także na  wyjątkowe traktowanie Izraela, który
kujących liczebność broni jądrowej. Największe wysoce prawdopodobnie, posiada broń jądrową
znaczenie należy przypisać porozumieniom i nie jest stroną NPT. Kontrowersyjna, z punktu
zawartym pomiędzy USA a ZSRR(póz
niej widzenia Artykułu I i II NPT jest umowa
Rosją) tj. START(Strategic Arms Reduction pomiędzy USA a Indiami dotycząca transferu
Treaty)1 oraz SALT(Strategic Arms Limitation technologii jądrowych i wyposażenia3 a także
Talks)2 Porozumienia te znacząco zredukowały kwestia wejścia w życie Układu o całkowitym
arsenały jądrowe obu państw, jednak zawarte zakazie prób jądrowych(CTBT). CTBT
zostały z inicjatywy USA i ZSRR i wydaje się zakazuje przeprowadzania jakichkolwiek prób
że bezpośrednim powodem ich zawarcia były z bronią jądrową lub innych próbnych eksplozji
raczej kwestie czysto ekonomiczne niż realiza- jądrowych. Silną stroną tego traktatu jest wpro-
cja postanowień Artykułu VI NPT. Pomimo wadzenie kompleksowego reżimu weryfikacji
wspomnianych redukcji, proporcje w posiadaniu opartego na międzynarodowym systemie
broni jądrowej zasadniczo się nie zmieniły. USA monitorowania, inspekcjach na miejscu, środ-
i Rosja posiadają ok. 95% światowego arsenału kach budowy zaufania i konsultacjach. Miał on
jądrowego. wejść w życie w 180 dni o jego ratyfikowaniu
Wskazuję się także na tzw. podwójne przez 44 państwa wskazane w traktacie.
standardy w traktowaniu niektórych państw Niestety kilka państw przejawiło niechęć
o takim samym statusie prawnym na gruncie do jego ratyfikowania. Dlatego nie wszedł on
NPT. Na przykład Iran zarzuca państwom w życie do dnia dzisiejszego. Traktat ten jest
zachodnim oraz MAEA, że ogranicza się jego bardzo istotnym wzmocnieniem reżimu niepro-
 nieodłączne prawo do rozwijania pokojowego liferacji. Zakazuje on testów, których przepro-
wykorzystania energii jądrowej, podczas gdy wadzenie jest niezbędne do prawidłowego
państwa takie jak Niemcy czy Japonia, które nie skonstruowania niektórych rodzajów broni
jądrowej. Konstrukcja CTBT wydaje się być
1
Krótka charakterystyka START zob. Shannon N.
Kile, Kontrola i nierozprzestrzenianie zbrojeń nuklear-
bardzo spójna. Jak się okazuje nie podoba się
nych, [w:] Kontrola zbrojeń Rozbrojenie u progu XX
wieku, pod red Adama Daniela Rotfelda, Warszawa to niektórym państwom. Powyższe zagadnienia
2002, s.85 i n.
2
ilustrują doskonale, że najsłabszym elementem
Krótka charakterystyka SALT zob. Broń masowego
rażenia w świetle prawa międzynarodowego-wybrane
3
problemy, Akademia Obrony Narodowej, Warszawa http://www.fas.org/blog/ssp/2007/08/india_gets_a_de
2004, s. 46. al.php#more-155
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 55
mechanizmu kontroli NPT jest wola państw. NPT uznać należy natomiast zbyt ogólne ujecie
Nawet najdokładniejsze środki zabezpieczające niektórych pojęć, co prowadzi do odmiennych
czy inspekcje nie przyniosą skutku, jeśli interpretacji, nieprecyzyjne ujęcie kwestii
państwa nie zezwolą inspektorom na wykony- dotyczących rozbrojenia, dysproporcję
wanie swoich czynności. Od dobrej woli państw obowiązków po stronie państw dysponujących
zależy powodzenie NPT i realizacja celu, jaki bronią jądrową i nie dysponujących nią, kwestię
wyznacza. Wiele zależy także od wewnętrznej podwójnych standardów w traktowaniu niektó-
sytuacji politycznej państw posiadających broń rych państw. Należy jednak wskazać, że miarą
jądrową oraz od wzajemnych stosunków między słabości reżimu NPT jest pozycja i wola państw,
tymi państwami. Historia obnażyła słabość których siła i wpływy pozwalają na ustalanie
mechanizmów kontrolnych, a może bardziej warunków i kształtowanie sytuacji międzynaro-
prawdziwe intencje niektórych państw, dowej. Najbliższa Konferencja Przeglądowa
wspomniana już sieć Abdula Qadeer Khana NPT, która odbędzie się w 2010 roku, będzie
z powodzeniem przez kilkanaście lat dostarczała dobrą okazją do poważnej refleksji nad jego
technologie i informacje techniczne wielu pań- przyszłością, choć z pewnością nie zabraknie
stwom1, niepewny i niejasny jest także udział kwestii spornych. W trakcie posiedzeń
służb wywiadowczych w tej sieci2. Niemożliwa Komitetów Przygotowawczych do Konferencji
jest skuteczna nieproliferacja, jeśli państwa zaznaczył się spór, co do samej agendy
działają na dwa fronty. Dnia 1 lipca 2008 roku Konferencji, nie wróży to, zatem przełomowych
minęła 40 rocznica obowiązywania NPT. Podsu- decyzji. Spór ten dowodzi, że interesy niektó-
mowując dorobek NPT za sukces należy uznać rych państw są ważniejsze od interesu wspólne-
niewątpliwie jego popularność, potwierdzoną go tj. pokoju i bezpieczeństwa międzynarodo-
przez niemal wszystkie państwa świata, które wego. Dziś, bowiem nie mamy do czynienia
zdecydowały się do niego przystąpić, fakt, tylko z państwami jako podmiotami obrotu
że został przedłużony bezterminowo, co może międzynarodowego, lecz także z różnymi grupa-
świadczyć o potrzebie tego rodzaju regulacji, mi o nieokreślonej podmiotowości np. grupy
utrzymanie małej liczby państw posiadających terrorystyczne. Największy niepokój budzi
broń jądrową, wspieranie idei pokojowego możliwość uzyskania broni jądrowej
wykorzystania energii atomowej,. Jako słabość lub materiałów służących do jej budowy przez
takie właśnie grupy. Wszelkie nieporozumienia
1
Nuclear black markets: Pakistan, A. Q. Khan and the
i spory między państwami na gruncie współpra-
rise of proliferation network, The International Insti-
tute for Strategic Studies, 2007
cy w wypełnianiu postanowień NPT zwiększają
2
http://www.iht.com.articles/2008/08/25/europe/nuke.p
hp
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 56
ryzyko i wzajemną nieufność. Z im większą rolę. Nie licząc II Wojny Światowej nigdy nie
ilością broni jądrowej i materiałów rozszcze- była użyta w celach wojskowych. Służyła
pialnych mamy do czynienia, tym trudniej je państwom ją posiadającym głównie do budowa-
kontrolować, i tym większe ryzyko niekontrolo- nia własnej pozycji międzynarodowej, i tak
wanego ich użycia np. w skutek wypadku długo jak będzie tylko taką rolę spełniać Świat
czy pomyłki. Ciężar potencjalnych konsekwen- może być względnie spokojny. Ale taki stan
cji spoczywa na barkach całej ludzkości. Broń rzeczy niczego oczywiście nie gwarantuje.
jądrowa odegrała w historii XX wieku istotną
Wiedza Prawnicza nr 3/2008 57