DIALEKT MAZOWIECKI
Gwary dialektu mazowieckiego kształtowały się na przestrzeni wieków pod wpływem
czynników wewnętrzno- i zewnętrznojęzykowych. Stan dzisiejszy jest wynikiem
zamierzchłych dziejów historycznych, ruchów osadniczych, podziałów administracyjnych i
kościelnych, lecz także najnowszych dziejów ziem, które ze względu na cechy dialektalne
zamieszkującej ich ludności zostały zaklasyfikowane do geograficzno-lingwistycznego obszaru
dialektu mazowieckiego.
1
Zasięg terytorialny i podziały dialektu
Justyna Garczyńska
Dialekt mazowiecki wg Stanisława Urbańczyka i Kazimierza Nitscha
2
Dialekt mazowiecki obejmuje Mazowsze właściwe i Mazury, a także gwary podlaskie i
suwalskie. (Zob. mapa Dialekt mazowiecki wg Stanisława Urbańczyka i Kazimierza Nitscha.)
Zachodnią granicę obszaru wyznaczają miejscowości: Skierniewice, Sochaczew, Gostynin,
Płock i Mława. Na północy granica przebiega na północny zachód od Nidzicy, Szczytna,
Mrągowa, Giżycka i Olecka, biegnąc do Suwałk i Sejn, a stąd wzdłuż granicy państwowej na
południe do Włodawy. Południowa granica dialektu mazowieckiego biegnie od Skierniewic i
Grójca, poprzez Garwolin, Radzyń Podlaski do okolic Włodawy.
3
Zasięg dialektu mazowieckiego na mapie dialektalnej
W szerokim ujęciu z pewnymi zastrzeżeniami zalicza się do dialektu mazowieckiego także
Warmię, Ostródzkie i Lubawskie (zob. Zasięg dialektu mazowieckiego na mapie dialektalnej
w Encyklopedii języka polskiego: EJP 423), a w części prac  także A
owickie (takie rozwiÄ…zanie
za Anną Kowalską przyjęto w niniejszym przewodniku).
Cechy mazowieckie można spotkać też poza wyznaczonymi zasięgami, co ma ścisły związek z
migracjami ludności mazowieckiej w przeszłości, przede wszystkim w dwóch kierunkach:
południowo-wschodnim, w górę Wisły, na tereny małopolskie i północno-zachodnim w dół
Wisły aż do jej ujścia, a także na tereny (poza zaliczanymi w części prac do dialektu
mazowieckiego Lubawskim, Ostródzkim i Warmią) Chełmińskiego, Malborskiego, Kociewia, a
nawet Kujaw, Krajny i Borów Tucholskich.
W obrębie omawianego dialektu, biorąc pod uwagę określone cechy językowe, można
wyróżnić mniejsze kompleksy gwarowe. Pierwszą próbę ustalenia wewnętrznych językowych
podziałów dialektu mazowieckiego, na podstawie przede wszystkim faktów fonetycznych i
4
gramatycznych podjął polski dialektolog Kazimierz Nitsch jeszcze w początkach ubiegłego
wieku. Podzielił on obszar dialektu mazowieckiego na: a) Mazowsze bliższe  nad dolnym
Wieprzem i po obu stronach Wisły po Płock (tu przynależą także Kurpie); b) Mazowsze dalsze
z Mazurami  nad środkową Narwią oraz jej dopływami; c) Podlasie z Suwalszczyzną. Mapa
Mazowieckie zasięgi zjawisk fonetycznych sprzed I wojny światowej (wg K. Nitscha) ukazuje
przebieg kilku typowych dla Mazowsza izofon biegnących z północnego zachodu na
południowy wschód, stanowiących podstawę podziału dialektu mazowieckiego dokonanego
przez Kazimierza Nitscha.
Mazowieckie zasięgi zjawisk fonetycznych sprzed I wojny światowej (wg K. Nitscha)
Typ podziału językowego Mazowsza ustalony przez Kazimierza Nitscha z pewnymi
modyfikacjami występuje także współcześnie  tworzą go głównie zjawiska gwarowe z
zakresu fonetyki. Jednak przy dzisiejszym stanie wiedzy o dialektach tego regionu wydaje siÄ™
on zbyt ogólny i niewystarczający.
Jeszcze przed II wojną światową pewnych zmian tego podziału dokonali Henryk Friedrich
oraz Józef Tarnacki. Według H. Friedricha, w świetle faktów z zakresu wymowy samogłosek
nosowych Mazowsze rozpada się na trzy obszary odrębne: 1) wschodni wokaliczny; 2)
5
północno-zachodni (prawobrzeżny); 3) południowo-zachodni (lewobrzeżny)  oba
konsonantyczne. Natomiast Tarnacki potwierdził podział Nitscha, w nieco zmodyfikowanej
postaci, opierając się na faktach leksykalnych. Posługując się własną metodą badania
pokrewieństwa językowego, Tarnacki wyodrębnił na Mazowszu dwa ośrodki językowe, z
których pierwszy odpowiada Mazowszu dalszemu (północnemu), drugi bliższemu
(południowemu). Granicę między obu dialektami można by przeprowadzić rzeką Orzycem,
NarwiÄ…, Bugiem i Liwcem.
Najwięcej uzupełnień wprowadziły jednak badania gwaroznawcze prowadzone po II wojnie
światowej.
Na ich podstawie Anna Kowalska (Podziały językowe Mazowsza na tle podziałów
pozajęzykowych, Warszawa 1991), wykorzystując obszerny materiał gwarowy z zakresu
fonetyki, słowotwórstwa oraz słownictwa, zaproponowała nowy podział językowy Mazowsza
w granicach z XVI w., wyodrębniając kilka większych zespołów gwarowych:
a) Mazowsze północno-zachodnie z południową granicą na Wiśle, wschodnią na Orzycu i
Narwi. Pod względem językowym obszar ten wiąże się najczęściej z ziemią chełmińsko-
dobrzyńską, a także z Ostródzkiem i Warmią;
b) Mazowsze północno-wschodnie z południową granicą na Bugu, zachodnią na Orzycu i
Narwi, wschodnią mniej więcej wzdłuż wschodniej granicy historycznego Mazowsza. Do tego
obszaru przynależą Kurpie. Przedłużeniem tej części Mazowsza jest pod względem
językowym Suwalszczyzna i północna część Podlasia, można też obserwować liczne
powiązania językowe tej części Mazowsza z obszarem Mazur;
c) Mazowsze południowo-zachodnie z północną i wschodnią granicą na Wiśle. Tutaj
przynależy A
owickie. Obszar ten pod względem językowym nawiązuje najczęściej do ziemi
łęczyckiej i północnej Małopolski;
d) Mazowsze południowo-wschodnie rozciągające się na wschód od linii Wisły i na południe
od Bugu, ściśle powiązane z ziemią łukowską i południową częścią Podlasia.
6
Podziały szczegółowe Mazowsza w granicach z XVI w. (wg A. Kowalskiej)
Podział ten ilustruje mapa: Podziały szczegółowe Mazowsza w granicach z XVI w. (wg A.
Kowalskiej).
Osobno wydzielono Podlasie (północne i południowe) z Suwalszczyzną i ziemią łukowską
oraz Ostródzkie, Warmię i Mazury.
Wskazany wyżej przebieg granic głównych mazowieckich kompleksów gwarowych ma
charakter schematyczny. W istocie granice te nie są ostre, często się ze sobą zazębiają. Z
reguły między poszczególnymi obszarami gwarowymi występują szersze lub węższe pasy
przejściowe, będące miejscem ścierania się występujących na obu obszarach tendencji
językowych.
Na przedstawione wyżej językowe podziały dialektu mazowieckiego mogą nakładać się,
znajdujące odbicie w gwarach, dawne podziały stanowe na szlachtę i chłopów. Dotyczy to
zwłaszcza Mazowsza dalszego. W dialektologii polskiej problem ten podjął Kazimierz Nitsch,
który obserwował wyraz
ne różnice w wymowie między mieszkańcami wsi chłopskich i
szlacheckich. Badania póz
niejsze potwierdziły te obserwacje. O pewnych różnicach między
mową potomków szlachty i chłopów można mówić, (aczkolwiek ostrożnie) w odniesieniu do
7
mazurzenia, form grzecznościowych, nazw miejscowości, nazwisk, przydomków, przezwisk,
nazw rodowych czy nazw herbów.
Charakterystyka dialektu mazowieckiego
Justyna Garczyńska
Dialekt mazowiecki od czasów Kazimierza Nitscha - właściwego twórcy polskiej dialektologii
uznawany był za najbardziej odrębny wśród pozostałych dialektów polskich (nie licząc
kaszubszczyzny). Był też bardzo ekspansywny - cechy mazowieckie rozpowszechniły się
zarówno na północy (m.in. sięgnęły aż po Bory Tucholskie), jak na południu, mi.n. objęły
pograniczne tereny Małopolski (Radomskie, Lubelszczyznę).
Dialekt mazowiecki wyróżniają jako podstawowe dwie cechy wymowy:
1) fonetyka międzywyrazowa nieudz
więczniająca, por. pomósz mje, wchodzić na, jusz
należało, przót osobny, zat osobno = pomóż mi, wchodzić na, już należało, przód osobny, zad
osobno;
2) mazurzenie, por. wjecór, ctery, kazde, Mazowsa, w Warsawje, przeprasam, dłuzej,
tłuściejsy, cuje, lemjes (por. zdj.1.), pscoły = wieczór, cztery, każde, Mazowsza, w Warszawie,
przepraszam, dłużej, tłuściejszy, czuje, lemiesz, pszczoły; wschodnia część Podlasia i okolice
Sejn (tzw. gwary wschodniosuwalskie) nie mazurzą. Nie znają mazurzenia również gwary
zaliczane z zastrzeżeniami do dialektu mazowieckiego, tj. gwary warmińskie, ostródzkie i
lubawskie. Występuje tam natomiast zjawisko pokrewne mazurzeniu, gdyż jego efektem jest
także uproszczenie trzech szeregów bliskich sobie spółgłosek, czyli jabłonkowanie, por. sziare
sziano, cziarny czielak, żiarna = szare siano, czarny cielak, ziarna lub żarna.
W zakresie wymowy samogłosek (wokalizmu) dialekt mazowiecki charakteryzują następujące
cechy:
1) Zróżnicowana wymowa samogłosek pochylonych:
- wymowa a pochylonego (< stpol.

) jako dz
więku pośredniego ao lub jako o w wyniku
podwyższenia artykulacji tej głoski na Mazowszu bliższym, Warmii, w środkowej części
Mazur oraz w niektórych wsiach Mazur zachodnich, por. znao, nieroz, zagroł = zna, nieraz,
zagrał, a jako a jasnego (jak w języku ogólnopolskim) na Mazowszu dalszym, Podlasiu i w
8
Lubawskiem, por. gospodarz, czapka;
- wymowa e pochylonego (< stpol. 
długie) jako e jasnego (także jak w polszczyz
nie
ogólnej) we wschodniej części Podlasia oraz w A
owickiem, por. rzeka, śnieg, bieda, a jako
dz
więków pośrednich lub zrównanych z odpowiednimi samogłoskami wyższymi, tj. ey, ei, y, i,
na pozostałym obszarze Mazowsza, por. koleybka, chlyw, mlyko, tyż , pełnygo = kolebka,
chlew, mleko, też, pełnego;
- wymowa o pochylonego (< stpol. M
) jako dz
więku pośredniego ou lub jako ó, por. żoułti,
droużka, poudzie, wóz =  żółty, dróżka, pójdzie, wóz .
2) Podwyższanie artykulacji samogłoski y do i, por. a bili te, nie wikońcy sie, wymity, grubi
Niemiec, zupi goroncej = a byli te, nie wykończy się, wymyty, gruby Niemiec, zupy gorącej,
przy czym takie i nie miękczy poprzedzającej spółgłoski. Cecha ta występuje bardzo rzadko
na Mazowszu bliższym i na wschodzie Podlasia.
3) Samogłoska nosowa ę oraz samogłoska e przed spółgłoską nosową (grupa eN) wymawiane
są na Mazowszu bliższym oraz na Warmii szeroko jako an, a, por. zamby, wjancyj, mjansa,
sprzant, jedan, tan dziań = zęby, więcej, mięsa, sprzęt, jeden, ten dzień. Na pozostałym
obszarze Mazowsza panuje wymowa zgodna z ogólnopolską, czyli en, niekiedy podwyższona
do ey, i (y), por. wjencej, tygo wyndzonygo mjensa, sprzynt, tyn dziń, jedyn = więcej, tego
wędzonego mięsa, sprzęt, ten dzień, jeden.
4) Upowszechnienie tematów z 'a zamiast e (tzw. brak przegłosu), np. powiedać, wiedomo,
zawiesa = powiadać, wiadomo, zawiasa.
5) Przesuwanie lekko tylnego a (< stpol. 
) ku środkowi jamy ustnej i wymawianie go jak
dz
więk pośredni pomiędzy a i e, por. koniae = konia. Niegdyś cecha ta obejmowała całe
Mazowsze, obecnie ograniczona jest do terenu Mazur. Refleksem tej dawnej wymowy sÄ…, w
dużej mierze już zleksykalizowane (czyli ograniczne do niewielu wyrazów i form
wyrazowych), zjawiska takie jak:
a) przejście nagłosowego ja- w je-, ra- w re-, por. jek, jekbi, jebłko, jegoda, jeskółka, rek, reno,
remię = jak, jakby, jabłko, jagoda, jaskółka, rak, rano, ramię;
b) przejście śródgłosowego -ar- w -er-, por. derł, poderło, ter, terli = darł, podarło, tarł, tarli.
6) Częsty brak ściągnięcia w czasownikach, por. bojać się, stojać = bać się, stać.
9
Do najważniejszych cech dialektu mazowieckiego z zakresu wymowy spółgłosek
(konsonantyzmu) należy:
1) Asynchroniczna wymowa spółgłosek wargowych miękkich, której często towarzyszy utrata
artykulacji wargowej. Ustalenie szczegółowych zasięgów każdego z typów asynchronicznej
wymowy spółgłosek wargowych miękkich na terenie Mazowsza sprawia trudności ze
względu na przenikanie się poszczególnych kontynuantów i brak konsekwencji ich
występowania  uważa się, że na Mazowszu bliższym oraz na Podlasiu dominuje wymowa z
elementem palatalnym j, por. pjasta, z pjeca, śwjatu, wjecór, wjoski, mjasto =  piasta, z pieca,
światu, wieczór, wioski , rzadziej pojawiają się realizacje typu px asta, bł ały, mniasto =
 piasta, biały, miasto , natomiast na Kurpiach, podobnie jak na Mazowszu dalszym,
powszechna jest wymowa z elementem palatalnym Å›, z
, por. psies, psiwo, bziały = pies, piwo,
biały. Na Warmii, Mazurach, w Ostródzkiem i Lubawskiem mogą wystąpić wszystkie
wymienione realizacje, przy czym na terenach sziakajÄ…cych element Å›, z
wymawiany jest jako
szi, żi, pr. pszies, psziwo, bżiały. Wargowość często zanika, zwłaszcza przy wymowie f', w',
stąd słyszymy ziara lub hiara, sieranka lub chieranka = wiara, firanka
2) Powszechna redukcja miękkości (elementu palatalnego) w grupach św , dz
w , ćw , czyli
stwardnienie w' w połączeniach św , dz
w , ćw , np. śwat, śwynia, śwyński, niedz
wedz
,
ćwartka, ćwerć = świat, świnia, świński, niedz
wiedz
, ćwiartka, ćwierć.
3) Stwardnienie m' w formach zaimkowych mię, mi oraz w końcówce N. lmn. -amy <
amńi//amji < -ami, por. nawalili my, oczamy, osłamy, ronczkamy = nawalili mi, oczami,
osłami, rączkami. W północnej i wschodniej części Podlasia zjawisko to nie występuje.
4) Stwardnienie grupy li w ly, por. lypa, lyść, malyna, lys, z glyny = lipa, liść, malina, lis, z gliny.
5) Wymowa frykatywna głoski rz > rż, por. grżib, trżi, rżeka = grzyb, trzy, rzeka. Resztki takiej
wymowy występują jeszcze w północno-wschodniej części Mazowsza wraz z Kurpiami,
Mazurami, Warmią oraz okolicami Ostródy i Lubawy.
6) Niekonsekwentna wymowa połączeń ki, gi, kie, gie. Stan najbliższy językowi
ogólnopolskiemu panuje na południowo-zachodnim obszarze Mazowsza, na pozostałej jego
części przeważają albo twarde ke, ge, ky, gy, por. kedy, take, kerować, kerownik, kyj,
szczeniaky, sroky, sikorky = kiedy, takie, kierować, kij, szczeniaki, sroki, sikorki, albo
występują lekko zmiękczone k , g , a nawet ch , por. muchi, nachili, chizo  muchy, nachyli,
10
chyżo , albo stan występowania twardych spółgłosek tylnojęzykowych jest bardzo
niekonsekwentny. Nieco inny stan panuje we wschodnich gwarach mazurskich, w których
wszystkie spółgłoski tylnojęzykowe są konsekwentnie miękczone przed samogłoskami e oraz
i, a nawet przed a (< stpol. Î
), por. giarnek, blachia = garnek, blacha.
Ze zjawisk morfologicznych występują na Mazowszu i wyłącznie gwarowe, i takie, które
weszły lub wchodzą do języka ogólnopolskiego. Do pierwszych należą:
1) Końcówka C. lpoj. rzeczowników męskich i nijakich -owiu, występująca w postaci -oju, -
ochiu, -oziu, por. mężoju, gospodarzoju, konioziu, synochiu, wujkoziu, zięcioju = mężowi,
gospodarzowi, koniowi, synowi, wujkowi, zięciowi.
2) Utrzymywanie e ścieśnionego w D. lpoj. przymiotników i zaimków, por. samygo, kożdygo =
 samego, każdego . Analogicznie e ścieśnione zostało wprowadzone do formy tego, por. to
jest z tygo = to jest z tego.
3) Końcówki dawnej liczby podwójnej używane w znaczeniu liczby mnogiej w czasie
teraz
niejszym, przeszłym, w trybie rozkazującym, por. chodziwa, chodziliz
wa, niesieta,
nieśliśta = chodzicie, chodziliście, niesiecie, nieśliście.
4) Upowszechnienie bezokolicznika na -ić kosztem -eć, por. siedzić, lezyć =  siedzieć, leżeć.
5) Na północy dialektu mazowieckiego usuwanie e ruchomego w formach rzeczowników
zakończonych na -ek, -ec, por. podwieczórk, krawc, klusk = podwieczorek, krawiec, klusek,
zwłaszcza w dopełniaczu nazw miejscowych, por. do Mikołajk, do Suwałk.
6) Zastąpienie żeńskiej formy M.i B. liczebnika dwie przez formę męską dwa na Mazowszu
dalszym, Mazurach, Warmii, w gwarach ostródzkich i lubawskich, np. dwa żony = dwie żony.
7) Brak kategorii rodzaju męskoosobowego, por. te dobre chłopy kosiły, a baby poszły na
Mazowszu bliższym lub te dobre chłopy kosili, a baby poszli na Podlasiu, Mazurach, Warmii,
w Ostródzkiem, Lubawskiem i w części Mazowsza dalszego lub te dobre chłopy kosili, a baby
poszły na Mazowszu dalszym.
Do drugiej grupy cech mazowieckich  nie wyłącznie gwarowych  należą:
1) Formy czasownikowe na -ywać, -iwać, por. oborywać, podskakiwać, które weszły również
do polszczyzny ogólnej (na południu Polski oborować, podskakować).
2) Przyrostek -ak tworzący nazwy istot młodych, por. cielak, kurczak, prosiok = prosiak.
11
3) Formy typu śmieli się, sieli, leli.
Szerzeniu się tych mazowizmów w języku ogólnopolskim sprzyja ta fakt, że na terenie
Mazowsza leży stolica Polski.
Peryferyjne obszary dialektu mazowieckiego majÄ… wiele cech nietypowych dla niego, np.
gwary suwalskie (zwłaszcza ich część wschodnia) wykazują wiele zjawisk wspólnych z
polszczyzną północnokresową, podobnie gwary wschodniego Podlasia. Z kolei gwary na
północnym zachodzie Ostródzkiego i Lubawskiego nawiązują do innych gwar Pomorza, tj.
Kociewia czy Borów Tucholskich.
12