DIALEKT WIELKOPOLSKI
Na terenie Wielkopolski, tradycyjnie można było wyróżnić ponad trzydzieści różnych grup
etnograficznych. Znaczna część z nich to potomkowie osadników z Niemiec (Bambrzy,
Hanobrzy), różnych części Polski (głównie ze Śląska), a także z Rusi i Litwy (Tatarzy), Holandii
(Olędrzy), Rumunii (Rumuni) oraz przesiedleni w ramach akcji  Wisła A
emkowie i Ukraińcy.
Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego
Halina KaraÅ›
Dialekt wielkopolski w szerokim rozumieniu obejmuje Wielkopolskę właściwą, czyli teren
ograniczony linią przechodzącą na południe od Koła, Kalisza, Ostrowa Wielkopolskiego,
Rawicza i Babimostu, dalej na północ Międzychodu i do Noteci koło Krzyża aż do Warty, oraz
sąsiednie regiony takie jak: Krajna, Bory Tucholskie, Kociewie, Kujawy, ziemia chełmińsko-
dobrzyńska, znajdujące się na północny wschód i na wschód od Wielkopolski właściwej.
Współcześnie zatem dialekt wielkopolski obejmuje zachodnio-północną i środkową część
Polski, a jego obrębie, biorąc pod uwagę określone cechy językowe, wyróżniamy szereg
1
mniejszych obszarów gwarowych.
Skupisko etniczno-językowe plemienia Polan
Centrum formowania się i rozprzestrzeniania dialektu wielkopolskiego mieściło się nad
średnią Wartą wokół Gniezna, Ostrowa Lednickiego, Poznania, Gdecza, Lądu, Kruszwicy i być
może Kalisza, tj. na obszarze, który zajmowało przed IX wiekiem plemienne państwo Polan.
Ludność tego obszaru, która wypełniła z czasem tereny póz
niejszej dzielnicy wielkopolskiej,
ekspandowała stosunkowo wcześnie na północ od Noteci i prawy brzeg Wisły oraz na
A
ęczyckie i poprzez Sieradzkie po okolice Opoczna, roznosząc na tereny swych wpływów
politycznych niektóre swoje cechy dialektalne.
Zasięg dialektu wielkopolskiego w pracy K. Nitscha
2
Zasięg dialektu wielkopolskiego  według Kazimierza Nitscha  ustalony został następująco
na początku XX wieku: na południu granica dialektu sięga po Kalisz, Koło, na zachodzie po
Babimost, Wieleń, na północy obejmuje też Krajnę. [Zob. mapa Zasięg dialektu
wielkopolskiego w pracy K. Nitscha Mapa narzeczy polskich (1919)] W następnych pracach
Kazimierz Nitsch poszerza zasięg dialektu wielkopolskiego, zwłaszcza na południu.
Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego według Kazimierza Nitscha
3
Najbardziej znana klasyfikacja dialektu wielkopolskiego dokonana przez Kazimierza Nitscha
pochodzi z drugiego wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych [zob. mapa Zasięg i
podziały dialektu wielkopolskiego według Kazimierza Nitscha w II wydaniu Wyboru polskich
tekstów gwarowych, Warszawa 1960], w którym nieco zmodyfikował swoje ustalenia i
językowo podzielił Wielkopolskę na następujące regiony gwarowe:
III.a. Wielkopolska właściwa
III a1. Kaliskie
III a2. Południe
III a3. Zachód
III a4. Pierwotne pogranicze polsko-łużyckie
III a5. Centrum
III a6. Dialekt północno-wschodni
III a7. Pogranicze Kujaw
III a8. Ekspansja na Pomorze (Krajna i Bory Tucholskie)
III.b.Grupa kujawska
III b1. Kujawy
4
III b2. Ziemia chełmińsko-dobrzyńska
III b3. Ekspansja na Pomorze (Kociewie i GrudziÄ…dzkie-WÄ…brzeskie)
Uzupełnienia i korekty wprowadziły badania gwaroznawcze prowadzone po II wojnie
światowej, które w pewnym stopniu uwzględnił Stanisław Urbańczyk w podręczniku
dialektologii przez siebie opracowanym. Opiera siÄ™ on na klasyfikacji Nitscha, wprowadzajÄ…c
pewne innowacje. Granicę południową dialektu wielkopolskiego wytycza Stanisław
Urbańczyk podobnie jak twórca polskiej dialektologii, natomiast północną przesuwa znacznie
dalej, gdyż do zespołu wielkopolskiego zalicza również Lubawskie, Ostródzkie i Warmię. W
szeroko rozumianym dialekcie wielkopolskim wyróżnia następujące mniejsze regiony
gwarowe, takie jak:
- Wielkopolska południowa
- Wielkopolska zachodnia
- Wielkopolska środkowa
- Wielkopolska północna
- Wielkopolska wschodnia
- Krajna
- Bory Tucholskie
- Kociewie
- Kujawy
- ziemia chełmińsko-dobrzyńska
- Lubawskie
- Ostródzkie
- Warmia.
Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego według Stanisława Urbańczyka
5
[Kryteriami tego podziału są: Zob. mapa Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego według
Stanisława Urbańczyka. y
ródło: S. Urbańczyk, Zarys dialektologii polskiej, wyd. II, Warszawa
1962, wycinek mapy nr 3]
Z kolei Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego dzieli gwary Wielkopolski właściwej na
4 podzespoły gwarowe:
1) Wielkopolskę środkową  nad średnią Wartą,
2) Wielkopolskę południową (na południe od północnej granicy Kaliskiego, Ostrowskiego,
Krotoszyńskiego, Gostyńskiego, Leszczyńskiego),
3) Wielkopolskę zachodnią (obszar na zachód od Wolsztyna, Nowego Tomyśla i Pniew),
4) Wielkopolskę północną (na północ od Międzychodu i Gniezna).
Do dialektu wielkopolskiego zalicza też gwary krajniackie, gwary tucholskie, a w szerszym
rozumieniu także gwary kujawskie i chełmińsko-dobrzyńskie.
Zasięg dialektu wielkopolskiego według Karola Dejny
6
Nieco inaczej dialektalny zespół wielkopolski widzi Karol Dejna, który włączył mazurzące
okolice Wielunia, Piotrkowa Trybunalskiego, A
odzi i A
ęczycy do Wielkopolski, ustalając
granicę południową dialektu wielkopolskiego wzdłuż schematycznej linii: A
ęczna  Kazimierz
 Radom  Radom  Rawa  Piotrków  Kłobuck, przesuwając ją tym samym znacznie na
południe na obszar gwar sieradzko-łęczyckich przez innych dialektologów na ogół zaliczanych
do dialektu małopolskiego. [Zob. mapa Zasięg dialektu wielkopolskiego według Karola Dejny]
Inny podział gwar wielkopolskich prezentuje z kolei Monika Gruchmanowa [1967] w trzecim
tomie Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski. Autorka wyróżniła następujące części
dialektu wielkopolskiego:
Dialekt centralny (III A 5);
Kaliskie (III A 1);
Dialekt południowy (III A 2);
Dialekt zachodni (III A 3) oraz pogranicze polsko- łużyckie (III A 4);
Krajna (III A 8);
Dialekt północno-wschodni (III A 6);
Pogranicze Kujaw (III A 7);
7
Zasięg i podziały dialektu wielkopolskiego według Moniki Gruchmanowej
Zasięg dialektu wielkopolskiego według Moniki Gruchmanowej oraz miejscowości
wchodzące w skład poszczególnych poddialektów przedstawia poniższa mapa.
Do podziału Stanisława Urbańczyka nawiązał Zenon Sobierajski [2001], który podobnie jak
jego poprzednik wyróżnił 5 podzespołów gwarowych Wielkopolski, ale nieco inaczej
poprowadził ich granice. Porównanie obu podziałów przedstawia poniższa mapa.
Podziały gwarowe Wielkopolski według S. Urbańczyka i Z. Sobierajskiego
8
Należy podkreślić, że wskazany wyżej przebieg granic głównych wielkopolskich kompleksów
gwarowych ma charakter schematyczny, w pewnym stopniu umowny. W istocie granice te
nie są ostre, często się ze sobą zazębiają. Z reguły między poszczególnymi obszarami
gwarowymi występują szersze lub węższe pasy przejściowe, będące miejscem ścierania się
występujących na sąsiadujących ze sobą obszarach tendencji językowych.
Charakterystyka dialektu wielkopolskiego
Halina KaraÅ›
Dialekt wielkopolski ma szereg charakterystycznych cech określanych jako
OGÓLNOWIELKOPOLSKIE czy typowo wielkopolskie (choć wyjątkowo nie obejmują
niektórych obszarów Wielkopolski i szeroko rozumianego zespołu dialektalnego
9
wielkopolskiego). Dwie jego podstawowe cechy fonetyczne odróżniające go od innych
dialektów to:
1) brak mazurzenia, czyli zachowanie spółgłosek dziąsłowych (z wyjątkiem gwary Mazurów
wieleńskich na północnym zachodzie i na południu Wielkopolski gwar genetycznie śląskich,
tj. gwar chazackich oraz w przeszłości  gwary chwalimskiej), np. jeszcze, żyto / żyjtio;
2) fonetyka międzywyrazowa udz
więczniająca, np. tam dziez
mokre, szez
arów, laz uruojs,
zawiez
ma = tam gdzieś mokre, sześć arów, las urósł, zawieśmy), ale we wschodniej części
ziemi chełmińsko-dobrzyńskiej, na Kociewiu i w Borach Tucholskich na skutek ekspansji
dialektu mazowieckiego ustaliło się nowsze las_łurus, czyli fonetyka międzywyrazowa
nieudz
więczniająca, ale z zachowaniem dz
więczności w formach historycznie złożonych:
wiózem, płoszedem.
Szeroki, niekiedy prawie ogólnowielkopolski, zasięg mają takie cechy fonetyczne, jak:
1) dyftongiczna wymowa samogłosek
 á pochylonego (bez wschodniej i poÅ‚udniowej części Wielkopolski), np. tráÅ‚wa, na trouÅ‚wie =
trawa, na trawie,
 o jasnego i o pochylonego (silna dyftongizacja cechuje głównie zachód i centrum
Wielkopolski), np. łoknło, kłowoułl głyra = okno, kowal, góra,
 y (na obszarze na zachód od Pleszewa, Jarocina, Środy, Węgrowca) zwłaszcza w wygłosie,
np. doebryj, zły j= dobry, zły, rzadziej w śródgłosie, np. żyjtło, krzyjczyj = żyto, krzyczy ;
2) samogłoski pochylone a, o, e zachowują się jako odrębne dz
więki ao, ou, ey/i (np. ptaok,
daowny = ptak, dawny, wouz, goura = wóz, góra, brzeyg, śnieig = brzeg, śnieg) lub
podwyższają artykulację i zrównują się w wymowie z odpowiednimi samogłoskami
wyższymi, tj. a pochylone z o, pochylone o z u, pochylone e z samogłoskami y / i, np. downy,
gorki, u gospodorza, stoć, trowa, powiado, zopowiedz
= dawny, garnki, u gospodarza, stać,
trawa, powiada, zapowiedz
, wóz, góra, brzyg, śniyg / śnig = brzeg, śnieg;
3) wąska i najczęściej rozłożona wymowa samogłosek nosowych, tj.
 ę jest wymawiane jako grupa yn, yń, ym, np. pynto, wszyndzie = pęto, wszędzie (tylko na
krańcach wielkopolskiego zespołu dialektalnego, tj. na Kociewiu i w Borach Tucholskich
zaliczanych z zastrzeżeniami do dialektu wielkopolskiego, występuje szeroka wymowa
samogłoski przedniej ę, np. gansi, wystampu = gęsi, występu, jak w dużej części dialektu
10
mazowieckiego),
 ą jest wymawiane jako grupa un, uń, um, np. płorzundek, widzom, każdom jednom,
chodzóm = porządek, widzą, każdą jedną, chodzą,
4) paralelnie do wymowy samogłosek nosowych najczęściej wąska jest wymowa
samogłosek przed spółgłoskami nosowymi (zmiany barwy samogłosek przed spółgłoskami
nosowymi m, n), czyli:
 grupa eN > yN // iN, np. np. dobrymu, tyn, odprowadzynie, dziń, takimu, zimniaki =
dobremu, ten, odprowadzenie, dzień, takiemu, ziemniaki,
 grupa oN > óN, np. słóma, zielóny, dłóm = słoma, zielony, dom;
5) w zachodniej Wielkopolsce i w części Wielkopolski północnej sporadycznie obecnie zanik
nosowości przed spółgłoskami szczelinowymi, np. wuchać, gyste = wąchać, gęste;
6) przejÅ›cie eÅ‚ áÅ‚ (aoÅ‚) // oÅ‚, spowodowane cofniÄ™ciem, zaokrÄ…gleniem i obniżeniem e do
o, á przed tautosylabicznym Å‚, tj. należącym do tej samej sylaby co samogÅ‚oska e, np. páÅ‚ne,
puoÅ‚dáÅ‚ koe, kouÅ‚kioÅ‚ka = peÅ‚ne, pudeÅ‚ko, kukieÅ‚ka, zjawisko to siÄ™ga po liniÄ™ Konin  Åšlesin 
Wągrowiec  ujście Gwdy do Noteci;
7) zachowanie w wymowie dz
więczności spółgłoski w po spółgłoskach bezdz
więcznych (tu
zaznaczone pogrubieniem w), np. chwała, twardyj, kwiat podczas gdy na pozostałym
obszarze Polski (oprócz pogranicza wschodniego) spółgłoska w się ubezdz
więcznia w tej
pozycji i jest wymawiana jako f, np. chfała, tfardy, kfiat;
8) utrzymanie oboczności ew w przyrostkach przymiotników, rzeczowników i w
końcówkach celownika liczby pojedynczej rzeczowników męskich oraz mianownika liczby
mnogiej rzeczowników męskich, tj. -ew- po spółgłoskach miękkich i stwardniałych, np.
majewy, gnojewica, stryjewi, głospodarzewi, kłowolewi, Jasiewi, leśniczewie = majowy,
gnojowica, stryjowi, gospodarzowi, kowalowi, Jasiowi, leśniczowie, ale listopadowy,
chłopakowi, czyli -ow- po spółgłoskach twardych);
9) archaiczne formy czasownikowe bez kontrakcji typu: graje, znaje = gra, zna, czyli
nieściągnięte formy czasowników.
Do zjawisk fonetycznych o ograniczonym zasięgu, różnicujących poszczególne części
Wielkopolski, należą m.in.:
1) obniżona (i ewentualnie dyftongiczna) realizacja samogłoski u (etymologicznej) w
11
gwarach zachodniej Wielkopolski, np. kuora, brzuoch, koułra, brzoułch = kura, brzuch;
2) pomieszanie nagłosowego wo i o , kiedyś obejmujące dużą część Wielkopolski na północ
od linii: Międzyrzecz  Nowy Tomyśl  Śrem  Konin, dziś już rzadko występujące nawet w
języku przedstawicieli najstarszego pokolenia, np. łosk, łoknło lub wosk, wokno = wosk, okno;
3) rzadkie dziś miękczenie spółgłosek przedniojęzykowych, głównie n, przez poprzedzające
je samogłoski i, y w południowej Wielkopolsce, np. syjnia, drabinia, żyjtio = syna, drabina,
żyto;
4) antycypacja miękkości, tzn. wyodrębnienie się j przed spółgłoskami miękkimi oraz przed
grupami spółgłoskowymi stwardniałymi, kiedyś miękkimi, i przed przyrostkiem -stwo (w
największym natężeniu występujące na zachodzie Wielkopolski), np. niejsie, ciojcia, nojgi,
krójtszyj, łojstrzyć, bogajstwo = niesie, ciocia, nogi, krótszy, ostrzyć, bogactwo.
Cechy o szerokim zasięgu, wspólne z innymi dialektami to m.in.:
1) rozpodobnienie staropolskich grup śY
, z
Y
(jak w Małopolsce i na Mazowszu), np. śrłeda,
z
ruodłoe = środa, z
ródło, lub rozbicie tych grup przez spółgłoski wstawne t, d (jak na Śląsku,
też w kaszubszczyz
nie), np. strzybnyj, zdrzódło = srebrny, z
ródło, głównie w południowej i
zachodniej Wielkopolsce;
2) rozpodobnienie grupy kt realizowanej jako cht: do dochtora, nicht, nichtóre = do doktora,
nikt, niektóre;
4) nasilona tendencja do i uproszczeń w obrębie grup spółgłoskowych (jak w dialekcie
śląskim i częściowo małopolskim), por.:
ść ś, np. gryś, kłaś, kłoeś = gryz
ć, kłaść, kość,
strz, zdrz, trz, drz szcz, żdż, cz, dż, np. szczelać, czeba, dżazga = strzelać, trzeba, drzazga,
rs, rz rz (ż), sz, np. skażyć sie, dzieżawa, stolaszki, gaszć = skarżyć się, dzierżawa, stolarski,
garść,
kk k, np. leki, mięki = lekki, miękki,
szsz sz, np. szur, droeszyj = szczur, droższy,
n K
tylnojęzykowe przed k na granicy morfemów, np. skrzyjK
ka, Å‚oekiyK
koe = skrzynka,
okienko;
5) redukcja ł między dwoma samogłoskami: żym miaa, śmierdziaa = żem miała, śmierdziała;
6) wtórne ruchome e w przyimkach i przedrostkach w, z, np. we włodzie, ze sokiem = w
12
wodzie, z sokiem, lub podwajanie tych przyimków i przedrostków w środkowej i zachodniej
Wielkopolsce, np. wew połowie, zez matkom = w połowie, z matką;
7) przejście aj -> ej w formach rozkaz
nika, np. czymej, gałdejcie = trzymaj, gadajcie.
Z zakresu morfologii dialekt wielkopolski charakteryzuje:
1) wyrównanie koÅ„cówek M.  B. rzeczowników nijakich zakoÅ„czonych na e i é przez
upowszechnienie é pochylonego, czyli uformowanie typu pÅ‚oelé, sercé = pole, serce, na wzór
żyjcié, szczeÅ›cié = życie, szczęście;
2) w dopełniaczu lmn. rzeczowników nijakich miękkotematowych zakończonych na -anie // -
enie, -cie (na e pochylone) końcówka -o lub na zachodzie Wielkopolski i na Krajnie końcówka
-u (-ou), np. śniodanio, kozania, picio, życio lub śniodaniu, kozaniu, piciu, życiu = śniadania,
kazania, picia, życia;
3) wprowadzenie é Å›cieÅ›nionego do koÅ„cówki dopeÅ‚niacza lp. zaimków przez analogiÄ™ do
przymiotników, np. tégo, do niégo, jégo, a nawet w części gwar o pochylonego do
przymiotników i zaimków, np. dobrégou, maÅ‚égou, tégou = dobrego, maÅ‚ego, tego;
4) końcówka -ma (powstała z kontaminacji dwu końcówek, tj. -my ) (-wa) w formach 1. os.
lmn. trybu rozkazującego (liczba podwójna), np. niez
ma, gońma = nieśmy, gońmy,
5) formy 1. os. lmn. czasu teraz
niejszego z końcówką -my lub  m, np. niesiym // niesymy =
niesiemy, i rzadko na północnym wschodzie -ma, np. niesyma = niesiemy;
6) funkcjonowanie równolegle kilku typów czasu przeszłego, np. form analitycznych czasu
przeszłego typu ja nios, form końcówkowych: ja niozym, a także form czasu przeszłego
wzmocnionych partykułą że, typu ja żem nios w południowo-zachodniej Wielkopolsce, też na
północy w Borach Tucholskich, na Kociewiu;
7) typowe dla Wielkopolski przyrostki rzeczowników zdrobniałych: -yszek, -iszek, -yszko,
-iszko, -uszek, -aszek, np. gÅ‚owyszka, gáÅ‚rnyszek, sÅ‚onyszko, bochanuszek, robaÅ‚szek =
główeczka, garnuszek, słoneczko, bocheneczek, robaczek;
8) upowszechnienie przyrostków przymiotnikowych -ity, -aty zamiast ogólnopolskich -isty,
-asty, np. włednityj, graniatyj, liściaty, pioszczyty, barczytyj = wodnisty, graniasty, liściasty,
piaszczysty, barczysty;
9) utrzymanie przyrostka czasownikowego -ować na miejscu ogólnopolskiego -iwać // -ywać,
np. obiecować, płokazować = obiecywać, pokazywać;
13
10) zachowanie na większości obszaru Wielkopolski różnic w zakresie przyrostków
czasownika -ić oraz -eć, natomiast na wschodzie Wielkopolski zniesienie różnicy między
typem czasowników na -ić i na -eć (nosić i widzieć) przez upowszechnienie przyrostka -ić, tj.
nosić i widzić;
11) formy 2. os. liczby mnogiej czasu teraz
niejszego z końcówką -ta pochodzącą z dawnej
liczby podwójnej: robita, siedzita = robicie, siedzicie.
Cechy morfologiczne o wąskim zasięgu, charakteryzujące niewielkie części Wielkopolski i ją
różnicujące, to:
1) na południu występowaniem przyrostków iśki, itki w intensiwach przymiotnikowych,
maliśki, cinitkie, bielitki, caliśki, czornitki = malutki, cieniutki, bielutki, calutki, czarniutki;
2) na zachodzie cechy wspólne z językami łużyckimi, m.in. końcówki: yg ( ig), ych ( ich) w
dopełniaczu lp. przymiotników i zaimków rodzaju męskiego i nijakiego: tyg dobryg chłopa,
dobrych słowa, końcówka me w 1. os. lmn. czasu teraz
niejszego, np. siedzime = siedzimy,
zaimki typu icha, ichy, iche: miała od iche matki (= jego).
Wielkopolskę lub jej poszczególne części cechuje także swoiste słownictwo, np. modrak
 chaber , bojewica  klepisko, część stodoły przeznaczona do młocki , perki  ziemniaki ,
świętojanki  porzeczki , sklep  piwnica , łysina  czoło , waka  suka , dęboki  głęboki . Część
zachodniej Wielkopolski wykazuje wyraz
ne zwiÄ…zki z A
użycami, część północna  z A
użycami,
KrajnÄ… i obszarem pomorskim.
Peryferyczne tereny wielkopolskiego zespołu dialektalnego mają wiele cech dialektów
sąsiednich, np. ziemię chełmińsko-dobrzyńską charakteryzują wpływy mazowieckie, m.in.
końcówka -amy (cepamy), twarda wymowa l (lypa, lyst), , np. las_urus, ale  ukradem.
Podobnie ekspansja cech mazowieckich jest widoczna w gwarach Kociewia, Borów
Tucholskich, a także we wschodniej Wielkopolsce. Krańce zachodnie Wielkopolski mają
natomiast wiele cech wspólnych z językami łużyckimi, m.in. końcówki: -yg (-ig), -ych (-ich) w
dopełniaczu lp. przymiotników i zaimków rodzaju męskiego i nijakiego: tyg dobryg chłopa,
dobrych słowa, końcówka me w 1. os. lmn. czasu teraz
niejszego, np. siedzime = siedzimy,
zaimki typu icha, ichy, iche: miała od iche matki (= jego).
14