8. DIALEKTYZACJA na podst. rozdziału T. Skubalanki Proza stylizowana na mowę ludową

to jedna z odmian stylizacji języka dzieła artystycznego,

mowę chłopską, podobnie jak różne zapożyczenia, używano dla efektów humorystycznych,

dopiero w XVIII wieku w niektórych tekstach zmieniła się funkcja gwary z satyrycznej na
charakteryzującą środowisko (np. Krakowiacy i górale W. Bogusławskiego),

w okresie romantyzmu, w związku z przestrzeganie zasady kolorytu lokalnego, stworzyły się większe
możliwości dialektyzowania; poeci pochodzący ze wschodnich ziem RP, na których nie było polskich
gwar ludowych, zamiast dialektyzowania używali prowincjonalizmów i regionalizmów w funkcji
podkreślenia kolorytu lokalnego,

prawdziwego opisania ludu polskiego, mówiącego właściwymi mu dialektami, prawie nie było.

Dopiero w drugiej połowie XIX wieku Lenartowicz, Konopnicka, Kasprowicz, Sienkiewicz, Prus sięgnęli
do tworzywa rodzimej gwary chłopskiej,

znacznie pogłębioną falę dialektyzacji przyniosły dzieła Orkana Komornicy, Dygasińskiego, Reymonta
Chłopi, Wyspiańskiego Wesele, Żeromskiego,

powieśiopisarze i noweliści okresu pozytywizmu stworzyli pewien określony wzorzez stylizacji na język
ludu: składniki wprowadzonej gwary mają walor autentyzmu, ale dialektyzacji tej towarzyszy selekcja i
generalizacja,

stereotypowa selekcja pozytywistyczna polegała na eliminowaniu cech dialektalnych i wprowadzaniu ich
tylko do dilogu lub mowy pozornie zależnej,
- celem było uchwycenie mowy żywej, spontanicznej, swobodnej, z uwydatnieniem jej cech
leksykalnych, frazeologicznych i składniowych, reprezentującej sposób myślenia chłopa,

generalizacja (za Bartmińskim) to pewien rodzaj deformacji żywej mowy ludowej; cechuje ją
zagęszczenie cech dialektalnych w tekście i rygoryzm,
- objawy generalizacji: mazurzenie także rz, rozszerzenie zakresu a pochylonego oraz staropolskiej
końcówki -ch, zaznaczenie w pisowni rozszerzenia nosówek przed zwartymi,
- za generalizację gatunkową może uchodzić szersze stosowanie pewnych konwencji baśni i piśni
ludowych,
- generalizacja geograficzna  mieszanie cech pochodzących z różnych okolic.

Stereotypowy pradialekt  obiegowy stereotyp języka ludowego, który funkcjonuje synchronicznie w
oparciu o obie odmiany (literacką i gwarową); dla pisarzy język literacki stanowi podstawę stylistyczną
ich języka, na którym dokonują różnych zabiegów stylizacyjnych,

między dialektyzacją pozytywistyczną, a tą pisarzy póz
nego pokolenia (Reymont, Dygasiński) zachodzą
różnice:
- pozytywistyczna przechyla się w kierunku selekcji, druga w kierunku generalizacji,
- zmienia się też zakres występowania elementów gwarowych w konstrukcji tekstu dzieła lit.,
- dialekt stał się stylistycznym czynnikiem kształtowania lęzyka utworu lit.,

gwaryzmy leksykalne  np. na brzyzku ' na brzeżku', wewieść ' wprowadzić', ino 'tylko'.

Dygasiński
- zaczął od nikłej dialektyzacji, w jej funkcji stosował zatępczo składnię potoczną języka ogólnego,
- potem wprowadził gwarę w całej oryginalności i bogactwie cech fonetycznych, morfologicznych,
syntaktycznych i leksykalnych,
- pełne zastosowanie gwary w dialogach, jak i w narracji jest w utworach Beldonek i Kuba Gąsior,
- Beldonek to pierwsza powieść w literaturze polskiej napisana gwarą; Dygasiński utożsamił się bez
reszty z postawą ludowego narratora, z jego sposobem myślenia i odczuwania,
- cechy gwarowe w utworach Dygasińskiego:
mazurzenie i związane z nim mieszanie sz i s,
a pochylone
zmiany wymowy samogłosek przed spółgłoskami nosowymi np. jegumuść
gwarowe ir, irz
wygłosowe ą jako -om
ę jako e
prejotacja nagłosowego a np. janieli
-wa, -ta w lm. np. wez
ta

język Beldonka nie jest surową gwarą, lecz stylistyczną fikcją na niej wyrosłą,
- widać w nim pominięcie cech systemowych, z fonetyki nie ma np. mazurzenia oraz a i e pochylonego, z
fleksji widać grzecznościowe zastosowanie lm., są jeszcze końcówki -wa i imiesłów przysłówkowy -ący,
- dialektyzacja nasila się w zakresie słownictwa i słowotwórstwa kiej, coniebądz
, cudak, koli,
- widoczna jest prymitywizacja toku składniowego,
- naśladowanie mówioności wypowiedzi poprzez odpowiednie struktury intonacyjne, onomatopeje,
wykrzykniki, powtórzenia,

gwara stała się dla Dygasińskiego ożywczym z
ródłem wzbogacającym styl.

w tekstach tych wydobywano kreacyjne walory gwary, która ma być ważnym elementem świata
powieściowego,

używano typowo potocznych powiedzonek, przysłów, wykłych konstrucji składniowych,

tekst Chłopów jest stylistycznie sharmonizowany dzięki umiarkowanej stylizacji na gwarę; Reymont
swobodnie przenosi dialektyzmy z narracji do wyp. bohaterów w zależności od kontekstu,

przeciwko łowickiemu rodowodowi gwary w Chłopach przemawiał:
- brak mazurzenia,
- brak Celownika lp. rzeczownika rodzaju męskiego typu chłopokeji 'chłopakowi',
- trafia się e pochylone,
- rzadko pojawia się a pochylone,
- zdarzają się ścieśnienia nosówek.

Pisarze XIX i XX wieku tak mocno wniknęli w mowę ludową, dlatego że albo dobrze znali gwarę albo
mówili nią od dziecka (Dygasiński, Orkan),

gwarę Podhala dla literatury odkrył Witkacy w swoim dziele etnograficzno  beletrystycznym Na
przełęczy 1891, zawierającym pisane góralską gwarą opowieści Sabały, oraz opisy nasycone
dialektyzmami,

Witkiewicz ukazał autentyzm i egzotykę językową góralskiego świata,

wierna imitacja gwary przyświecała też Tetmajerowi, jednak jak potem stwierdził: pisał z wyobraz
ni o
ich przodkach, pisał w wyobraz
ni, ale nie o nich; chodziło mu o odtwarzanie pierwotnej czystości gwary,

w Na skalnym Podhalu widzimy duże nagromadzenie cech i ich zaświadczeń przy jednoczesnym braku
konsekwencji w występowaniu cechy raz już do utworu wprowadzonej,

słownictwo gwarowe tworzą dwie grupy słów: wyrazy będące synonimami odpowiednich słów
ogólnopolskich i wyrazy bez takich odpowiedników,

stylizacja na gwarę jest wszechstronna, obejmuje fonetykę, fleksję, słowotwórstwo, składnię i
słownictwo:
mazurzenie ze, bedzies
samogłoski pochylonego rycerzak
podhalańskie -k zamiast -ch o zaśpionyk rycerzak
rozszerzenie i przed półotwartą
-om w wygłosie zamiast -a
prejotacja
dialektyzmy leksykalne hań, haw, gazda
więcej przykładów na ćwiczeniach z prof. Bryłą