1
1. Kryteria podziału dialektów i gwar
Halina KaraÅ›
W podziałach obszaru gwarowego na dialekty (zespoły dialektalne), a także w ich
wewnętrznych podziałach na mniejsze kompleksy gwarowe stosuje się różne kryteria. Za
najważniejsze zazwyczaj dialektolodzy uważali granice zjawisk fonetycznych, w mniejszym
stopniu fleksyjnych, uznając, że cechy fonetyczno-gramatyczne jako systemowe (regularne i
stabilne) funkcjonalnie są najpewniejszymi wyznacznikami odrębności dialektów. Rzadziej
wykorzystywano słownikowe (leksykalne) kryteria podziałów, gdyż słownictwo gwarowe
jako podsystem językowy najbardziej otwarty i w związku z tym najbardziej zmienny dość
powszechnie uznawano za nieprzydatne lub mało czy raczej mniej przydatne jako kryterium
podziałów językowych [por. Handke 1980, za: 1997, 277-278; Kowalska 1996, 177-178].
Taka opinia ustaliła się od czasów Kazimierza Nitscha  twórcy polskiej
dialektologii. Za podstawowe kryteria zhierarchizowanej klasyfikacji dialektów polskich
przyjął on cechy fonetyczne i fleksyjne, natomiast leksykę uznał za kryterium pomocnicze w
stosunku do faktów fonetycznych i fleksyjnych [Nitsch 1918, za: 1955, 85], podobnie jak
wielu póz
niejszych badaczy. Nowatorskie pod tym względem były prace Jerzego
Tarnackiego, który podjął w okresie międzywojennym próbę przedstawienia podziałów
dialektalnych Mazowsza opartÄ… na nazwach z zakresu kultury materialnej [Tarnacki 1935]
oraz podziałów Polesia, także na podstawie zjawisk leksykalnych [Tarnacki 1936].
Zauważając zmienność słownictwa gwarowego, uważał, że najlepiej byłoby podziały
dialektalne  oprzeć na różnicach nie jakościowych, lecz ilościowych [Tarnacki 1935, 9].
Kazimierz Nitsch w póz
niejszej, pochodzącej z 1918 roku, pracy Z geografii wyrazów
polskich wyraz
niej podkreślał znaczenie słownictwa w podziałach dialektalnych,
stwierdzając:  Nie ulega więc wątpliwości, że geografia wyrazów także w Polsce nieobojętna
jest dla kwestii wykreślenia granic dialektów. Zdaje się, że o ile idzie o dialekty dzisiejsze,
odgrywać będzie tylko rolę pomocniczą, nie zasadniczą; czy nie rzuci światła na granice
dawniejsze, dziś zatarte, to pokażą dopiero szczegółowsze badania [Nitsch 1918, cyt. za:
1955, 85].
Ostatnio coraz częściej wielu badaczy podkreśla, że słownictwo jest ważnym
kryterium, ale trudniejszym do wykorzystania w podziałach gwarowych. Kwiryna Handke w
sposób następujący określa różnice między zjawiskami fonetyczno-gramatycznymi a
słowotwórczo-leksykalnymi w wyznaczaniu granic między- i wewnątrzdialektalnych:  To, że
zasięgi bardzo wielu faktów, zarówno systemowych, jak i niesystemowych, zatrzymują się w
2
tych samych pasach, strefach  przemawia za uznaniem ich jednakowej roli w wyznaczaniu
granic między gwarami. (...) Mimo tego, co powiedziano, nie da się całkowicie zaprzeczyć
odmienności obu grup faktów językowych. Jednakże odmienność tę należy rozpatrywać na
nieco innej płaszczyz
nie. To znaczy nie sprowadzać rozważań do regularności jednych i
przypadkowości drugich, ale większą rolę faktów systemowych upatrywać w ograniczonym
charakterze systemu. (...) Natomiast mniejszą regularność faktów leksykalnych, a także często
słowotwórczych należy z kolei pojmować nie jako ich mniejszą wartość przy wyznaczaniu
granic między gwarami, bo ta wartość jest już dzisiaj (...) bezsporna, ale jako niemożność (...)
uchwycenia wszystkich elementów obu zbiorów (leksykalnego i słowotwórczego), które ze
swej natury są zbiorami otwartymi [Handke 1980, cyt. za: 1997, 282]. Zauważa też, że
 odmiennie patrzy się na przeciwstawność faktów leksykalnych i słowotwórczych oraz
faktów systemowych w monograficznym opisie gwary, a inaczej w opracowaniu
posługującym się metodą geografii lingwistycznej [jw., 278].
W innej pracy badaczka, ustosunkowując się do poglądu, że leksyka stanowi ogólnie
mniej pewny wyznacznik granic dialektów i gwar, podkreśla jej znaczenie następująco:
 Słownictwo gwarowe ujawnia jednak ważne kulturowo relacje (związki lub paralele) między
gwarami zarówno tymi, które sąsiadują ze sobą, jak tymi, które są bardziej lub mniej od siebie
oddalone [Handke 2001, 209].
Anna Kowalska, która w podziałach Mazowsza w dużym stopniu zastosowała
kryterium słownikowe, zauważa:  Znaczenie faktów leksykalnych w geografii lingwistycznej
wiąże się ściśle z faktami etnograficznymi. (...) Zjawisko leksykalizacji zjawisk fonetycznych
doprowadza do stopniowego zacierania się tak istotnych dawniej granic między systemowymi
faktami fonetycznymi a leksyką. Większe szanse przetrwania mają te zjawiska, które
utrzymały się w słownictwie, podbudowanym faktami etnograficznymi [Kowalska 1991, 92-
93]. Badaczka, uznajÄ…c fakty leksykalne za dostateczne kryterium w wyznaczaniu granic
językowych, stwierdza, iż nie podważa to znaczenia zjawisk fonetycznych i gramatycznych w
tej funkcji, gdyż:  Istotny jest bowiem wzajemny stosunek zasięgów geograficznych pęków
izofon i izomorf oraz izoleks i izosem [Kowalska 1996, 181]. TakÄ… potrzebÄ™ integrowania
faktów z różnych dziedzin nauki o języku w badaniach nad podziałami gwarowymi wielu
dialektologów przedstawia jako ważny postulat metodologiczny [por. np. Zaręba 1983, 181].
Inną postawę  typowo systemową  prezentuje Karol Dejna, który do cech
gwarotwórczych nie zalicza zjawisk leksykalnych i w związku z tym uznaje, że  zaznaczane
na mapach izoleksami zasięgi zróżnicowań w zakresie zasobu słownictwa nie mogą
wyodrębniać gwar i wytyczać ich granic na równi z zasięgami czy skupieniami izoglos, które
3
wytyczają językowe właściwości systemu gwary w zakresie fonologii i działów gramatyki
(fleksji, morfologii, słowotwórstwa i składni) [Dejna 1998, 16]. Jego zdaniem, słownictwo
ludowe wyróżnia nie gwary, lecz okręgi etnograficzno-kulturowe, których granice mogą, ale
nie muszą być zbieżne z zasięgami cech gwarowych. Takie traktowanie leksyki wynika z jego
definicji gwary, według której istotę gwary stanowi odrębność systemu fonologiczno-
gramatycznego, a nie słownikowego.
Podstawowe kryteria podziału na dialekty (duże zespoły dialektalne), czyli kryteria
wyznaczania granic międzydialektalnych  począwszy od czasów Kazimierza Nitscha  to
dwie wyraziste cechy fonetyczne  {D mazurzenie L} i {D fonetyka międzywyrazowa
zróżnicowana regionalnie L} [por. m.in. Nitsch 1910, 1915, przedruk: 1958; Urbańczyk
1962, Dejna 1973]:
a) mazurzenie  a więc wymowa spółgłosek dziąsłowych sz, ż, cz, dż jako s, z, c, dz
(copka, kosyk, zaba) dzieli Polskę od południowego zachodu po północny wschód (zob. Mapa
w: Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych  hasło: {L Mazurzenie}).
b) {D fonetyka międzywyrazowa udz
więczniająca i nieudz
więczniająca} - $Izofona$ tej
cechy biegnie przeciwnie w stosunku do izofony mazurzenia, tj. z południowego wschodu ku
północnemu zachodowi Polski (zob. Mapa w: Leksykon terminów i pojęć dialektologicznych 
hasło: {L Fonetyka międzywyrazowa zróżnicowana regionalnie}).
Kazimierz Nitsch tak uzasadniał przyjęcie kryterium fonetycznego:  (...) chcę dać rzecz
jednolitą, opartą na jednej zasadzie, a taka może się opierać tylko na dziale najważniejszym,
bo najściślejszym  na zjawiskach głosowych, nie ulegających takim wędrówkom jak wyrazy,
ani nie szerzÄ…cych siÄ™ analogicznie, jak formy [Nitsch 1910, 3].
Uwzględnienie obu izofon  mazurzenia i fonetyki międzywyrazowej zróżnicowanej
regionalnie i dialektalnie pozwala wyróżnić:
- gwary mazurzÄ…ce i udz
więczniające
- gwary mazurzÄ…ce i nieudz
więczniające
- gwary niemazurzÄ…ce i udz
więczniające
- gwary niemazurzÄ…ce i nieudz
więczniające.
WymowÄ™ mazurzÄ…cÄ… i udz
więczniającą ma Małopolska (z wyjątkiem Pogranicza
wschodniego starszego i młodszego oraz Pogranicza Mazowsza) i większość Śląska. Do gwar
mazurzÄ…cych i nieudz
więczniających należą gwary Mazowsza. Niemazurzące i
udz
więczniające są gwary Wielkopolski, natomiast wymowę niemazurzącą i
nieudz
więczniającą (prawdopodobnie wtórnie na skutek ekspansji cech mazowieckich) ma
4
część gwar zaliczanych do szeroko rozumianego zespołu dialektalnego wielkopolskiego,
takich jak: gwary krajniackie, borowiackie czy kociewskie.
Ostatecznie więc powszechnie wyróżnia się cztery duże dialekty (zespoły dialektalne):
1) dialekt małopolski (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa udz
więczniająca)
2) dialekt mazowiecki (mazurzenie + fonetyka międzywyrazowa nieudz
więczniająca)
3) dialekt wielkopolski (brak mazurzenia + fonetyka międzywyrazowa udz
więczniająca)
4) dialekt śląski (większość Śląska mazurzy, nie zna mazurzenia tylko Śląsk południowy,
na którym występuje {D jabłonkowanie L} + fonetyka międzywyrazowa udz
więczniająca).
Jako pomocnicze kryteria w klasyfikacji dialektów polskich stosuje się inne cechy
fonetyczne i fleksyjne. Wykorzystuje się je zwłaszcza w ustalaniu wewnętrznych podziałów
wymienionych dużych zespołów dialektalnych (dialektów ludowych). Przykładowo  w
określaniu granic wewnątrz dialektu małopolskiego stosowano jako kryteria m.in. następujące
fakty fonetyczne i fleksyjne: wymowę nosówek i $przejście wygłosowego -ch -k$ (lub
jego brak), końcówki 1. os. lmn. czasu teraz
niejszego -wa lub -my, dla części wschodniej 
mazurzenie i á pochylone [UrbaÅ„czyk 1962].
2. Ugrupowania dialektów i gwar polskich
Halina KaraÅ›
Pierwsze syntetyczne przedstawienie ugrupowania gwar polskich przedstawił Kazimierz
Nitsch  właściwy twórca polskiej dialektologii w pracy popularnonaukowej Mowa ludu
polskiego z 1910 roku. Wcześniejsi badacze, poczynając od Lucjana Malinowskiego (II
połowa XIX wieku), nie dokonali opisu całościowego gwar, omawiając głównie gwary
niewielkich obszarów czy pojedynczych wsi.
W Dialektach języka polskiego z 1915 roku (wydanie 2 poprawione w 1957 roku)
Kazimierz Nitsch wydzielił 4 wielkie obszary dialektalne Polski:
1) WielkopolskÄ™,
2) Pomorze (niekaszubskie),
3) Śląsk i Małopolskę z ziemią sieradzką i łęczycką,
4) Mazowsze [Nitsch 1958, 91].
Stwierdził również, że drugorzędnie można wyodrębnić Śląsk od Małopolski, a Kujawy
od Wielkopolski w wyniku czego  uwidocznią się następujące grupy, po części oczywiście
dowolne, ale najjaśniej uwydatniające wzajemne stosunki [jw., 91]:
1) Kaszuby,
5
2) Wielkopolska i Krajna:
I. właściwa Wielkopolska (A. centralny dialekt wielkopolski, B. zachód
Wielkopolski, C. południe Wielkopolski, D. część południowo-wschodnia Wielkopolski, E.
Pałuki (okolice Żnina i Szubina));
II. Krajna i Bory Tucholskie;
3) Kujawy i ziemia chełmińsko-dobrzyńska,
4) nowsze dialekty niemazurzące, na które składają się 3 grupy:
- kociewska
- malborsko-lubawska
- ostródzko-warmijska;
5) ÅšlÄ…sk:
- północny
- środkowy
- południowy;
6) Małopolska, która dzieli się na 5 głównych obszarów:
- południowo-zachodni (całe Podkarpacie i Krakowskie)
- północno-zachodni (głównie Sieradzkie, a na samej północy  wyróżnia się wybitnie
dialekt Å‚owicki )
- środkowo-północny (Kieleckie i Sandomierskie)
- wschodni starszy (prawy brzeg średniej Wisły)
- wschodni nowszy (niemazurzÄ…cy, na pograniczu ruskim);
7) Mazowsze, które dzieli na 3 główne części:
- Mazowsze bliższe (pas wzdłuż dolnego Wieprza i Wisły aż po Płock)
- Mazowsze dalsze (nad średnią Narwią i jej dopływami)
- Podlasie z Suwalskiem.
Osobno jako czwarty obszar wyodrębnia jako  rezultat zmieszania dialektu
mazowieckiego z zachodnimi narzecze warmijsko-ostródzko-lubawskie [Nitsch 1958, 85-
109].
Oprócz mazurzenia i fonetyki międzywyrazowej udz
więczniającej lub
nieudz
więczniającej uwzględnił szereg zjawisk fonetycznych. Splot tych izofon dzieli Polskę,
przeciwstawiając Polskę zachodnio-południową (Wielkopolska, Śląsk i Małopolska) Polsce
północnej (dzielnice niegdyś pomorskie i pruskie oraz Mazowsze) [jw. 91].
6
Drobne różnice w podziale dialektów polskich widać w opublikowanej w 1919 roku Mapie
narzeczy polskich z objaśnieniami. Sprowadzają się one do nieco innego ujęcia gwar
północnopolskich.
Na mapie Kazimierz Nitsch wyróżnia  narzecza :
1) wielkopolskie
2) wielkopolskie centralne
3) kujawsko-chełmińsko-kociewskie
4) przechodnie chełmińsko-mazowieckie
5) mazowieckie
6) małopolskie
7) śląskie
8) kaszubskie.
7
Nieco inaczej granice dialektów i gwar zaprezentował Kazimierz Nitsch w póz
niejszych
pracach, min. w Wyborze tekstów gwarowych, przy czym w wydaniu I i II widać drobne
różnice. Ugrupowanie dialektów polskich przedstawione w wymienionym opracowaniu
przedstawia mapa nr .3 Podział dialektów polskich według Kazimierza Nitscha w II wydaniu
Wyboru polskich tekstów gwarowych).
W drugim wydaniu Wyboru polskich tekstów gwarowych twórca polskiej dialektologii
wydzielił 6 głównych zespołów dialektalnych, na które składają się mniejsze kompleksy
gwarowe: [Nitsch 1960]:
I. Śląsk (Zasięg terytorialny i podziały dialektu śląskiego)
II. Małopolska (Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego)
III. Wielkopolska (Zasięg terytorialny i podziały dialektu wielkopolskiego)
IV. Mazowsze (Zasięg terytorialny i podziały dialektu mazowieckiego)
V. Dialekty mieszane mazowiecko-chełmińskie:
A. Warmia
B. Ostródzkie
8
C. Lubawsko-Malborskie
VI. Kaszuby.
Ponadto w rozdziale VII wyróżnił  wyspy językowe na wschód od zwartego obszaru
polszczyzny , które rozpadają się na 3 typy polszczyzny:
A. polszczyzna na gruncie litewskim,
B. polszczyzna na gruncie białoruskim,
C. polszczyzna na gruncie małoruskim (tj. ukraińskim). [por. Spis treści].
Na klasyfikacjach Kazimierza Nitscha oparł swój podział Stanisław Urbańczyk, który w
Zarysie dialektologii polskiej przedstawił zmodyfikowany schematyczny podział dialektów i
gwar polskich.
Zgodnie z mapą zamieszczoną niżej wyróżnia się podział I stopnia na 5 podstawowych
dialektów (zespołów dialektalnych), a w ich obrębie (podział II stopnia) przeprowadzone
zostały podziały szczegółowsze:
I. Dialekt małopolski (Zasięg terytorialny i podziały dialektu małopolskiego)
II. Dialekt śląski (Zasięg terytorialny i podziały dialektu śląskiego)
III. Dialekt wielkopolski (Zasięg terytorialny i podziały dialektu wielkopolskiego)
IV. Dialekt mazowiecki (Zasięg terytorialny i podziały dialektu mazowieckiego)
V. Dialekt kaszubski.
9
Porównanie mapy i opisie zawartego w rozdziale III. Ugrupowania dialektów ujawnia pewne
nieścisłości i niekonsekwencje. Zgodnie ze schematycznym podziałem przedstawionym na
mapie Stanisław Urbańczyk wyróżnia pięć wyżej wymienionych dialektów: dialekt
małopolski, śląski, wielkopolski, mazowiecki, kaszubski, ale w tekście wymienia ich w sumie
6, stwierdzając:  Ostatecznie więc możemy pogrupować gwary w następujące zespoły:
małopolski, śląski, wielkopolsko-pomorski (wraz z ziemią chełmińską i dobrzyńską),
mazowiecki. Jako piąty zespół możemy wyróżnić nowe dialekty niemazurzące (Kociewie,
Malborskie, Lubawskie, Ostródzkie, Warmia). Osobno stoją gwary kaszubskie, wyraz
nie siÄ™
reszcie gwar przeciwstawiające [Urbańczyk 1962, 72]. Na mapie nowe dialekty
niemazurzące nie są wyodrębnione osobno, jak w tekście, lecz zostały zaliczone do szeroko
rozumianego dialektu wielkopolskiego. Podział dialektów Stanisława Urbańczyka (zgodny z
mapą) rozpowszechnił się i był przywoływany najczęściej w różnych opracowaniach
naukowych i popularnonaukowych.
10
Kolejne modyfikacje wprowadził Marian Kucała w Encyklopedii języka polskiego
[EJP], zaliczajÄ…c gwary kociewskie do dialektu wielkopolskiego, a gwary malborskie,
lubawskie, ostródzkie i warmińskie do dialektu mazowieckiego, zgodnie z wynikami
zakrojonych na szeroką skalę badań gwar Mazur, Warmii i Ostródzkiego prowadzonych pod
kierunkiem prof. Witolda Doroszewskiego. Zob. Mapa nr 5. Dialekty polskie (podział
schematyczny). y
ródło: EJP 413.
Swój podział dialektów polskich nieco w szczegółach różniący się (w podziałach
wewnątrzdialektalnych) od istniejących wcześniej klasyfikacji przedstawił Karol Dejna.
Wyróżnił, tak jak S. Urbańczyk, 5 podstawowych dialektów, ale nieco inaczej widział ich
zasięgi i wewnętrzne podziały (zob. Mapa nr 6. Granice dialektów i gwar według Karola
Dejny i porównawczo według II wydania Wyboru polskich tekstów gwarowych K. Nitscha.
y
ródło: Dejna, Dialekty polskie, s. 86].
11
W jego ujęciu znacznemu ograniczeniu terytorialnemu uległ dialekt małopolski, a to w
związku z zaliczeniem spornych gwar większości Sieradzkiego i A
ęczyckiego do dialektu
wielkopolskiego, a Pogranicza Mazowsza  do dialektu mazowieckiego. Tym samym
zwiększył się obszar dialektu wielkopolskiego i mazowieckiego.
Podział na 5 dialektów okazał się stosunkowo trwały. Do końca XX wieku w polskiej
literaturze dialektologicznej wymieniano więc pięć podstawowych dialektów (zespołów
dialektalnych):
I. wielkopolski  brak mazurzena, fonetyka międzywyrazowa udz
więczniająca
II. małopolski  mazurzenie, fonetyka międzywyrazowa udz
więczniająca;
III.
śląski zróżnicowany pod względem językowym; płn.  mazurzenie, płd.  brak
mazurzenia, w części tzw. jabłonkowanie (sziakanie), fonetyka międzywyrazowa
udz
więczniająca;
IV. mazowiecki  mazurzenie, D fonetyka międzywyrazowa nieudz
więczniająca.
V. kaszubski  kaszubienie, fonetyka międzywyrazowa nieudz
więczniająca.
Obecnie kaszubszczyzna jest prawnie uznawana za język regionalny (Ustawa z dnia 6
stycznia 2005 roku), tak więc cztery podstawowe dialekty (duże zespoły dialektalne)
stanowią: dialekt małopolski, wielkopolski, mazowiecki i śląski.
12
Podział zastosowany w niniejszym kompendium Dialektologia polska jest taki sam
jak w Multimedialnym przewodniku po gwarach polskich, opiera siÄ™ na klasyfikacji
Stanisława Urbańczyka z pewnymi modyfikacjami. Zgodnie z powszechnie przyjmowanym
obecnie stanowiskiem gwary lubawskie, ostródzkie i warmińskie zaliczono do dialektu
mazowieckiego (jak w EJP), podobnie jak i gwary łowickie, które w dotychczasowych
podziałach umieszczano w dialekcie małopolskim. Na schematycznej mapie dialektów
polskich oprócz granic dialektów przedstawionych wyżej czerwoną linią zaznaczono również
podział Karola Dejny i kreskowaniem wyróżniono obszar przejściowy pogranicza
małopolsko-wielkopolsko-mazowieckiego.
3. Gwary przejściowe i mieszane
Halina KaraÅ›
Na pograniczach dialektów i gwar lub języków (np. gwar różnojęzycznych) dochodzi
często do takiej sytuacji, że krzyżują się tu lub mieszają cechy tych sąsiadujących ze sobą
gwar (jednojęzycznych lub różnojęzycznych). Powstają wówczas gwary mieszane lub
przejściowe. Rozróżnienie obu typów gwar wprowadził do polskiej dialektologii w okresie
międzywojennym Mieczysław Małecki [Małecki 1933]. Za gwarę mieszaną uznał on taki typ
gwary pogranicznej, który  rozwija tę samą cechę gramatyczną w jednych wyrazach zgodnie
z gwarą a, w innych zaś jej rozwój jest identyczny z gwarą b [Małecki 1934, cyt. za: 2004,
135]). Termin gwara przejściowa zarezerwował natomiast dla takiej gwary pogranicza, która
 daną cechę rozwija jednolicie według typu dialektycznego a, inną zaś cechę znów jednolicie
według typu b [jw.]). Mimo że rozróżnienie terminologiczne Małeckiego uznawano za
słuszne, to jednak w pracach dialektologicznych nawet najwybitniejszych slawistów
panowała duża dowolność w używaniu obu terminów. Przykładowo  Zdzisław Stieber ten
sam typ gwar (np. gwary laskie) określał w jednej pracy jako gwary mieszane [Stieber 1934],
a w innej jako przejściowe [Stieber 1938].
Do rozróżnienia terminologicznego M. Małeckiego nawiązał Mieczysław Karaś
[1958], który podjął próbę doprecyzowania istniejących definicji gwar przejściowych i
mieszanych. W odniesieniu do gwar mieszanych podkreślał on przypadkowość występowania
w nich cech dwóch (lub więcej) sąsiadujących gwar, a w gwarach przejściowych 
prawidłowość rozwoju cech językowych. W stosunku do ujęcia Mieczysława Małeckiego
nowością było potraktowanie przez niego gwar przejściowych i mieszanych jako dwóch
różnych etapów rozwoju gwar na pograniczach językowych. Pewne uwagi na ten temat
13
poczynił jednak już Małecki, gdy pisał o możliwości rozwoju gwary mieszanej w
przejściową, a gwar czysto polskich w gwary mieszane polsko-słowackie [1934, za: 2004,
140].
Warto też zauważyć, że początkowo (poczynając od Małeckiego) pojęcie gwar
przejściowych i mieszanych stosowano w odniesieniu do pogranicza różnych języków
etnicznych, co widać też wyraz
nie w doborze przykładów. Mieczysław Małecki jako przykład
gwar mieszanych podawał gwary czadeckie na pograniczu polsko-słowackim (z polskimi
kontynuantami samogłosek prasłowiańskich w jednych wyrazach, np. krężel, pięta, pręślica =
przęślica, lub słowackimi w innych, np. jazyk, obruczka, husienica = język, obrączka,
gąsienica), a gwar przejściowych  gwary laskie, czyli gwary na pograniczu polsko-czeskim
(m.in. z brakiem iloczasu i akcentem paroksytonicznym jak w języku polskim ale z brakiem
nosówek i przegłosu polskiego oraz z sonantami jak w języku słowackim). Dopiero póz
niej
dialektolodzy polscy zastosowali pojęcia: gwary przejściowe  gwary mieszane także do
pograniczy międzydialektalnych, tj. pograniczy wewnątrz obszaru tego samego języka
etnicznego.
Kwiryna Handke, omawiając gwary przejściowe i mieszane wewnątrz obszaru
dialektalnego, zauważa, że sytuacja tych gwar nie różni się zasadniczo od tej, którą można
obserwować na pograniczach różnych języków. Na pograniczach gwarowych, zarówno na
pograniczach głównych dialektów polskich (zespołów dialektalnych), jak i na pograniczach
mniejszych kompleksów gwarowych, wyodrębnianych wewnątrz dialektów, występują takie
same typy kontaktów językowych, jak i na pograniczach różnych językowo (tj. kontakt
terytorialny, kontakt różnych systemów językowych, kontakt polegający na przemiennym
użyciu dwóch systemów  tu gwarowego i ogólnopolskiego  przez tę samą osobę) [Handke
1993, 286]. Jako wyrazisty przykład gwar o niejednolitym charakterze Autorka podała gwary
Borów Tucholskich, obszar, na którym krzyżują się izoglosy różnych cech, zjawisk i faktów
typowych dla sąsiednich gwar (kociewskich, krajniackich, kaszubskich). Ważną sprawą jest
też uwzględnienie w opisie pograniczy gwarowych i zachodzących na nich procesów
językowych oddziaływanie wielu czynników pozajęzykowych, takich jak np. znajomość
dwóch odmian językowych (gwara  język ogólny) czy interferencja polszczyzny ogólnej.
Oba typy gwar, które występują na pograniczu dwu (lub więcej) dialektów ludowych,
a także powstają na styku różnojęzycznych gwar, można zatem zdefiniować następująco (zob.
definicje niżej).
14
Gwary mieszane charakteryzują się tym, że występują w nich na przemian cechy
graniczących zespołów gwarowych, tj. kontynuanty tej samej cechy w różnych wyrazach są
zgodne z systemem jednej albo drugiej z sąsiadujących gwar. Od gwar przejściowych różnią
siÄ™ przemieszaniem cech dialektalnych w tych samych pozycjach fonetycznych i kategoriach
gramatycznych, brakiem konsekwencji (regularności) w ich występowaniu. Przykładem gwar
mieszanych mogą być gwary pogranicza polsko-słowackiego, w których przemieszane są
formy z głoskami sonantycznymi (sylabotwórczymi) właściwymi dla języka słowackiego lub
z połączeniami samogłoska + spółgłoska pochodzącymi z wokalizacji sonantów w
polszczyz
nie (zob. {D Sonanty L}), np. zrno = ziarno (sonant jak w języku słowackim),
gornek = garnek (rozwój polski); spółgłoski g i h w tych samych pozycjach, np. pograbać,
humno = gumno; grupy tret (polskie) i trat (słowackie), np. droga  draha = szosa, tlet
(polskie) i tlat (słowackie), np. głowa, ale: gławnie(zob. {D Metateza L}).
Gwary przejściowe to zespół gwar pogranicznych, w których w różnych pozycjach
fonetycznych i funkcjach występują cechy dwu (rzadziej kilku) sąsiednich gwar (dialektów),
tj. jedna cecha rozwinęła się jednolicie według systemu jednej gwary, a inna cecha  według
systemu drugiej z sÄ…siadujÄ…cych gwar. Zazwyczaj nasilenie cech jednego dialektu jest
większe niż drugiego, a występujące zjawiska językowe odznaczają się pewną regularnością.
Przyczyną powstawania gwar przejściowych jest brak ostrych granic między dialektami
ludowymi. Przykładem dialektów przejściowych są gwary tucholskie, w których krzyżują się
cechy gwar sÄ…siednich: kociewskich i krajniackich. Z gwarami krajniackimi Å‚Ä…czy gwary
tucholskie używanie w 2 os. lmn. czasu teraz
niejszego i przeszłego form typu: niesiecie,
nieśliście, archaiczna forma Msc. lp. rodzaju męskiego rzeczowników  w boru, a wymowa
miękkiego l łączy Bory Tucholskie z Kociewiem, Krajną i częścią Kaszub. Dialekty
przejściowe powstają także na pograniczu różnojęzycznym. Do takich należą np. gwary
okolic Puszczy Białowieskiej (polsko-białorusko-ukraińskie) oraz gwary polsko-czeskie (tzw.
gwary laskie).
Nową propozycję ujęcia gwar przejściowych i mieszanych i ich rozróżnienia także na
podstawie czynników ekstralingwistycznych (nie tylko wewnętrznojęzykowych) przedstawiła
Elżbieta Smułkowa.
Gwary przejściowe definiuje jako  gwary położone między wyraz
nymi masywami
dialektalnymi tego samego lub co najmniej dwóch odrębnych języków, których jednoznaczne
obiektywne zakwalifikowanie do jednego z sąsiadujących dialektów (języków) napotyka
poważne trudności lub zgoła nie jest możliwe ze względu na stopniowe terytorialne narastanie
15
cech charakterystycznych, których współobecność decyduje dopiero o przynależności gwary
do określonego dialektu lub języka [Smułkowa 1993, cyt. za: 2002, 350].
Gwary mieszane  wynikłe podobnie jak i przejściowe z kontaktu językowego 
autorka dzieli na 2 typy:
1)  gwary mieszane ludności jednojęzycznej zamieszkałej po obu stronach linii zetknięcia
się zwartych obszarów dwóch odrębnych systemów językowych, np. polskiego i
białoruskiego, polskiego i ukraińskiego itp. (M1);
2) gwary mieszane ludności dwujęzycznej, np. polszczyzna (system sekundarny) ludności
na co dzień posługującej się gwarą innojęzyczną, np. białoruską, ukraińską, litewską (M2)
[jw., 352].
Poniższa tabela przedstawia kryteria, które pozwalają na rozróżnienie gwar przejściowych i
mieszanych.
Tabela nr 1. Zestawienie opozycyjnych kryteriów rozróżniających gwary przejściowe od gwar
mieszanych. Za: Smułkowa 1993 [cyt. za przedruk: 2002, 354].
Lp. Kryterium Gwara Gwara
przejściowa mieszana
1. Terytorialność + (+, )
2. Wyraz
ne zakwalifikowanie do jednego z  +
sąsiadujących dialektów
3. Bliskie pokrewieństwo dialektów wchodzących w + 
kontakt
4. Dwujęzyczność, zdolność przemiennego posługiwania  +
siÄ™ obydwoma sÄ…siadujÄ…cymi systemami gwarowymi
5. Znaczne zróżnicowanie idiolektalne na tym samym  ( , +)
terenie gwarowym
6. Prestiż jednego z sąsiadujących systemów  +
7. Hiperpoprawność  +
8. Trwałe innowacje jako rezultat nakładania się cech + 
systemowych dialektów wchodzących w kontakt
9. Realizacja jednych cech zgodnie z dialektem A, + 
drugich z dialektem B
10. Oboczna realizacja jednej i tej samej cechy według  +
16
dialektu A i według dialektu B
Autorka stwierdza, iż w jej koncepcji istotne jest odróżnienie gwar rzeczywiście
przejściowych od wszystkich pozostałych typów gwar, także tych, które zawierają znaczną
liczbę elementów innosystemowych. W rezultacie proponuje podział trójdzielny:
1) gwary przejściowe,
2) gwary mieszane,
3) gwary mające system jednego z języków (dialektów), ale zawierający też różne elementy
innego języka (dialektu). Te obce elementy mogą pochodzić albo z substratu, albo z
nowszego kontaktu terytorialnego, albo też z odgórnego oddziaływania języka (dialektu) o
większym prestiżu [jw., 354].
4. Kwestie sporne przynależności niektórych gwar do określonych zespołów
dialektalnych
Halina KaraÅ›
Wyróżnianie poszczególnych dialektów i gwar ma charakter schematyczny, gdyż
granice między nimi na ogół nie są wyraziste, często się ze sobą zazębiają.
Zazwyczaj umownie przedstawia się takie podziały (np. na mapie lub w opisie), gdyż
z reguły między poszczególnymi obszarami gwarowymi występują szersze lub
węższe pasy gwar, na których ścierają się cechy obu sąsiadujących gwar, np. pewne
zjawiska charakterystyczne dla jednego lub drugiego zespołu dialektalnego
utrzymują się tylko w niektórych pozycjach, a w innych już nie. Ze względu na
nieostrość tych granic, często ich umowność przynależność niektórych gwar do
określonych zespołów dialektalnych jest niekiedy sporna, gdyż mają one charakter
przejściowy lub mieszany (zob. Gwary przejściowe i mieszane).
Badacze różnie  przykładowo  ujmują status gwary łowickiej. W wielu
opracowaniach, głównie starszych, poczynając od Kazimierza Nitscha, gwara łowicka jest
zaliczana do szeroko rozumianego dialektu małopolskiego i określana jako gwara
północnomałopolska [Nitsch 1915, przedruk: 1958; Urbańczyk 1962, EJP 1991; DiGP 1995],
choć zaznacza się jej pierwotną przynależność do Mazowsza [EJP 1991, 105; DiGP 1995,
78]. Jako argumenty za małopolską przynależnością dialektalną traktuje się m.in. brak e
pochylonego, {D rozszerzenie artykulacyjne grup  il//-yl, -ił//-ył L}, {L przejście -aj > -ej} w
formach rozkaz
nika (dej, śpiwej) czy formy typu niesiewa. Do dialektu mazowieckiego
17
zaliczają natomiast gwary łowickie Kazimierz Dejna [Dejna 1972] i Anna Kowalska, która
sytuuje je na południowo-zachodnim Mazowszu [Kowalska 1991, 71-72]. O starych
zwiÄ…zkach gwar Å‚owickich z dialektem mazowieckim (ich prawdopodobnej pierwotnej
przynależności do zespołu dialektalnego mazowieckiego) świadczą m.in. formy miołł, miołła,
mielli = mełł, mełła, mełli z miękką spółgłoską przed eł,  oł pochodzącym z dawnego sonantu
l (zob. {D Sonanty L}), nieliczne wyrazy z {L przejściem nagłosowego ra- re- i ja-
je-}: redło, jerzmo. Dziś cechy te straciły na znaczeniu, gdyż występują tylko reliktowo i są
wyraz
nie zleksykalizowane, niemniej jednak są również przykłady nowszych związków z
Mazowszem, np. {L narzędnik liczby mnogiej rzeczowników} z końcówką -amy (por.
cepamy, dołamy) jako wynikiem stwardnienia miękkiego m , przedrostek -ywa (usługywo)
czy wspólne słownictwo gwarowe. Ze względu na przemieszanie cech małopolskich i
mazowieckich Anna Strokowska uznaje je za gwary mieszane, stwierdzając, iż  dzisiejszy
kształt gwar łowickich jest głównie rezultatem interferencji dialektu mazowieckiego i
małopolskiego [Strokowska 1978, 253]. Tak również widzi ich status autorka najnowszej
rozprawy o gwarach Å‚owickich (niepublikowanej), Renata Marciniak [2002]. Zob. A
owickie.
Gwary Å‚owickie.
Przykładem gwar o trudnej do ustalenia przynależności dialektalnej są gwary
pogranicza wielkopolsko-małopolsko-śląskiego [Gala 1994]. Zob. Sieradzkie. A
ęczyckie.
Różnie widziano także przynależność gwar północnopolskich, takie jak: kociewskie (zob.
Kociewie. Gwary kociewskie), malborskie, lubawskie, warmińskie (zob. Warmia. Gwary
warmińskie). Niekiedy próbowano je wyodrębniać w osobny zespół dialektalny. Na mapie
Stanisława Urbańczyka przedstawiono je jako gwary należące do szeroko rozumianego
dialektu wielkopolskiego, a w Encyklopedii języka polskiego jako peryferia dialektu
mazowieckiego (por. wyżej: Ugrupowania dialektów polskich). Jako przykład gwary
należącej do zespołu wielkopolskiego przytacza gwarę lubawską Zenon Sobierajski w swoim
opracowaniu Dialekty polskie i folklor z różnych regionów [Sobierajski 1991, 27-30]. Inaczej
widzą status gwary lubawskiej autorzy serii  Studia Warmińsko-Mazurskie czy Marian
Kucała, którzy zaliczają ją  z pewnymi zastrzeżeniami  do dialektu mazowieckiego [EJP
1991, 61 oraz mapa na s. 413].
2.5. Dialekty polskie  historia
Halina KaraÅ›
18
Dialekty polskie ukształtowały się na podłożu przedpiastowskich skupisk etniczno-
językowych, których zróżnicowanie terytorialne odpowiadało układowi ówczesnych centrów
kulturalno-plemiennych. W ten sposób  według badaczy  ukształtowało się pięć
podstawowych dialektów (zespołów dialektalnych).
A. Dialekt kaszubski  obszar Przymorza oraz przyległe obszary dorzeczy górnego biegu
Raduni, Wierzycy, Wdy, Brdy; sięgający po linię Gdańsk-Chojnice.
B. Dialekt mazowiecki  dorzecze środkowej Wisły: od dorzeczy dolnej Pilicy, Radomki,
dolnego Wieprza i dolnej Bzury po dorzecze Skrwy; obejmujący swą ekspansją część
obszarów dorzecza górnej Drwęcy, Osy, Wierzycy, Nogatu, Pasłęki, A
yny i Niemna.
C. Dialekt wielkopolski  dorzecze Warty, Prosny, Obry, Wełny, Noteci; ekspandujący na
przyległe obszary górnej Bzury, dolnej Drwęcy, Wdy i Brdy.
D. Dialekt małopolski  dorzecze górnej Wisły: od dorzecza Soły i Przemszy po dorzecze
środkowej Pilicy i środkowego Wieprza, oraz przyległe dorzecze górnej Orawy.
19
E. Dialekt śląski  dorzecze Odry (poczynając od dorzecza Olzy); rozprzestrzeniający się na
przyległe obszary u z
ródeł Wisły i nad Kysucą.
Terytoria formowania się dialektów polskich przedstawia mapa Karola Dejny, który w ten
sposób ujmował ich historyczne centra.
Dziś  ze względu na odrębne traktowanie kaszubszczyzny  należy mówić o czterech
centrach formowania się dialektów polskich.
Rozwój dialektów polskich można ujmować w czterech okresach:
1) od początków polskiej państwowości po wiek XVI;
2) od lat trzydziestych XVI wieku po lata dwudzieste XX stulecia;
3) lata 1925-1955;
4) od lat sześćdziesiątych XX wieku po dzień dzisiejszy.
W okresie 1. dialekty polskie stanowiÄ… podstawowe formy komunikowania siÄ™ wszystkich
warstw społecznych z wyjątkiem ówczesnej elity intelektualnej (wykształcone warstwy
duchowieństwa, urzędnicza arystokracja, część szlachty, bogatsze mieszczaństwo), która  od
XVI w. poczynając  zaczyna posługiwać się ogólnopolskim językiem literackim i dialektem
kulturalnym (kształtują się one na podłożu dialektu wielkopolskiego i małopolskiego). Te
nowe odmiany języka są wynikiem działań integracyjnych, prowadzonych przez ośrodki
władzy i Kościół. Mimo wyraz
nych wyników tych procesów w sferze kulturowej i politycznej
nie dochodzi jednak w tym okresie ani do unifikacji językowej, ani do zróżnicowania odmian
języka ze względu na strukturę społeczeństwa.
W okresie 2. zasięg dialektów polskich, jako odmian komunikatywnych języka, zostaje
ograniczony. Znormalizowanym językiem ogólnym posługują się warstwy wykształcone:
duchowieństwo, arystokracja, szlachta, mieszczanie, a póz
niej inteligencja i część
(nieznaczna) robotników i chłopów (w 2. poł. XIX wieku). Dialekty polskie  od przełomu
XVI/XVII wieku  stają się dialektami ludowymi, a więc mówionymi odmianami języka,
charakteryzującymi ludność chłopską. Między językiem ogólnym a dialektami ludowymi
zaznaczają się w tym okresie coraz większe różnice, zaczynają się formować także dialekty i
gwary miejskie.
Okres 3. cechuje intensyfikacja tendencji i procesów wymienionych wyżej, wynikająca z
upowszechnienia siÄ™ masowej komunikacji (prasa, radio) i wyraz
nego różnicowania statusu
społecznego poszczególnych grup, warstw i klas ludności.
W okresie 4. wyraz
nie zaznacza się tendencja zanikania historycznie ukształtowanych
polskich dialektów ludowych. Jest to wynikiem zmian politycznych po 1945 r., migracji
ludności ze wsi do miast, upowszechnienia szkolnictwa i środków masowego przekazu (prasa,
20
radio, telewizja), wywołujących przemiany struktury społecznej i zmiany ról poszczególnych
odmian języka.
2.6. Gwary polskie za granicÄ…
Halina KaraÅ›
Gwary polskie za granicą jako przedłużenie gwar polskich z terenu Rzeczypospolitej Polskiej
występują jedynie w Czechach i na Słowacji. Są to: gwary cieszyńskie, czadeckie, orawskie,
spiskie (zob. Śląsk Cieszyński, Orawa, Spisz).
Większe i mniejsze skupiska polskojęzyczne powstałe na obcym podłożu (ruskim i litewsko-
ruskim), czyli obszary polszczyzny kresowej, występują na Wschodzie, tj. na Białorusi,
Litwie i A
otwie (polszczyzna północnokresowa), na Ukrainie (polszczyzna
południowokresowa), oraz w w wyniku deportacji w Kazachstanie i w Rosji, zwłaszcza na
Syberii (zob. Kresowe odmiany polszczyzny).
Gwary polskich osadników (głównie z dawnej Galicji) przetrwały również w Rumunii
(Bukowina, Mołdawia), na Węgrzech (Istvanmajor), w Turcji (Adampol).
21
Niektóre cechy gwarowe zachowały się także w mowie emigrantów polskich w Europie
Zachodniej i obu Amerykach.
Wszystkie gwary polskie za granicą charakteryzują się mniejszym lub większym natężeniem
cech obcych. Niektóre gwary już zanikają. Najszybciej cech gwarowych i języka polskiego
wyzbywa się najnowsza emigracja. W największym stopniu, mimo wpływów obcych,
zachowują się gwary polskie za granicą w skupiskach polskojęzycznych wywodzących się z
dawnego osadnictwa na terenach etnicznie niepolskich, przygranicznych lub też wchodzących
historycznie w skład państwa polskiego.