PRAWO RZYMSKIE - WYKŁADY

Prof. Pikulska Radomska, UŁ, UŚ

Prawo Rzymskie - NOTATKI

Legendarne początki:

Eneasz z płonącej Troi (historię opisał Owidiusz w „Eneidzie”) uciekł do Kartaginy (tereny dzisiejszej Turcji i Libii), państwa nadmorskiego o silnych rządach Dydony. Eneasz wzgardził zakochaną w nim królową i dotarł na płw. Apeniński, do krainy zwanej Lacjum. Osiedlił się tam, ożenił i miał dwóch synów: Remusa i Romulusa. Legenda mówi, iż karmieni byli mlekiem wilczycy.

Remus i Romulus są prawdopodobnymi założycielami Romy.

(Poszukuje się podobieństw do Biblii, gdzie Kain i Abel założyli „civitas”- miasto, Rzym natomiast nazywany był „civitas” - miasto obywateli)

Bracia wyznaczyli granice miasta (archaiczny i mitologiczny Rzym miał 15km^2). Zarządzili, że bez zgody nie można było przekraczać linii „promerium” - świętej ziemi rzymskiej. Remus, ciekawy skutków złamania swojego zarządzenia, przekroczył granicę. Romulus kazał go zabić. Stąd nazwa „Roma” - Rzymu, od imienia Romulusa.

Fakty historyczne:

Epoki ustrojowe:

1. Królestwo

Posiadało 6-7 królów z plemienia Etrusków, tzw. „królowie Etruskowie”. Ostatnim z nich był Tarkwiniusz Pyszny, który bezwzględnie zwalczał konkurencję. Stało się to powodem rewolty i zmiany ustroju.

Rada królewska prawdopodobnie dała podwaliny pod senat rzymski (SQPR - „senatus qupes romanus”), gdzie lud miał uczestniczyć w rządzeniu państwem.

2. Republika

Państwo stanowiło rzecz wspólną, publiczną dla całego społeczeństwa rzymskiego.

Dwaj konsulowie (tzw.”kollegowie”) sprawowali urząd wspólnie, kolegialnie. Nadzorowali siebie wzajemnie.

W II w. p.n.e., w okresie wielkiego kryzysu republiki, przemian społecznych i gospodarczych, powołano na najwyżej pół roku urząd dyktatora, obdażonego pełnią władzy w państwie. Jednak nikt nie chce zrzec się takiej władzy, ani Sylla, ani Juliusz Cezar. Za rządów Oktawiana Augusta, następcy i adoptowanego syn Cezara, doszło do wygranej bitwy z Antoniuszem pod Akcjum (31r. p.n.e.). W 27.r.p.n.e. Oktawian zrzekł się wszystkich uprawnień i godności, ale na prośby senatu wrócił do władzy. Senat nadał mu tytuł imperatora i Augusta. Dzień ten uważa się za koniec republiki i początek Cesarstwa w Rzymie.

3. Cesarstwo

Pryncypat 27r.p.n.e. - 284r.n.e.

Dominat 284r. - 565r.

Jedną z najwybitniejszych postaci Cesarstwa rzymskiego jest Konstantyn Wielki. W 313r. wydał tzw. edykt mediolański, ustanawiając równouprawnienie religii chrześcijańskiej.

W 395r. Teodozjusz podzielił państwo między synów: Arkadiusza i Honoriusza Odtąd Cesarstwo Zachodnio- i Wschodniorzymskie. W r. , w wyniku najazdów barbarzyńskich, nastąpił upadek Cesarstwa na zachodzie.

W VI w. Justynian I, władca Cesarstwa Wschodniorzymskiego, chciał połączyć Cesarstwo Wschodnie z Zachodnim, jednakże obserwując zniszczenia na Zachodzie, zdecydował się na ekspansje ku wschodowi.

Uważał, że by wzmocnić państwo, należy dokonać reformy militarnej, ustrojowej, ale przede wszystkim prawa. Praca komisji przyniosła efekt. Skodyfikowane PRAWO Justyniana stało się wzorcem dla ówczesnego świata.

PRAWO

Prawo rzymskie było prawem bez braków, luk, niedociągnięć. Było doskonałe (posiadało charakter kazuistyczny).

• boskie

W czasach starożytnych moralność stała ponad prawem, gdyż wiązała się z prawem boskim (dekalogiem).. Mieszkańcy starożytnego Rzymu wierzyli w bogów. Kapłani poszczególnych bóstw tworzyli prawo, nazywane FAS (boskie). Prawo FAS było przeciwstawione tzw. NEFAS.

• „ius” i „lex”

Następnie powstało prawo „ius”, czyli tworzone przez ludzi dla ludzi. Z kolei „lex” były to ustawy państwowe, tworzone przez zgromadzenia (później przez cesarzy). Początkowo ( VII-VIII w.) „ius” i „lex” stanowiło prawo zwyczajowe, tworzone przez rodowitych Rzymian, z czasem nastąpiły kłopoty z weryfikacją zwyczajów, powstawało coraz więcej praw i w dodatku zaczęły obowiązywać poza granicami Rzymu.

• prywatne i publiczne

Dlatego podzielono prawo na:

1. Prywatne (regulujące stosunki między ludźmi)

1. Prawo kwirytów - dla czystych obywateli rzymskich

perykrynów - dla innych obywateli z poza Rzymu

2. Prawo partykularne

Systemy prawa, występujące w różnych dzielnicach kraju. Przepisy tego prawa musiały zgadzać się z prawem imperialnym

2. Publiczne

(w którym państwo występuje jako „siła”, nie równorzędność podmiotów)

Rzymianie nie budowali wielkich teorii prawnych. Jedynie tworzyli prawo i je stosowali. Ponad to, w prawie rzymskim brakuje definicji. Cellus w swoim dziele stwierdził:

„ius est ars boni et aequiequi”- PRAWO JEST SZTUKĄ TEGO, CO SŁUSZNE

Prawo rzymskie rozwijało się w 3 atepach:

1. Stare prawo archaiczne (zwyczajowe)

753 - 241r. p.n.e. (do I wojny punickiej z Kartaginą)

2. Prawo przedklasyczne i klasyczne (uniwersalne)

241r. p.n.e. - 284r. n.e. (do początku panowania Dioklecjana)

Prawo klasyczne to okres największego rozwoju, tzw. złoty wiek prawa.

3. Prawo poklasyczne

284 - 565r. n.e. (do śmierci Justyniana)

Prawo to jest bardziej zwulgaryzowane, tzn. jest dostępne dla coraz większych zastępów ludzi.

Źródła prawa w okresie archaicznym:

1. Zwyczaj

2. Ustawa

3. Interpretacja

1. Zwyczaj (ius non scriptum - prawo nie pisane). Ludzie przyzwyczaili się, że do codziennego użytku. Początkowo nawet plebeliusze nie protestowali, iż prawo jest niepisane. Sytuacja pogarszała się kiedy prawo było coraz bardziej powszechne. Plebeliusze, którzy czuli się odsunięci od prawa zaczęli walczyć o nie. Prawo rzymskie było bardzo sformalizowane. Jeżeli ktoś uchybił jakiejś regule nie mógł dochodzić swoich roszczeń w myśl zasady, że pozew może być złożony tylko raz. Najbogatsza część patrycjuszy (sto kilka rodów) praktycznie skupiała władzę. Ekwici (ludzie bogaci) byli utożsamiani ze szlachtą.

Około 250 roku p.n.e. powstały prawa XII tablic. Komisja 10 mądrych mężów (decemwirowie), która spisała prawa wybrała się do Grecji, aby zapoznać się z tamtejszym ustawodawstwem. Na pewno można odnaleźć wiele wspólnych cech między prawem XII tablic, a prawem greckim. Dla porównania kodeks Hammurabiego był mniej obfity w treść. Prawo XII tablic nie było długie. Dotyczyło ono własności ziemi, prawa karnego, prawa własności, czyli rzeczy z którymi miał kontakt przeciętny obywatel. Nie poruszało ono np. kwestii zobowiązań. Tablice spłonęły w 387 roku p.n.e. podczas pożaru spowodowanego najazdem Gallów. Cyceron twierdził, że w jego czasach ludzie uczyli się prawa XII tablic na pamięć. Nie wiadomo więc czy nie ma w nim zniekształceń. Prawo zwyczajowe istniało nadal, ale później nie miało ono jednak dużego znaczenia.

2. Powstawały ustawy. Ustawy były pisane przez komicja. Komicja dzieliły się ze względu na adres, wartość majątku. Zgromadzenia miały prawo tworzyć ustawę. Ustawa składała się z trzech części:

1. Praescripto Wstęp do ustawy

2. Rogatio Treść ustawy

3. Sanctio To część ustawy mówiąca o sankcjach, czyli co spotka

rzymianina jak naruszy prawo. Ustawy można podzielić ze względu na sankcję:

1. Lex perfecta - ustawa doskonała. Za naruszenie prawa kara, a czynność wykonana staje się nieważna.

2. Lex nunusquam perfecta - ustawa prawie doskonała. Za naruszenie prawa kara, czynność prawna pozostaje ważna.

3. Lex imperfecta - ustawa niedoskonała. Za naruszenie prawa nie ma sankcji. Ustawy o charakterze dyspozytywny, a nie obligatoryjnym.

Każda ustawa rzymska swoją nazwę brała od nazwiska wnioskodawcy. Plebiscitia to uchwały zgromadzeń plebejskich. Nie są one źródłem prawa.. W 286 roku powstała ustawa Hortensjusza - pierwsze plebiscitium.

3. Trzecim źródłem prawa jest interpretacja przepisów. Wykładnia prawa była formą wyjaśniania prawa rzymskiego. Było to wyjaśnienie ustne. Pontyfikowie rodzili się z patrycjatów. Byli więc uważani za ludzi, którzy mają monopol w stosowaniu prawa. Czuwali oni na straży prawa. Tylko oni znali kalendarium dni sądowych. Jeżeli wniesiono pozew w dniu nieodpowiednim proces padał. Znali również formuły procesowe. Jak ktoś uchybił tej regule to przegrywał proces. Nie można było występować dwa razy w tej samej sprawie. W III wieku p.n.e. plebeliusz, który wykupił się z niewoli stał się pierwszym plebejskim pontifex maximus. Wykradł on kapłanom kalendarium i formuły procesowe. Prawo staje się jasne dla szerszych grup społecznych. Zwyczaj coraz bardziej tracił na znaczeniu jednak nie zrezygnowano z niego. Zwyczaj był traktowany przez stosujących prawo jako idea przewodnia. Cyceron mówił w swoim dziele: cóż znaczy prawo bez obyczajów.

Źródła prawa okresu klasycznego:

1. Zwyczaj

2. Ustawa

3. Plebiscitia (uchwała zgromadzeń plebejskich)

4. Uchwały senatu

5. Konstytucje cesarskie

6. Edykty urzędnicze

7. Odpowiedzi uczonych prawników

4. Uchwały senatu.. Senat istniał już w czasach królewskich (utworzył się z rady królewskiej). Senat początkowo

nie miał mocy ustawodawczej, wydawał tylko

uchwały. Senatorów było 300, później 600, aż do 900. Wywodzili się oni z patrycjuszy (urząd ten sprawowany był niemalże dziedzicznie). W czasach pryncypatu w II wieku p.n.e. senat stał się ciałem ustawodawczym. Pryncepsi chcieli zachować pozory republiki, dlatego utrzymywali senat. Któryś z senatorów występował z mową, w której prosił o wysłuchanie cesarza. Cesarz mówił swoje postulaty i plany< a senat akceptował je. Doszło do symbiozy prawie przez II wieki. Potem senat został odsunięty.

5. Cesarz chciał zdobyć moc ustawodawczą. Pojawiły się konstytucje cesarskie.:

1. Edykty Rozporządzenia cesarskie wydawane w sprawach

administracyjnych dotyczących całości państwa. Wydawał te edykty cesarz do całego

państwa lub konkretnego urzędnika. Edykt Karakali z 212 roku przyznawał obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom cesarstwa rzymskiego.

2. Mandaty Mandata Princpium. Podobnie jak edykty, też dotyczyły

postępowania administracyjnego, ale dotyczyły one spraw jednostkowych. Cesarz wystawiał mandat konkretnemu urzędnikowi instruując go jak ma postępować. Obowiązywał do momentu zmiany cesarza lub urzędnika.

3. Dekrety Decreta Principum. Rozstrzygnięcia sądowe, cesarskie. Cesarz

jako sędzia w pierwszej lub drugiej instancji. Apelacja możliwa była dopiero w czasach cesarskich. Zgłaszano się do cesarza w spornych kwestiach. Takie dekrety przyczyniały się do rozstrzygnięć precedensowych.

4. Reskrypty Odpowiedz cesarska na pytanie, co do wątpliwości rozumienia

przepisów. Mogły się zgłaszać jednostki lub ciała zbiorowe. Kancelaria cesarska załatwiała wszystkie sprawy. Jak ciało zbiorowego miało pytanie to czasami nawet sam cesarz podpisywał się pod reskryptem (jak umiał pisać).

6. Edykty urzędnicze

Ius honorarium (prawo urzędnicze). Urzędników było dużo. Nie wszyscy byli wyposażeni we władzę. Ius edicendi (prawo wydawania edyktów). Największą rolę w Ius honorarium odgrywali pretorianie. Praetor urbanus był to urzędnik miejski. Rozstrzygał on spory pomiędzy obywatelami o obywatelstwie rzymskim. Powstał w IV wieku p.n.e.. W III wieku p.n.e. powstał preator peregrimmus. Rozstrzygał on sprawy między peregrynami, a także między obywatelami Rzymu a peregrynami. Inni urzędnicy nie wpisali się tak w historię Rzymu tak jak pretorzy. W swoich edyktach mogli poprawiać i wspomagać prawo rzymskie.

Edykt składał się z trzech części. Pretor wybierany był na rok podczasza, gdy urzędnicy pracujący w kancelarii najczęściej byli wybierani na wiele lat. Pierwsza część edyktu nazywana częścią starą (tralacitia) nie ulegała zmianie. Pars nova była to nowa część stworzona przez pretora, a pars repetitia to część, która mogła być zmieniana.

Kolejnym krokiem było stworzenie edyktu wieczystego. „Nikt nie ma prawa zmieniać treści edyktu”. Powstał więc edyktum perpetorum (edykt wieczysty).

W okresie prawa przedklasycznego kiedy doszło do laicyzacji prawa stanowiło to duży problem. Znajomość prawa spoczywała w rękach arystokracji. Nie byli oni jednak doradcami. Zajmowali się jedynie wygłaszaniem swoich myśli na ulicach Rzymu. Funkcja adwokata rozumiana w dzisiejszym tego słowa znaczeniu powstanie dopiero w okresie średniowiecza. Coraz częściej pojawiały się jednak ludzie, którzy czytają ustawy a w II wieku p.n.e. pojawiają się pierwsze znane sławy prawnicze: Lucjusz Scerola, Marcus Lucjusz Scerola, Marius Manilius. Zaczyna się w społeczeństwie budować świadomość prawna.

Jednym z największych znawców prawa był Cyceron. Nie był on jednak prawnikiem. Dzięki swojej elokwencji i erudycji umiał wykorzystać prawo.

W okresie pryncypatu są prawnicy, którzy kształcą się w prawie. Powstają pierwsze próby szkolenia prawników. Z tej sytuacji wynika niebezpieczeństwo, że coraz więcej osób uzurpuje sobie znajomość prawa. Cesarz August decyduje się przyznać najwybitniejszym prawnikom rzymskim ius respondenti - prawo odpowiadania. Prawnicy wykorzystywali działalność oratorską cesarza. W ten sposób August przyznał im prawo wydawania opinii z mocą wiążącą. Zezwolenie to nazywało się placent.

W czasach Augusta pojawiają się pierwsze dwie szkoły: sabinianie i prokulianie. Prokulianie za swojego mistrza uważali Labeona (pochodził z czasów Augusta - dziś Labeon nazywa się największe czasopismo prawnicze na świecie). Sabinianie za swojego patrona uważali Capitona. Sabinianie opierali swoją filozofię prawa na filozofii stoickiej. Stoicy próbowali pogodzić się z rzeczywistością. Głosili teorię apatii (nie zniechęcenia, a próby odejścia od świata). Uważali, że należy się pogodzić ze wszystkimi wyrokami Prokulianie wyznawali filozofię peregrejską (Arystotelesa).

Okres prawa klasycznego to okres karier największych prawników. Miał miejsce w II i III wieku n.e.. Najwybitniejszymi prawnikami byli: Papinian - nazywany księciem pisarzy prawników, Paulus, Gaius i Modestinus. Ci prawnicy w praktyce stworzyli prawo.

III okres jest czasem dominacji cesarskiej jako prawodawcy. Wola cesarska stawała się prawem. Występowało też prawo zwyczajowe (jego szczątki). Zwyczaj był praktykowany w prowincjach jako norma o charakterze lokalnym. W 319 roku Konstantyn Wielki stwierdził, że zwyczaj może być normą prawną kiedy nie zagraża ustawie. Główną rolę odgrywały konstytucje cesarskie. Zniknęły mandaty i dekrety. Dekrety pojawiały się bardzo rzadko natomiast pozostały edykty i reskrypty. Stały się podstawą trybu przyspieszonego (trybu doraźnego).

Prawo stało się bardzo precyzyjne, ponieważ był tylko jeden ustawodawca. Prawo rzymskie jest coraz bardziej wulgaryzowane. W początku V wieku prawo rzymskie obowiązywało na terenie cesarstwa rzymskiego. Zawsze wymienia się dwóch cesarzy. Jak jeden coś wydał to drugi mógł zaakceptować. W IV wieku pojawiły się pierwsze uniwersytety: w Bejrucie, Rawennie, Damaszku, Mediolanie. Z tych uniwersytetów wychodzi coraz więcej prawników, którzy uzurpują sobie prawo do pouczania sędziów. W 426 roku dwaj cesarze wydali Konstytucję Raweńską zwaną „konstytucją o cytowaniu”. Ukrócili proceder wymuszania wyroków. Zezwolono na podpieranie się tekstami napisanymi przez: Modestilusa, Ullkiana, Paulusa i Papiniana. Byli oni opiniotwórczy. Sędziowie opierali się na następującym schemacie:

- jeżeli wszyscy uczeni w tekstach mieli takie same poglądy sędzia je akceptował

- jeżeli była rozbieżność sędzia akceptował opinię większości

- jeżeli nie było większości sędzia akceptował opinię Papiniana

- jeżeli w danej kwestii Papinian nic nie napisał to sędzia mógł wybrać inną wersję

Prawodawcy zdawali sobie sprawę, że trzeba zrobić porządek w prawie. Zebrano najważniejsze prace: leges (konstytucje cesarskie) i ius (pisma prawnicze).Powstał Codex Gregorianus i jego uzupełnienie Codex Hormogenianus. Były to zbiory konstytucji cesarskich od I w n.e.. Miały one charakter prywatny i nie miały mocy obowiązującej.

W 435 roku powstał Codex Theodosianus. Był on dziełem dwóch cesarzy: Teodozjusza II i Walentyniana III. Skład tego kodeksu zasadniczo nie różnił się od kodeksu Gregorianus i Hormogenianus. Był to zbiór urzędowy. Wytyczał on nową drogę w rozumieniu prawa. Traktowany był jako źródło prawa. Wydano nowele post - teodozjańskie, które również zebrano w całość. Kodeks ten dzielił się na 16 rozdziałów.

Prawo na przełomie V i VI wieku ulegało dalszej barbaryzacji. Kiedy upadło cesarstwo zachodniorzymskie powstały nowe księstwa. Na terytorium każdego z tych państw zaczęto łączyć ze sobą prawo rzymskie i barbarzyńskie. Są to przedjutyniańskie zbiory praw. Leges romanae barbarorum:

1. Syryjsko - rzymska księga praw. Jest to kompilacja praw stworzona na wschodzie. Łączyła prawo rzymskie i wschodnie. Dotyczyła głównie prawa prywatnego.

2. Consultatio veteris cuiusdam iuris consultio. Był to zbiór praw powstały na zachodzie w państwach gockich. Były to opinie prawnicze.

3. Scholia sinaitica - elementarne objaśnienie do dzieł Ullpiana.

4. Lex romanae vizighotorum (Brewiarz Alaryka). Powstał na polecenia króla Alaryka II.

5. Dictum theodorici. Edykt Teodora Wielkiego powstał na przełomie V i VI wieku, Było to prawo rzymskie dla ostrogotów.

6. Lex romanae burgundiorum. Powstał z inicjatywy króla Gundobada (początek IV wieku).

7. Fragmenta vaticana. Kompilacja praw powstała pod koniec IV wieku.

W 295 roku państwo się dzieli na dwie części. W 476 roku upada zachodnia część Rzymu i pozostaje tylko wschodnia. Na zachodzie obserwujemy powolny proces zapominania prawa rzymskiego. Na wschodzie jest to okres ciągłego rozkwitu prawa.

Justynian był owładnięty myślą przywrócenia cesarstwa zachodniorzymskiego. Nie udało mu się jednak przywrócić zachodniej części cesarstwa więc rozszerzał państwo na wschód. Wiedział, że sprawna administracja jest niemożliwa bez dobrze skodyfikowanego prawa. Podjął się więc trudnej próby skodyfikowania prawa rzymskiego. Prace trwają od 527 do 560 roku. Justynian powołał specjalną komisję, w której skład wchodziły takie sławy jak: Trybonion (był to comes palation), Teofilus, Dorofeus. Justynian chciał stworzyć wzorzec praw. Udało mu się to. Prawo to stało się podstawą prawa przez wiele wieków. Skodyfikowano prawo cesarskie leges i „ius i lex”. Ius są to opinie uczonych prawników. Obok tych dwóch torów powstała idea stworzenia jedynego podręcznika prawa.

I etap kodyfikacji objął skodyfikowanie konstytucji cesarskich.

528r - rozpoczęcie prac nad leges, które trwały do 529r - wtedy ogłoszono Kodeks Vetus (codex vetus)

534r - zlikwidowano Kodeks vetu i utworzono nową redakcję Kodeksu Justyniańskiego

CJ+D+JJ= kodyfikacja Justyniańska

Interpolacje - unowocześnianie tekstu (pewne zmiany)

Justynian po 534 roku panował jeszcze 31 lat i ciągle tworzył prawo, wydawał nowele konstytucyjne, novelle.

Zachowały się zbiory prywatne - Epitonae Juliane

corpus iuris civilis - średniowieczna nazwa rezultatów kodyfikacji prawa rzymskiego i zbioru nowych konstytucji cesarza Justyniana

XII w. - powstaje ekloga

XIV w. - powstaje heksabiblos - sześcioksiąg. Stał się pomnikiem prawa

II etapem była kodyfikacja ius.

Przewidywano problem z kodyfikacją ius, przez nieporównywalnie większą ilość materiału. Spodziewano się pracować 10 lat, jednak Papinian wymyślił podział materiału na 3 masy:

1. Masa Sabiniańska - komentarze do dzieł Sabiniana

2. Masa Papiniańska - komentarze do dzieł Papiniana

3. Masa Edyktalna - wszystkie obowiązujące edykty

W 533 ogłoszono Digesta (Pandecta) - była to kodyfikacja ius. Zawierała wyciągi z pism prawników zestawione w układzie rzeczowym. Obejmowały 50 ksiąg podzielonych na tytuły, fragmenty, paragrafy. Obowiązywały w całym państwie. Wzorowane były na instytucjach Gajusza.

III etap to ogłoszenie Instytucji Justyniańskich. Był to podręcznik prawa rzymskiego, jednolity i obowiązujący z mocą ustawy.

Metody badania prawa rzymskiego:

Na zachodzie Europy prawo rzymskie było zapomniane do XI w. kiedy to odnaleziono w Pizie ***

1. Metoda egzegetyczna (Szkoła Glosatorów, Bolońska) polegała na lekturze i tłumaczeniu oryginalnych tekstów i tłumaczeniu ich zdanie po zdaniu. Ustalano znaczenie poszczególnych wyrazów i sensu poszczególnych zdań, rozpatrywano wypadki przewidziane w tekstach, interpretowano poszczególne przepisy prawne, zestawiano teksty pokrewne i starano się rozwikłać występujące w nich sprzeczności. Objaśnienia zapisywano między wierszami (glosa interlinearne), lub na marginesie (glosa marginalna). Działacze szkoły: Irnerius (założyciel), Bulgarus, Martinus, Jacobis, Hugo.

Glosatorowie położyli podwaliny naukowego badania prawa rzymskiego i jego recepcji w praktyce. Jednak prawo w opracowywanych zborach uważali za jedyne obowiązujące i nie zajmowali się trudnościami jakie nastręczało jego praktyczne zastosowanie, wymagające zharmonizowania zasad tego prawa z obowiązującymi zasadami prawa statutowego miast italskich, prawa longobardzkiego i prawa kanonicznego.

2. Metoda dedukcyjna (Szkoła Postglosatorów/Komentatorów). Przedstawiciele tej szkoły (min Bartolus, Bardus) przyjęli za podstawę do swoich badań ustalenia glosatorów dotyczące prawa justyniańskiego i badali je za pomocą metody dedukcyjnej. Ich dziełem są komentarze do dzieł glosatorów. Można wyróżnić (mos Italicus)

3. Metoda historyczno-filologiczna badań nad kompilacją justyniańską powstała w XVI w. Przedstawiciele tego kierunku objaśniali justyniańskie teksty prawne za pomocą danych dostarczonych przez filologię, literaturę grecką i rzymską oraz historię. Głównym ośrodkiem była szkła założona przez Alcitusa i Budeausa szkoła w bourges (Francja) - mos gallicus.

4. Szkoła prawa natury - Hugo Grocjusz (1583-1646, założyciel), usiłował zastąpić prawo rzymskie przystosowanym do ówczesnych potrzeb prawem opartym na zasadach rozumu ludzkiego. „na prawo rzymskie należy patrzeć na zbiór najbardziej idealnych norm jakie rozum ludzi może stworzyć”.

5. Szkołą historyczna - założyciel Fryderyk cxarol de Savigny (1779-1861, Niemiec). Szkoła powstała w Niemczech, a Savigny twierdził, że prawo można poznać tylko historii, gdyż jest ono jej wytworem, wyrazem ducha narodowego. Zadaniem historyka prawa jest wyjaśnienie procesu ewolucji ducha narodowego tworzącego prawo. Stworzył naukę, pandektystykę, która postawiła sobie za cel przedstawienie tych norm prawa rzymskiego, które zachowały swą moc obowiązującą. Pandektyści posługiwali się metodami współczesnej dogmatyki i uzupełniali te normy w taki sposób, aby utworzyły one jednolity system.

Rola prawa rzymskiego w świecie:

- Budulec kodyfikacji

- Rola kulturotwórcza

- Prawo Rzymskie stało się powszechnie obecne na uniwersytetach świata

Recepcja prawa rzymskiego (XV w.)

1. Recepcja bezpośrednia - Włochy, południowa Francja

2. Recepcja pośrednia - prawo rzymskie działające jako pomocniczy system, który należy wykorzystać kiedy w systemie rodzimym są luki. (Rzesza Niemiecka 1495 - wyrok Camerderif stwierdził, że prawa rzymskiego należy używać jak prawo niemieckie nie może ustalić stosunku prawnego.

Ius commune (prawo powszechne) - prawo rzymskie przystosowane do indywidualnych potrzeb Genenainosrechts.

Common law również opiera się na prawie rzymskim.

Systemy te są były zasługa legistów podwójnego prawa - kanonicznego i cywilnego.

Z prawa rzymskiego czerpały:

- Francja - ordynacje królewskie

- Niemcy - landrecht Pruski

- Kodeks Napoleona

- Rosja, Włochy

- Polska

U Kadłubka są pierwsze wzmianki o prawie rzymskim są w kronice Wincentego, więc u Kazimierza Sprawiedliwego w kancelarii korzystano z prawa rzymskiego.

1787 - kodyfikacja prawa polskiego „zbiór praw sądowych” pod redakcją Zamoyskiego - była tak systematyka wprowadzona jak w prawie rzymskim (projekt padł w sejmie)

1808 - przeniesienie obowiązków Kodeksu Napoleońskiego na Królestwo Polskie.

W prawie ziemskim nie było recepcji prawa Rzymskiego, ale w prawie miejskim było wiele elementów prawa rzymskiego

Nauka prawa rzymskiego: Akademia Krakowska (5 na 8 katedr to prawo rzymskie), Uniwersytet Jagielloński, Akademia Wileńska, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Lwowski, Uniwersytet Poznański, niektóre szkoły średnie, 1805 - Tadeusz Czacki w gimnazjum wprowadził. Po II wojnie światowej - wszystkich uniwersytetach.

Dogmatyka prawa rzymskiego

Prawo procesowe

1. Materialne

2. 
   Formalne (procesowe) Rzymianie ich nie rozróżniali

Prawo rzymskie prywatne (cywilne) rozróżniało dwie fazy obrony przez obywatela swoich praw:

1. Faza kompozycji - oparta na prawie zwyczajowym

2. Oparta na prawie stanowionym

Republika wkroczyła dramatycznie w stosunki międzyludzkie (nakładano grzywny etc.)

Z biegiem czasu następowała cywilizacja prawa (ucywilizowanie).

Początkowo istniało pozasądowe dochodzenie roszczeń (jak nie znano sądów)

- postać talionu (zemsty) - krwawej zemsty (zemsty rodowej),

- postać pomocy własnej (zwyczaj) - mogła przyjąć charakter:

- ofensywny - doprowadzał często do nadużyć i wynaturzeń

- defensywny - obrona konieczna

Wymogi obrony koniecznej:

- Atak na broniącego się musiał być bezprawny

- Atak bezpośredni

- Atak poważny

Polubowne załatwienie sporu - Poddawano się pod rozstrzygnięcie arbitra.

IV-V w. nastąpiła państwowa ingerencja w sposób przeprowadzania procesu

Pierwsze zapisy pochodzą ze spisu XII tablic, np. in ius vocatio - jeśli sąd go wzywa niech idzie.

Rozwój prawa rzymskiego procesowego objął trzy postaci urządzone przez państwo procesy dochodzenia swoich praw (roszczeń):

1. 
   
   Legisakcyjny (ustawa) - V w. p.n.e. postępowanie zwyczajne (iudictum privatum)

2. Proces Formułkowy - II w. p.n.e.

3. Proces Nadzwyczajny (cognito extra ordinem) I w. n.e. - proces kognicyjny, poza porządkiem - wyparł dwa poprzednie

• W pełni zinstytucjalizowana (podporządkowana w pełni państwu - wszystkiemu przewodzą i wszystkim zarządzają urzędnicy na etatach) forma dochodzenia swoich praw.

• Postępowanie - proces reskryptowy dominował w IV i V w. (oparty na autorytecie cesarza)

• Sumaryczny - skrócony (sprawy karne)

Cechy organizacyjne postępowania zwyczajnego:

1. Dwustopniowość, dwie fazy: - wstępna (in iure) - przyjęcie lub odrzucenie pozwu, precyzowano roszczenie. Odbywała się in iure (przed urzędnikiem wyposażonym we władzę sądową - iurisdictio), czyli był to pretor lub namiestnik (na prowincji)

- rozstrzygająca (apud iudicem) - obejmowało postępowanie dowodowe i wyrok. Odbywało się przed przysięgłym sędzią prywatnym (apud iudicem). Sędzia ma obowiązek wydania wyroku

Proces ustny, tak jak wyrok. Brak protokolantów.

2. Forum personalne - właściwość, przed jaki sąd się udać - actor ……… sąd odpowiedni dla miejsca zamieszkania pozwanego

- forum reisite - sąd według miejsca nieruchomości (wizja lokalna)

Nie wszystkie sprawy były przyjmowane przez pretora. Była tama i w niektórych sprawach nie można było pozywać (przez np. „pieniactwo”): były kary wyznaczone odgórnie, jak na przykład za spoliczkowanie na forum romanum kara była wyznaczona pieniężna.

Ryzyko procesowe - kto pozywa bezpodstawnie, będzie płacić karę. Obie strony wpłacały zabezpieczeni i jeśli skarżono bezpodstawnie, to zabezpieczenie przechodziło na rzecz państwa.

• Proces Legisakcyjny:

1. Postępowanie dostępne wyłącznie dla obywateli Rzymu (kwirytów)

2. Brak instytucyjności

3. Brak apelacji

4. Strony procesowe: actor (powód) oraz reus (pozwany). Obie strony musiały posiadać zdolność procesową (mężczyzna, od III w. również kobieta). Powód posiadał legitymację procesową czynną, natomiast pozwany legitymację procesową bierną.

5. Każdy we własnej sprawie - mężczyzna musiał stawić się na rozprawę osobiście, niestawiennictwo równało się przegraniu sprawy (za kobietę występował mąż lub ojciec)

6. Postępowanie było początkowo bezpłatne

• Proces Formułkowy:

• Szerszy zakres podmiotowy - przyznano zdolność procesową peregrynom. Dopuszczono ich do comercium

• Rozszerzony zakres merytoryczny procesu - rozwinięcie obrony procesowej

• Zezwalał na wszczynanie postępowania w każdej sprawie.

• Wystąpiły surogaty (namiastka) apelacji.

• Dopuszczono zastępstwo stron przez uroczyście ustanowionego kognitora, lub przez ustanawianego bez formalności prokuratora (prokurator pracował na etat i zajmował się nie tylko procesami, ale również handlem i rodziną osoby go wynajmującej)

• Urzędnik w fazie in iure przygotowywał instrukcje procesowe dla sędziego - formula, według której sprawa miała być w stadium apud iudicem miała być rozpoznana i rozstrzygnięta.

• Urzędnik wyznaczał sędziego.

Pierwsza faza

Sędzia: wybierany był z albumu (album iudicum) prowadzonego przez cenzora (lista osób mogących być sędzią, osób zaufania publicznego, bez doświadczenia prawniczego - nie zasada, ale skutek). Sędzia mógł korzystać z pomocy doradców.

Podstawowy skład sędziowski to: iudex unus - sędzia pojedynczy, jednak wyróżniamy również:

- sąd centruwiralny (kolegium centrumwirów) - złożony ze 100 mężów, rozstrzygał sprawy o największym znaczeniu majątkowym

- sąd decenwiralny - złożony z 10 mężów, mniejsze sprawy majątkowe i sprawy o wolności

- sąd rekuperatorów - złożone z 3-7 mężów, rozpatrywały sprawy wolności, sprawy status, między obywatelami rzymskimi a cudzoziemcami, a niekiedy między obywatelami rzymskimi jedynie.

- arbitraż - jeden bądź kilku ekspertów spoza listy sędziów (arbitri) wyznaczonych przez urzędnika do rozstrzygnięcia sporu. Rozpatrzenia miało charakter polubowny

Czas: wymiar sprawiedliwość był sprawny (szybki)

- Pretor po przyjęciu sprawy miał czas do 2 tygodni na wyznaczenie sędziów.

- Faza rozstrzygająca miała rozpocząć się do 30 dniu.

- W procesie legisakcyjnym rozprawa musiała zakończyć się do zachodu słońca

- Strona, która nie stawiła się przed sąd w fazie rozstrzygającej (apud iudicem) przegrywała sprawę

- Nie we wszystkie dni można było się procesować (dies facti - dni sądowe, dies necfacti - dnie niesądowe). Przez zasadę - nigdy dwa razy w tej samej sprawie (bis de eadem re ne sit actio), wnioski złożone w dni niesądowe były nie przyjmowane i sprawa upadała na zawsze.

Druga faza

Środki dowodowe przedstawiały strony:

- największą wartość dowodową miały zeznania świadków

- swobodna teoria oceny dowodu - ocena ważności dowodu przez sędziego (we wczesnych sprawach formułkowych), była swoboda przedstawianych dowodów. Było to niekiedy nawet zeznanie jednego świadka

- legalna teoria oceny dowodu - państwo ustaliło w hierarchii ważność środków dowodowych (zeznania świadków, zeznania biegłych, wizja lokalna, dokumenty - verba volant scriptum manent - słowo przemija, a to co napisane zostaje)

Skarga procesowa (actio) przyjmowała 2 postaci:

- urzeczywistnienie praw podmiotowych - możliwość dochodzenie przysługujących praw - traktowana jako zespół pewnych czynności procesowych.

- skarga procesowa - konkretny model postępowanie w danej sprawi

Proces legisakcyjny (dal kwirytów, formalny)

Opierał się na skargach (akcjach). Prowadzono go na podstawie 5-ciu specyficznych legis actiones.

1. 
   Legis actio sacramento - za pomocą sakramentu (najczęstsza forma)

2. Legis auto per iudicis arbitrive postulationem - za pomocą żądania wyznaczenia sędziego lub arbitra prowadzenie procesu w sensie dosłownym

3. Legis actio per condictionem - za pomocą oznajmienia terminu

4. 
   Legis actio per manus iniectionem - przez położenie ręki

5. 
   Legis actio per pignoris capionem - przez zajęcie rzeczy przy postępowaniu egzekucyjnym

Ad.1. Legis actio sacramento

Sakramentem nazywała się zależna od wartości przedmiotu sporu suma pieniężna ustanowiona przez strony w stadium in iure, którą pokonany w procesie musiał uiścić początkowo na rzecz świątyni, a w późniejszym okresie skarbowi państwa (vadium). Nazwa sacramento może pochodzić również od przysięgi, którą strony sporu musiały wygłosić. Przysięga była bardzo ważna dla procesu, gdyż często już w tej fazie rozstrzygano o winie lubi niewinności, gdyż krzywoprzysięstwo było surowo karane, czego bali się ludzie.

Legis actio sacramento przyjmowało 2 postaci:

1. Legis actio sacramento in rem - władztwo nad osobami i rzeczami - skarga rzeczowa, dochodzono praw w zakresie prawa własności. Była skuteczna wobec wszystkich naruszających własność - erga omnes.

2. Legis actio sacramento in personam - świadczenie ze strony określonej osoby

Sędzia w przypadku stwierdzenia winy wydawał wyrok na sumę pieniężną. Po zapadnięciu wyroku strona skazana stawała się dłużnikiem (debitoris) i miała 30 dni na swobodne dokonanie wyroku. Jeśli tego nie uczyniła, to zwycięski powód, tj. wierzyciel (creditoris) wdrażał postępowanie egzekucyjne, mające charakter egzekucji prywatnej na osobie dłużnika. Celem tego postępowania było postawienie dłużnika w tak ciężkiej sytuacji, by wykonie wyroku stało się nań palącą koniecznością.

Do przeprowadzenia egzekucji służyły dwa sposoby postępowania legisakcyjnego:

1. Legis actio per manus iniectionem - wierzyciela interesowała osoba dłużnika. Polegał na przyprowadzeniu dłużnika przez wierzyciela do urzędnika i wypowiedzeniu odpowiedniej formuły oraz położeniu na nim ręki, co symbolizowało domaganie się przyznania władztwa osoboistego nad osobą dłużnika. Jeśli dłużnik nie uiścił wtedy długu ani nie wystąpiła osoba trzecia (vindex), która zakwestionowałaby zasadność egzekucji, urzędnik zezwalał na zaprowadzenie dłużnika do domu wierzyciela.

* vindex - osoba postronna w sensie prawnym, która kwestionowała zasadność wyroku i sens egzekucji. Zakwestionowanie pociągało za sobą proces, w którym jeżeli vindex udowodnił swoje racje, to dłużnik był zwalniany, jeśli natomiast nie udowodnił swojej słuszności to popadał w karę in duplum - podwójnej wartości przedmiotu sporu.

Wierzyciel zamykał dłużnika w pomieszczeniu, miał prawo nałożyć mu kajdany i musiał dostarczać mąkę i wodę dla niego, aby ten przeżył. Wierzyciel miał prawo przetrzymywać go przez 60 dni, podczas których miał obowiązek wyprowadzenia go 3 razy podczas dni targowych, aby ktoś mógł wykupić jego dług. Jeśli nikt nie wykupił tego długu, to nie wiadomo, co robiono z dłużnikiem, jednak historycy widzą dwie możliwości

- sprzedawano go transtibre (za Tybr) jako niewolnika (z czasem to ograniczono)

- zostawiano tego człowieka w domu i zmuszano do odpracowania długu (co było mało opłacalne)

- jeśli było kilku wierzycieli i jeden dłużnik to XII tablic przewidywało poćwiartowanie ciała dłużnika

2. Legis actio per pignoris capionem - polegał na zajęciu pewnych wartości majątkowych dłużnika celem zmuszenia go do spłaty zobowiązania. W tym trybie nie można było sprzedać dłużnika w niewolę jeśli dług nie był z jego winy ( favor debitoris - przywilej dla dłużników).

Proces formułkowy (cognitione per formulas)

Ustawa Aubutiana (lex Aubutia) ok. 150 p.n.e. uznała proces formułkowy za równorzędny z procesem legisakcyjnym (który z wyjątkiem kilku wypadku został zniesiony z 17 p.n.e. przez ustawę cesarza Augusta o postępowaniu sądowym.

Formułą (formula) nazywano instrukcję procesową dla sędziego (rodzaj dokumentu procesowego). Do postępowanie dopuszczano również peregrynów, co było konsekwencją rozwoju kontaktów handlowych.

In iure

Rozpoczęcie stadium in iure stanowiło editio actionis (powód oznajmiał pozwanemu publicznie, z jakim roszczeniem chce wystąpić). Przy niektórych powództwach powód mógł po przedstawieniu roszczenie zażądać od pozwanego złożenia przymusowej przysięgi, że dług nie istnieje (iusiurandum necessariu). Pozwany mógł wtedy zażądać aby powód złożył przysięgę, iż dług istnieje. Jeśli pozwany nie przysiągł, a powód złożył przerzuconą nań przysięgę, to następowało zajęcie majątku pozwanego lub rozpoczęcie egzekucji. W przeciwnym wypadku postępowanie się kończyło albo pozwany uzyskiwał prawo wystąpienia z odpowiednim zarzutem procesowym.

Sprawę można było jeszcze oddać arbitrom (trnasactio).

Jeżeli pozwany zaspokoił roszczenia powoda, postępowanie na tym się kończyło. Uznanie roszczenia (przyznanie się do winy - conefessio in iure), lub nie wdawanie się w spór przez pozwanego pociągało za sobą takie same skutki jak w procesie legisakcyjnym. Jeśli zaś pozwany zaprzeczał roszczeniu powoda, ten ostatni przedstawiał urzędnikowi sprawę i prosił o udzielenie odpowiedniej skargi (postulato actionis). Urzędnik mógł postulato actionis: - przyjąć (actio in factum)

- odrzucić (denegatio actionis) - zakończenie postępowania

Po udzieleniu skargi urzędnik przy współudziale stron przystępował do ujęcia w formułkę tej skargi. Formułka zaczynała się od wyznaczenia sędziego (strony uczestniczyły w wyborze, a sędzia nie mógł zrezygnować z powierzonej mu funkcji). Dalej następowały zwyczajne części formułki, a po nich niekiedy nadzwyczajne części formułki.

Części zwyczajna formułki:

1. Intentio - zawierała sformułowanie roszczenia powoda (najważniejsza część)

2. Demonstratio - zawierała podstawę roszczenie powoda

3. Condemnatio - zawierała polecenie urzędnika dla sędziego

4. Audiudicatio - upoważnienie dla sędziego do przenoszenia własności (występowała ta część tylko w prawach działowych)

Części nadzwyczajne formułki:

1. Praescritio - zastrzeżenie ściśle określające zakres roszczenia powoda. Było umieszczane przed demonstratio i intentio.

2. Exceptio - zarzut procesowy ze strony pozwanego. Mógł mieć formę:

- odraczającą - ekscerpcja dylatoryjna (wykluczająca czasowo zasądzenie pozwanego)

- niweczącą - ekscerpcja peremptoryjna (wykluczająca na zawsze zasądzenie pozwanego)

Ostatnim aktem procesowym w stadium in iure było litis contestatio (stwierdzenie sporu). Następowało przez wręczenie tekstu formułki przez powoda pozwanemu i przyjęcie jej przez tego ostatniego. Skutkiem stwierdzenie sporu, było wygaśnięcie dotychczasowego roszczenie powoda. Jednocześnie powód nabywał prawo do uzyskania wyroku opartego na wręczonej pozwanemu formułce, a dla pozwanego powstawał obowiązek zastosowanie się do tego wyroku. Dlatego też powód nie mógł już wystąpić ponownie z tym samym roszczeniem.

Apud iudicem

Gdy strony stawiły się w umówionym miejscu przed wyznaczonym sędziom, wręczano mu formułkę procesową, której obowiązany był ściśle się trzymać przy przeprowadzaniu postępowania dowodowego i wyrokowaniu. Postępowanie to było ustne i bez formalności. Strony, względnie ich zastępcy procesowi, czy pomocnicy przedstawiali sędziemu dowody, które oceniał on według swobodnego uznania. Dowodami były zeznania świadków, dokumenty, wyniki wizji lokalnych i oględzin, opinie biegłych. Przeprowadzenie dowodu należało do powoda. Pozwany musiał przeprowadzić jedynie dowód słuszności zgłoszonego przezeń zarzutu procesowego. Postępowanie apud iudicem kończyło się tak jak w procesie legisakcyjnym, ustnym, ostatecznym wyrokiem sędziego. W razie nieusprawiedliwionej nieobecności jednej ze stron mogło nastąpić zaoczne rozpoznanie i rozstrzygnięcie sporu. Zasądzenie w procesie formułkowym mogło opiewać tylko na sumę pieniężną.

Postępowanie egzekucyjne

Postępowanie egzekucyjne znacznie się zmieniło w stosunku do procesu legisakcyjnego - proces był teraz podporządkowany egzekucji majątkowej, a nie osobowej. Egzekucja można powiedzieć była bardziej humanistyczna.

Wierzyciel w przypadku niewypełnienia zobowiązań finansowych dłużnika w wyznaczonym 30sto dniowym terminie, wdrażał postępowanie egzekucyjne za pomocą skargi z wyroku (actio iudicati). Jeżeli dłużnik zakwestionował zasadność egzekucji i przegrał proces, zasądzany był na zapłacenie sumy dwa razy większej od tej, na którą opiewał poprzedni wyrok.

Egzekucja na majątku miała 2 postaci:

1. Cessio bonorum - postać upadłości (łagodniejsza)

2. Venditio bonorum - postać uniwersalnej sprzedaży majątku w drodze licytacji (ostrzejsza)

Cessio bonorum

Polegała na odstąpieniu przez dłużnika wierzycielom całego swojego majątku. Mogło to nastąpić jedynie za zgodą urzędnika wyposażonego w jurysdykcje, udzielanym w wypadku niezawinionej niewypłacalności dłużnika. Dłużnik, który dokonał Cessio bonorum był traktowany przez prawo (i wierzycieli tym samym) łagodnie. Przeciwko takiemu dłużnikowi nie można było wdrożyć egzekucji osobistej. Ponad to wierzyciele musieli pozostawić mu minimum środków utrzymania na rok (beneficium competentiae). Dłużnik unikał również umniejszenia czci (infamia).

Venditio bonorum

Polegała na sprzedaży poszczególnych części majątku dłużnika na licytacji i pokryciu przez to roszczeń wierzycieli. Często dłużnik tracił w wyniku tego procesu cały swój majątek, a wierzyciele nie mięli żadnych zobowiązań wobec niego. Dłużnik po zatwierdzeniu wyroku dłużnik popadał w infamię, mogła być przeciwko niemu wdrożona egzekucja osobista. Jeżeli te zabiegi nie pokryły całości długu, to w przypadku ponownego dorobienia się majątku przez dłużnika, niezaspokojeni wierzyciele mięli prawo przeciwko niemu ponownie wdrożyć egzekucję majątkową, jak również osobistą, aż do spłacenia długów.

W II w. n.e. pojawiła się egzekucja syngularna (pojedyncza). Dotyczyła ona jedynie osób stanu senatorskiego i poległa na sprzedaży poszczególnych części majątku, przy czym ich wartość była bez znaczenia. Nawet, jeśli ta rzecz (dochód z jej sprzedaży) nie zaspokoiła roszczeń, to i tka licytacja była kończona. (distractio bonorum).

Surogaty Apelacji

1. Na oczątku postępowania egzekucyjnego urzędnik wprowadzał wierzyciela w posiadanie całego majątku dłużnika (missio in bona). Zgodnie z zasadą „nigdy dwa razy w tej samej sprawie” powód w przypadku nie uzyskania pełnej rekompensaty długu nie mógłby wnieść sprawy ponownie do sądu, jednak missio in bona stwarzało takie możliwości. Było to zabezpieczenie dla ponownych roszczeń majątkowych.

2. In integrum restitutio - przywrócenie do stanu poprzedniego. Był to środek skuteczny i ostateczny w wypadku, gdy jedna ze stron czuła się pokrzywdzona przez niesłuszny wyrok. Należało się wtedy zwrócić do urzędnika, który rozpatrywał spór in iure. Jeżeli chodziło o zarządzenie egzekucyjne urzędnika w stadium in iure, to trzeba było udać się do innego urzędnika zajmującego równe stanowisko bądź wyższe z prośbą o interwencje. Sprzeciw urzędnika, do którego się zwrócono czynił tę decyzję bezskuteczną.

Pluris petitio - nadmierne żądanie powoda. Było bardzo niekorzystne dla powoda. Jeśli powód zażądał zbyt wiele, to sędzia wydawał wyrok jedynie, co do części, którą uznał za stosowną. Jak żądał zbyt wiele, a dostał mniej, to nie mógł wystąpić o dalszą egzekucję. Wartość żądania określano w praescritio.

PS

Sędzia miał prawo do swobodnej oceny dowodu. Z czasem zaczęła zmieniać się wartość dowodu (na znaczeniu zyskiwały dokumenty). W procesie formułkowym strony same musiały zadbać o zaprotokołowanie rozprawy (jeśli tego chciały).Ciężar przeprowadzenia dowodu spoczywał na tym, kto twierdzi.

Proces kognicyjny

Powstał na przełomie I i II wieku. Powstał w wyniku wzrostu władzy cesarskiej, Cesarz przestał godzić się na sprywatyzowany proces formułkowy. Extraordinen cognito - proces poza porządkiem. Proces ten był pod władztwem cesarskim.

Etapy powstawania:

1. Konkurowanie z procesem formułkowym

2. W okresie dominantu proces kognicyjny przestał być nadzwyczajnym, ponieważ stał się jedynym procesem obowiązującym (na początku III w.), jednak wciąż nazywano go nadzwyczajnym.

3. 528 - 550 - lata justyniańskie, w których Justynian wprowadził zmiany w procesie kognicyjnym (unowocześnił go).

Cechy:

1. Jednoetapowy - połączone zostało dowodzenie, wyrokowanie i egzekucja.

2. Proces upaństwowiony. Wszystkie organy (dowodzenia, wyrokowania, egzekucyjny), były na pieniądzach państwowych. Urzędnicy byli wyznaczani i powoływani przez państwo. (nawet woźny sądowy - osoba dostarczająca wezwanie na rozprawę - libellia)

3. Zniesienie zasady jawności procesu - postępowanie przeniesiono do sal sądowych (gabinety urzędników etc.)

4. Wysokie opłaty procesowe postawiły barierę fali pieniactwa sądowego.

Sędzia

Stał się osobą od której zależało można powiedzieć wszystko, ponieważ wyrok zależał w zupełności od niego (miał swobodę w procesie wyrokowania). Mógł on sprowadzić wyrok do różnego rodzaju świadczenia (nie tylko finansowego, jak było to w procesie formułkowym), mógł nawet zmniejszyć karę względem roszczenia powoda (i to nie tylko w przypadku takim jak w procesie formułkowym, czyli przy zdecydowanie za wysokiemu roszczeniu). Sędzia jednak był związany legalną teorią oceny środków dowodowych (ugruntowanie zasady testis unus testis nullus). Wyrok sędziego był jawny i w formie piśmiennej. Wyrok był wywieszany na albumie i każdy mógł zapoznać się z sentencją wyroku. Sędziowie byli ludźmi uczonymi, przeważnie wymagano wyższego wykształcenia w szkole prawniczej.

Wygląd procesu:

Proces odbywał się przed jednym sędzią.

Powód, który chciał wszczęcia postępowania sądowego szedł do kancelarii sędziowskiej i prosił o skierowanie libelli (pisma procesowego) do pozwanego. Sędzia musiał w wstępnym rozpoznaniu sprawy zdecydować o przyjęciu pisma. Cała rozprawa odbywała się w imieniu państwa. Sędzia decydując się na przyjęcie sprawy, wystosował libella do pozwanego i oczekiwano odpowiedzi na zarzuty powoda. Przewidywano w rozprawie zastosowanie przysięgi (jednak jedynie dla wyższych klas społecznych, bo prawo rzymskie było klasowe), jednak odchodzono od tej formy postępowania. Przeważnie żądano poręczycieli od pozwanych, którzy gwarantowali, że pozwany po wydaniu wyroku wywiąże się ze świadczeń na nim ciążących.

Powód stawiał się przed sędzią i jeśli pozwany nie odpowiedział na list, lub nie stawił się na rozprawę pomimo odpowiedzi to następowała pełna zaoczność procesu. Strona, która się nie stawiła, nie przegrywała od razy procesu.

Odpowiedź przed sędzią pozwanego na zarzuty nazywamy litis contestatio - następowało na początku procesu. Nie pociąga jednak tym razem konsumpcji procesowych (czyli wygaśnięcie zasady - nigdy dwa razy w jednej sprawie).

Następnie następowało postępowanie dowodowe, któremu przewodniczył sędzia skrępowany legalną teorią oceny dowodu. Ciężar przeprowadzenie dowodu ciążył na tym, który twierdził. Sędzia odgrywał rolę aktywną w postępowaniu dowodowym, bo decydował o przeprowadzeniu dowodu, który uznał za potrzebny do wyjaśnia sprawy. Hierarchia dowodów:

- Dokumenty

- Opinie biegłych oraz zeznania świadków

Wezwany świadek miał obowiązek stawienia się przed sądem. Środkiem przymusu były kary pieniężne.

Stosowane również domniemanie winy (presumatio), które było oparte na dowodach, „nie wprost”, bardziej wydumanych.

Sędzia miał obowiązek określenia wyroku, wyrok musiał być w formie pisemnej.

Wdając wyrok sędzia uruchamiał automatycznie postępowanie egzekucyjne, przeprowadzane przez egzekutora (urzędnika).

Egzekucja

Odrzucono charakter osobisty egzekucji, poza nielicznymi przypadkami.

Sprzedawano część majątku dłużnika dopóki długu nie spłacono (coś, co kiedyś było zarezerwowane dla senatorów) - charakter syngularny.

Zajęcie całego majątku dłużnika mogło nastąpić jedynie za sprawą złej woli dłużnika - jeśli dłużnik mając świadomość wyroku pozbywał się celowo i złośliwie swojego majątku (rozdawał, przepijał).

Za niespłacone długi można było trafić do więzienia publicznego, zlikwidowano instytucję więzień prywatnych. Więzienia dzielono na górne (dla lżejszych przestępców) i dolne.

Możliwość egzekucji osobistej dotyczyła jedynie biedniejszych warstw społecznych.

Apelacja

Od czasu procesu kognicyjnego istnieje instancyjność sądów. Wyróżniamy sądy niższej (pierwszej) oraz wyższej instancji. Sąd wyższej instancji nie był związany w przypadku postępowania apelacyjnego wyrokiem sądu niższej instancji. Sąd wyższej instancji rozpatrywał sprawę od początku. Sąd cesarski, będący sądem najwyżej instancji opierał się na autorytecie cesarskim.

Proces reskryptowi

Reskrypt: odpowiedz cesarska na pytanie, co do wątpliwości rozumienia przepisów. Mogły się zgłaszać jednostki lub ciała zbiorowe. Kancelaria cesarska załatwiała wszystkie sprawy. Jak ciało zbiorowego miało pytanie to czasami nawet sam cesarz podpisywał się pod reskryptem (jak umiał pisać).

Proces reskryptowy opierał się na reskrypcie zrobionym przez kancelarię cesarza i podpisanym przez cesarza. Reskrypt opisywał i rozpatrywał jakiś stan. Kancelaria rozpatrywała, czy przedstawiony stan jest stanem faktycznym i wydawała wyrok. Taki wyrok kancelarii procesu reskryptowego, był podstawą do precedensowych rozstrzygnięć w podobnych sprawach. Cesarz nie ingerował w działanie kancelarii, w której zasiadali znawcy prawa.

Przyczynił się do rozwoju kultury prawniczej.

Proces sumaryczny

Charakteryzował się przyspieszonym trybem postępowania.

Ochrona pozaprocesowa

Wszystkie wyżej opisane rodzaje procesów służyły do rozstrzygnięcia sportów już zaistniałych (istniejących). Zaczęto jednak szukać sposobów rozwiązywania sporów zanim trafiły do sądu, zanim spór zaostrzył się na, tyle że musiał trafiać do sądu. Kwestią tą zajmowali się pretorzy.

Pretorowie zaczęli korygować prawo cywilne tak, aby nie dopuszczać do wejścia stron w szranki w procesowe. Pretorowie utworzyli cztery środki zapobiegawcze, przeciwko wkraczaniu stron na drogę sądową (środki łagodzące obyczaje):

1. Stypulacje pretorskie (stipulationes prateoriae)

2. Missiones

3. Interdykty pretorskie

4. Restitutio in integrum

Ad.1. Stypulacje pretorskie

Jedno z podstawowych zobowiązań (kontraktów, umów). Strony zawiązywały między sobą stosunek prawny przy pomocy pewnych słów (kontrakt werbalny). Był to kontrakt zbudowany tak, że jedna strona coś mówiła, a druga odpowiadała w tej samej formie, np. „czy przysięgasz mi…”, „Tak, przysięgam…”

Pretorowie ustalili, że jeśli strona zainteresowana nie będzie chciała drugiej strony wplątywać w proces, to mogła wystąpić do pretora, aby związał obie strony stypulacją. Stypulacja była wykorzystywana do zawarcia zobowiązania gwarancyjnego. Sytuacje możliwego zawiązania stypulacji były określone w edyktach. Zawierano je często w stosunkach sąsiedzkich (taki straszak: „czy przysięgasz że będziesz sprzątał swoje jabłka z mojej miedzy?”, „przysięgam, że będę”, to jeśli tamten nie sprzątał to pierwszy mógł go nastraszyć że na pewno wygra on sprawę jeśli o nią wystąpi, bo ma on stypulacje.).

Ad.2. Missiones

Środek równie mocny, co stypulacje pretorskie. Pretor zezwalał na zajęcie części lub całości majątku ewentualnego pozwanego. Wykorzystywany był przy egzekucji uniwersalnej (missio in banko).

Ad.3. Interdykty pretorskie

Przy pomocy interdyktów pretorskich pretor nakazywał lub zakazywał jakiegoś zachowania się. Występowały w różnych gałęziach prawa rzymskiego. Utrzymywały ład publiczny w państwie. Mogły dotyczyć całego społeczeństwa, grupy społecznej, lub jednostki. Najczęściej jednak dotyczyły jednostki. W interesie jednostki były wydawane w kwestiach własności oraz posiadania.

Typy:

1. reqerandae possesionis - przywrócenie utraconego posiadania

2. retinendae possisionis - zapobieganie naruszeniu własności (posiadania)

3. adipscendae possisionis - do nabycia nowego posiadania

Są stosowane również w gałęzi prawa rodzinnego: przy oddaniu dziecka pod opiekę ojcu. W gałęzi prawa spadkowego: na temat nakazu okazania testamentu.

Umiejętne ich stosowanie zapobiega sporom.

Powstały na przełomie IV i III wieku, a jeszcze Justynian w swojej kodyfikacji poświęcał im wiele miejsca

Ad.4. Restitutio in integrum

Było środkiem ostatecznym stosowanym w przypadku powstania ujemnego skutku prawnego. Pretorowie bardzo pilnowali okoliczności przy stosowaniu restitutio. Istniał końcowy termin proceduralny, po którym nie można był się ubiegać o restitutio in integrum, po dokonaniu czynności prawnej.

Stosowane było jako namiastka apelacji - niwelowało skutki zawartej czynności prawnej. Wyróżniano restitutio:

1. z powodu małoletniego wieku. Stosowana dla ochrony małoletnich (poniżej 25 roku życie)

2. z powodu zawarcia czynności prawnej w imieniu osoby nieobecnej z powodów spraw państwowych (publicznych)

3. z powodu groźby, czy błędu podczas zawierania czynności prawnej.

W procesie stosowano restitutio:

a) dla odwrócenia skutków pluris petitio

b) odwrócenia skutków niesłusznego wyroku

STATUS CIVITATIS

Latynowie (Latyni) - starożytni mieszkańcy Lacjum (otoczenie Rzymu). Długi czas nie mogli wchodzić kontakty z rzymianami. Publiczne prawo rzymian wyróżniało 3 kategorie Latynów, im niższa hierarchicznie kategoria, tym mniej mięli uprawnień:

1. Latyn kolonialny; dawny (Latinus coloniarius; priscus) - Latynowie osiadli, ci którzy najwcześniej weszli w kontakty z Rzymem. Mięli ius commercii (prawo wchodzenia w kontakty handlowe z rzymianami). Od IV w. mogli żenić się z rzymiankami.

2. Latyn juniański (Latinus Iunianus) - grupę tą ustanowiło lex Iunia Norbana, a oznaczała ludzi nieformalnie wyzwolonych (w sposób nie uznany przez prawo cywilne) i wziętych pod opiekę pretorów. Uzyskali szczątkowe uprawnienia z zakresu ius commercii, byli traktowani jako mieszkańcy państwa rzymskiego, którzy powinni się rządzić prawem ius gentium (między narodowym)

Latynowie przestali istnieć w 212 r. n.e. przez nadanie w konstytucji Karakali obywatelstwa rzymskiego wszystkim wolnym mieszkańcom Rzymu. Latynowie uzyskali działki gruntowe.

3. Peregryni (pregrinus) - „ten który podróżuje” - osoby napływające do Rzymu z daleka. Dzielili się na:

- Dediticius (podbici) - rzymianie nie dawali podbitej ludności żadnych uprawnień.

- Certae civitatis (okrojonego obywatelstwa) - ci którzy poddali się państwu rzymskiemu bez oporu uzyskali niektóre przywileje np. ograniczone ius commercii (fikcja przy podbojach, zachęcająca do kapitulacji)

STATUS FAMILIAE

Rodzina była w Rzymie uważana za podstawę społeczeństwa. Prawo rzymskie rozróżniało dwa typy związków rodzinnych:

1. Agnacja - starszy związek, wytwarzany sztucznie, oparty na podległości głowie rodziny (pater familias)

2. Kognacja (cognatio) - związek nowszy, zawierany naturalnie, opierający się na więzach krwi (pochodzeniu od wspólnego przodka). Rodzina taka była szeroko rozumiana, bo też obejmowała dzieci nieślubne.

Rodzina miała charakter: monokratyczny i patrymonialny.

W ramach rodziny występowały dwa rodzaje ludzi:

1. Osoby sui iuris - w rodzinie taka osoba byłą 1, był nią ojciec rodziny (pater familias), byłą to osoba własnego prawa

2. Osoby alieni iuris - wszyscy wolni członkowie rodziny, podlegli władzy ojca rodziny.

W rodzinie pater familias decydował o wszystkim (śluby córek, likwidacja płody, likwidacja córek po narodzeniu, potem ograniczał go w tych kwestiach sąd rodzinny)

Pod władzą pater familias byli wszyscy członkowie rodziny, więc jeśli żył długo, to osób mu podległych było bardzo wiele. (to w Rzymie zaczęto liczyć stopnie pokrewieństwa)

Z czasem kognacja stała się jedynym prawnym systemem pokrewieństwa.

Osoby alieni iuris nawet po ukończeniu 25 roku życia nie uzyskiwali pełnych praw osobowych.

Pater familias wyznaczał wedle uznania synom prekaria - dział ziemi, na którym syn udowadniał dojrzałość.

Captivis deminutio minima (minimalne umniejszenie praw osobowych) - przejście do innej rodziny z jednoczesnym spadkiem w hierarchii rodzinnej.

OSOBY PRAWNE

Rzymianie nie wykształcili pojęcia osoby prawnej, rozumieli potrzebę dopuszczenia do prawa niektórych grup osób, ale samo pojęcie wykształciło się później.

Rozróżniano grupy, które mogły wejść w obrót prawny według prawa rzymskiego.

Wyróżniano 2 kategorie osób prawnych:

1. Masy majątkowe (fundacje)

2. Korporacje (universitates)

Ad 1. Fundacje- Najważniejszy do założenia fundacji był cel. Na początku istniały fundacje niesamodzielne (powierzano sprawy majątkowe podmiotom), z czasem wykształciły się fundacje samodzielne (mające odrębne majątki), do zarządzania majątkami powoływały specjalne organy. Rozwijały się razem z rozwojem chrześcijaństwa (kościoły).

Ad 2. Justynian wspierał powstawanie mas majątkowych. Zaczął on tworzyć pojęcie korporacji o charakterze zawodowym (prawniczych, lekarskich). Otrzymywały one osobny status prawny.

Korporacje jak i fundacje uzyskując uprawnienia, nie uzyskały nigdy aż tylu uprawnień co osoby fizyczne.

Zdolność do czynności prawnych - zdolność do nabywania praw i obowiązków własnym działaniem na rzecz samego siebie bądź innych osób.

Występuje ona w trzech postaciach:

1. Pełna zdolność do czynności prawnych

2. Ograniczona zdolność do czynności prawnych

3. Brak zdolności do czynności prawnych

Początkowo zdolność do czynności prawnych byłą kształtowana na drodze zwyczajowej i o zdolności decydowała rada, później wykształciły się bariery wiekowe w osiąganiu zdolności do czynności prawnych.

Prawo rzymskie ustaliło 3 okoliczności, które wpływały na zdolność do czynności prawnych:

1. Wiek

2. Płeć

3. Niedomogi psychiczno - fizyczne

Ad. a. Wiek

Istniał podział na 3 grupy wiekowe, a lex Plaetoria prowadziło czwartą grupę.

Okresy:

1. Infantes (dzieciństwa) - od poczęcia (nasciturus) do 7 roku życia - brak zdolności do czynności prawnych i tej zdolności nie można było im przyznać

2. Inpuberes (niedojrzali) - od ukończenia 7 roku życia do 12 kobiety i 14 chłopcy. Sabinianie uważali, że mężczyźni powinni osiągać wiek inpuberes na po podstawie indywidualnych cech fizycznych (Prokulianie uważali inaczej), natomiast Justynian jak również prawo kanoniczne ustalili granice sztywną na wieku 14 lat.

Mięli oni zdolność do czynności prawnych, ale poważnie ograniczoną. Mogli dokonywać czynności przysparzających. Rozporządzeń pogarszających nie mógł dokonywać, chyba że były z zakresu przysparzająco- rozporządzających, ale to tylko za zgodą prawnego opiekuna.

3. Dojrzali poniżej 25 roku życia (minores) - posiadali większą zdolność do czynności prawnych, prawie nieograniczoną pod względem prawnym - czynności były skutkujące. Jednak istniała ochrona prawna dla nich (przed skutkami szkodliwych dla nich czynności prawnych, zaciągniętymi wskutek ich lekkomyślności bądź niedoswiadczenia) - restitutio in integrum, oraz skarga penalna z lex Plaetoria (pozwalająca występować z karnym powództwem przeciw osobie, która oszukała osobę dojrzałą poniżej 25 roku życia). Konstantyn wprowadził przepis, że niepełnoletni może występować przed sądem tylko w asystencji kuratora.

4. Pełnoletniość - po ukończeniu 25 roku życia, pełna zdolność do czynności pranych. Mógł ją posiadać tylko mężczyzna, obywatel rzymski, nie będący ograniczony w swoich prawach i będący osobą sui iuris.

Istniała możliwość upełnoletnienia osoby mającej ponad 18 lat kobieta, a 20 mężczyzna. Taka sytuacja mogła zajść w szczególnych przypadkach, decyzja musiała być wydana przez senat i potwierdzona w reskrypcie cesarskim. Było to venia aetatis.

Ad. b. Płeć

Kobieta - osoba obdarzona wrodzoną lekkomyślnością, na której nie można polegać, więc nie mogą uzyskać pełnej zdolności do czynności prawnych. Kobietą ustanawiano opiekuna, jego obecność i przyzwolenie było jednak tylko potrzebne w postępowaniu sądowym i przy zbywaniu niektórych rzeczy mających większe znaczenie gospodarczo-prawne.

- Kobietom nie wolno było samotnie wychowywać dzieci.

- Kobiety nie miały testamenti factio activia

- Przed sądem występowała z opiekunem (ojciec, mąż, brat, opiekun z urzędu)

Ad. c. Stan umysłowy i fizyczny

Stan psychiczny.

Osoby psychicznie chore (furiosi) traktowano jak infantes (brak zdolności do czynności prawnych)Jeżeli taka osoba miewała okresy jasności (dilucida intervalla) umysłu i w tym czasie podjęła czynności prawne, to były one ważne (traktowani jak minores). Do opieki nad ich majątkiem wyznaczano kuratora.

Marnotrawstwo - marnowanie majątku swojego, lub rodziny, nad którym mięli pieczę. Prodigi nie mogli zbywać majątku, ani zaciągać zobowiązań bez zgoby kuratora. Nie mogli też sporządzać testamentu ani być świadkami testamentowymi. Byli ograniczeni jak inpuberes.

Stan fizyczny.

Głuchota, ślepota - nie mogli mancypcji brać udziału (uchwycenie ręką), Ci bez ręki tez nie mogli, oraz nie mogli dokonywać słownych aktów prawa cywilnego.

Czynność prawna

Zachowanie się człowieka, które powoduje pewne skutki prawne.

Podział czynności prawnych

Ze względu na ilość podmiotów dzielimy je na:

1. Jednostronne - złożenie oświadczenia woli przez jedną stronę (testament, darowizna)

2. Wielostronne (dwustronne, bilateralne) - złożenie oświadczenia woli przez więcej niż jedną stronę

Ze względu na moment zaistnienia stosunku dzielimy na:

1. Inter vivos - między żyjącymi

2. Mortis causa - na wypadek śmierci

Ze względu na skutek jaki oświadczenie woli ma wywołać.

1. Rozporządzające - przekazujemy komuś (wzajemnie) jakieś swoje uprawnienia (np. kupno - sprzedaż)

2. Zobowiązujące - skutek odsuwają w czasie (np. ustanowienie posagu)

Ze względu na formę oświadczenia woli:

1. Formalne - do ich zaistnienia wymagana jest specjalna forma

2. Proste

Ze względu na walory materialne:

1. Odpłatne - obie strony mają jakąś korzyść majątkową

2. Nieodpłatne (darme) - jedna strona ma korzyść majątkową (darowizna)

Na kauzalne i abstrakcyjne:

1. Kauzalne (przyczynowe) - zaistnienie i skutki są uzależnione od pewnej causa (przyczyny), np. tradycja

2. Abstrakcyjne - niezależne od podstawy prawnej, np. stypulacja.

Treść czynności prawnych (elementy treści):

1. Essentiali negoti - składniki konieczne (przynależność czynności do pewnej grupy (np. umowa kupna-sprzedaży: wymóg porozumienia się stron co do przedmiotu sprzedaży i ceny

2. Naturalia negoti - składniki przedmiotowo niekonieczne, nie muszą występować (np. gwarancja)

3. Accidentalia negoti - składniki podmiotowe, zależą tylko od woli kontrahentów (stron), czynność może istnieć bez nich

Składniki:

• Warunek (condicio) - zdarzenie przyszłe i niepewne, od którego zaistnienia zależeć będą skutki prawne

• Termin (dies) - zdarzenie przyszłe, ale pewne

• Polecenie (modus) - zawiera klauzule postępowania dla stron umowy

Skutki czynności prawnej

Skutkiem czynności prawnej było najczęściej przelanie jakiś praw. Zmiana kwestii własnościowych mogła mieć charakter:

1. Pierwotny - nabycie prawa bez porozumienia z poprzednim ewentualnym właścicielem (dysponenta, podmiotu prawa) - nie było go, albo nie można było go odnaleźć (np. nabycie rzeczy niczyjej - res iunuius)

1. Wtórny - za porozumieniem z poprzednim właścicielem - zawarcie umowy prawnej, kontraktu.

Succesio - przejęcie praw:

1. Generalny, uniwersalny charakter

2. Charakter syngularny (konkretne, tylko prawo tytułem szczególnym)

• Nabycie translatywne - gdy przenoszący prawo nie zmieniał nic z postaci prawa przenosząc je

• Nabycie konstytutywne - gdy nastąpiło zwężenie prawa

Z przejściem praw na druga osobą funkcjonowała podstawowa paremia łacińska:

„Nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet” - nikt nie może przelać na drugą osobę więcej praw niż sam posiada (paremia wciąż przestrzegana)

Spisana czynność prawna między stronami miała charakter indivedentalia accidentalia:

1. Termin

2. Warunek

3. Polecenie

Ad. 1. Termin (dies)

Zdarzenie przyszłe, pewne.

• Rozwiązujący (końcowy) - dies ad quem - termin z upływem którego ustaje skuteczność czynność prawnych

• Zawieszający (początkowy) - dies ad quo - z tym terminem następuje skuteczność czynność prawnej

• Nieprzerwany - np. przy zasiedleniu

• Tempus utile - zliczano wszystkie czasy omijając przerwy

Ad.2 Warunek

Określenie kiedy prawo zostaje przekazane (skutki czynności prawnej):

• Zawieszający - następują dopiero po ziszczeniu się tego warunku

• Rozwiązujący - czynność prawna czynność prawna praktycznie rzecz biorąc będzie skutkowała jeśli spełni się treść warunku. Skutki tej czynności prawnej mają ustać po spełnieniu się tego warunku.

Rodzaje warunków:

• Warunek potestatywny - jest zależny od woli człowieka (dostaniesz pieniądze jeśli urodzisz dziecko)

• Warunek losowy - pójdę z Tobą na spacer, jeśli spadnie śnieg

• Warunek mieszany (pośredni) - ma elementy warunku losowego i potestatywnego (otrzymasz zapis w testamencie jeżeli się ożenisz). Niemożliwy w prawie rzymskim był warunek nie do spełnienia.

• Warunek pozytywny (dodatni) - pewne zdarzenie polegało na zmianie istniejącego stanu rzeczy

• Warunek negatywny (ujemny) - utrzymanie istniejącego stanu rzeczy (niezmienianie rzeczywistości)

Ad. 3. Polecenie

Nałożone na druga osobę w trybie nakazującym w formie nakazu zachowania się w dany sposób.

Czynność prawna miała dwie postaci obowiązywalności:

1. Skuteczność - sytuacje, kiedy zaczynała wywoływać skutki. Wiązało się to z terminem, warunkiem etc. Musiała być ważna aby wywołać skutki. Trzeba było zawierać czynności prawne w zgodzie z prawem i dobrymi obyczajami (bonos mores)

2. Nieważność:

• Zawarta miedzy osobami nieuprawnionymi do tego

• Występowała sprzeczność między oświadczeniem woli, a prawem albo dobrymi obyczajami

• Nie została zachowana odpowiednia forma

• Czynność jest obciążona wadami oświadczenia woli

1. Bezwzględna - nie wywoływała żadnych skutków. Wyjątki:

• Konwalidacja czynności prawnej - uzdrowienie

• Konwalescencja czynność prawnej - uzdrowienie

• Konwersja czynność prawnej - przekształcenie

• Wzruszalna - była ważna z tym, że osoba zainteresowana mogła doprowadzić do odwrócenia skutków tej czynności (wzruszyć czynność)

• W przeszłości - ex tunc - od wtedy, czyli np. od momentu zawarcia umowy

• Skutki są ex nunc - od teraz

Wady oświadczenia woli

Czynność zawarta jest przez oświadczenie woli wykazanej zewnętrznie wobec kontrahenta. Oświadczenie zewnętrzne musi być zgodne z tym co chce (myśli) osoba składająca oświadczenie woli. Jeśli tak nie jest, to zachodzi wada oświadczenia woli.

1. Świadoma niezgodność - czynność prawna jest nieważna. Chodzi o

1. Złożenie oświadczenia woli w formie żartu, albo tak jak aktorzy to robili

2. Symulacja - pozorność czynności prawnej

• Bezwzględna - strony umówiły się wcześniej (np. małżeństwo w jakimś celu)

• Względna - pozorność ukryta - może dojść do sytuacji, że czynność będzie ważna (np. małżonkowie zawierają umowę, aby ukryć darowiznę wewnątrz małżeństwa (niezgodne z prawem), a jeśli małżonek umrze to czynność jest ważna)

3. Reservatio mentalis - zastrzeżenie dokonane w myśli (przez przysięgającego) - nie miało następstwa ważności

Nieświadoma nieważność:

a) Pomyłka

b) Error (błąd)

c) Dolus (podstęp)

d) Metus

Ad. a. Pomyłka

Związana jest ze złym zrozumieniem lingwistycznej części (langus lingua - błąd językowy)

Ad. b. Error (błąd)

Mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy.

Błąd mógł występować w kilku postaciach:

• Error iuris - błąd prawny - złe zrozumienie obowiązującego prawa. Ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi - nie można żadać wycofania się ze skutków czynności prawnej tłumacząc się nieznajomością prawa. Wyjątki: os nieletnie, żołnierze, kobiety.

Powodujące nieskuteczność czynności prawnych:

• Error in negoti - dotyczący samej czynności prawnej

• Error in persona - dotyczący osoby

• Error in corpore - dotyczący osoby tożsamości przedmiotu

• Error in substantia - dotyczy materii rzeczy (istotnych właściwości rzeczy - np. przedmiot z ołowiu zamiast umówionego ze złota)

• Error in qualitate - dotyczący jakości rzeczy

• Error in nomie - błąd co do (dotyczący) oznaczenia rzeczy (nazwania jej)

Ad. c. Dolus (podstęp)

Celowe wprowadzenie kontrahenta w błąd. Czynność prawna była wtedy ważna, ale prawo pretorskie przyszło z pomocą ofiarą dolus:

• Exceptio doli - skarga przeciwko osobie oszusta

• Restitutio in integrum

Ad. d. Metus - groźba psychiczna, przymus

Przymus fizyczny wyklucza zupełnie ważność stosunków prawnych, bo nie jest to świadome i dobrowolne wyrażenie woli.

Czynność była ważna, ale można było uchylić się od jej skutków poprzez:

• Skargę pretorską

• Exceptio - zarzut procesowy

• Restitutio in integrum

PRAWO RODZINNE

Rodzina opierała się na dwóch typach związków - kognicyjnym i agnatycznym. Rodzina była pod szczególną opieką państwa. W prawie rodzinnym wyróżnimy 3 działy:

1. Prawo małżeńskie - bo podstawową formą związku między ludźmi było małżeństwo

2. Władza ojcowska - rodzina opierała się na pater familia

3. Prawo opieki i kurateli

Ad.1. Prawo małżeńskie

Zostało dokładnie opisane w źródłach i rozczłonkowane bardzo.

Matrimonium [łac.] - związek faktyczny prywatny pomiędzy jednym mężczyzną i jedną kobietą. Miał mieć charakter związku trwałego i monogamicznego. Według prawa to nie faktyczne pożycie rodzi małżeństwo, ale zgodne oświadczenie woli jego zawarcia.

W najstarszym prawie rzymskim małżeństwo było konglomeratem prawa boskiego i świeckiego.

Za republiki nastąpiła laicyzacja prawa małżeńskiego.

Małżeństwo było podstawową formą porozumienia między kobietą a mężczyzną na wszystkich płaszczyznach: majątkowej, intymnej, rodzinnej.

Oprócz małżeństwa możemy wyróżnić inne formalne związki między kobietą a mężczyzną:

• Konkubinat (concubinatus) - nie był chroniony prawnie

• Contubernium - forma współżycia między niewolnikami jak również między ludźmi wolnymi a niewolnikami.

Obie te formy związków można było przekształcić w małżeństwo.

Warunki niezbędne do zawarcia małżeństwa:

1. Obie strony musiały posiadać conubium - zdolność do zawarcia związku małżeńskiego.

2. Osiągnięcie ograniczonej zdolność do czynności prawnych (kobiety 12 lat, chłopcy 14)

3. Z własnej woli zawrzeć związek małżeński mogły tylko osoby sui iuris, natomiast osoby alieni iuris musiały uzyskać zgodę pater familias

4. Obustronne wyrażenie woli zawarcia małżeństwa

Związek nie mógł być zawarty pomimo conubium, jeśli:

Pokrewieństwo w linii prostej

Pokrewieństwo w linii bocznej: początkowo 6 stopień, z czasem stopień 3 w linii bocznej

Powinowactwo - stosunki powstałe w wyniku małżeństwa pomiędzy rodzinami małżonków a samymi małżonkami.

Adopcja

Zamieszkanie w jednej prowincji - dotyczyło to urzędników, którym nie wolno było wiązać się z kobietami z prowincji gdzie pracowali.

Żołnierze w służbie czynnej nie mogli zawierać małżeństwa

Mezalians - osoby różniące się urodzeniem

Związek małżeński był związkiem prywatnym - nie był wpisywany w żadne rejestry.

Cesarz August był piewcą i obrońcą związku małżeńskiego, wydał cały szereg ustaw o małżeństwie (o sposobach zawierania etc.):

• Uważał, że małżeństwo należy zwierać według stanów

• Zadekretował rzymianom intensywne życie seksualne, bo trzeba było rodzić dużo dzieci (ingerował w sprawy alkowy).

• Mężczyzna musiał pozostawać w związku małżeńskim między 25 -60 rokiem życia, a kobiety między 20 - 50 rokiem życia

• Zadeklarował, że wolno urodzeni muszą mieć, co najmniej 3 dzieci a wyzwoleńcy 4

• Jeśli małżeństwo ulegnie rozwiązaniu to mężczyzna musi natychmiast wstąpić w kolejny związek małżeński, a kobieta miała okres swobody (10-24 miesięcy)

• Domniemanie ojcostwa

• Kto się dostosował to był nagradzany, a kto nie to karany był (mężczyźni bez żon - nie mogli dziedziczyć, bez dzieci - połowa uposażenia)

Małżeństwo było związkiem uprzywilejowanym i stosunkowo trudniej było je rozwiązać niż zawrzeć.

Zawarcie małżeństwa (conventio in manum)

Zawarcie małżeństwa dokonywało się w pomieszczeniach rodzinnych, następnie była uczta.

Małżeństwo poprzedzały sponsalia (zaręczyny). Były one wstępnym krokiem do zawarcia małżeństwa. Obyczaj wiązania dwojga ludzi w ten sposób utrzymał się w państwie rzymskim bez większych zmian, ale znaczenie prawne tego obyczaju przechodziło intensywną ewolucję. Początkowo rygorystycznie podchodzono do wypełnienia obietnicy (nakładając sankcje finansowe w razie wycofania się z zaręczyn). W okresie późnej republiki i pryncypatu znaczenie zaręczyn spadło do minimum, a w prawie poklasycznym swoboda zrywania zaręczyn ponownie uległa ograniczeniu - narzeczony dawał zadatek, który w wypadku zerwania przez niego zaręczyn zostawał kobiecie, a jełki kobieta zerwała zaręczyny to oddawała 4ro krotność zadatku (później 2wu krotność).

Tak więc sponsalia miały wymiar:

• Formalny

• Materialny - dary przedślubne (po ślubie małżonkowie nie mogli przekazywać wzajemnie darowizny)

Jeśli zaręczyn dochowano to dochodziło do małżeństwa.

Jeżeli było manum to małżeństwo było cum manu.

Jeżeli kobieta była osobą siu iuris to mogła nią pozostać. Wtedy małżeństwo było sine manum - bez ustanawiania władzy nad żoną. Kobieta miała rok na decyzje czy chce dalej pozostać sui iuris.

Włączenie żony do familii agnacyjnej męża i wejście pod jego władzę (małżeństwo cum manum):

1. Confarreatio - dla patrycjuszy zastrzeżony akt sakralny - w obecności kapłanów Jowisza i 10 świadków. Łamano się chlebem ofiarnym (orkiszowym)

2. Coemptio - fikcyjna transakcja kupna- sprzedaży żony. Ojciec kobiety w obecności gości wygłaszał formułkę, że podstawą związku jest wręczenie symbolicznej zapłaty

3. Usus - używanie żony. Automatyczna przemiana małżeństwa sine manum w cum manu. Małżonkowie faktycznie przebywali ze sobą pod jednym dachem przez okrągły rok. Jeśli kobieta nie chciała aby małżeństwo stało się cum manum to musiała na koniec roku na 3 kolejne noce się wyprowadzić z domu męża.

Rozwiązanie małżeństwa

1. Śmierć

2. Rozwód: a) divortium

b) repudium

Wolność rozwiązania małżeństwa byłą nieograniczona w III w n.e. - wcześniej nie chciano rozwiązywać małżeństwa.

• Wcześniej: inicjatywa rozwodu należała do męża. Nakazywał wydalenie się żony z domu. Czasem stosowano list rozwodowy, ale mężczyzna nic nie musiał uzasadniać.

• Później: żonie przysługiwało również prawo propozycja rozwiązania związku małżeńskiego.

Rozwód

Był adekwatny do sposoby zawarcia małżeństwa i był instytucja prywatna.

• Confarreatio - diffareatio

• Coemptio - remancipatio

Po dokonaniu rozwodu kobieta mogła zmusić męża do zniesienia z niej manus, co następowało przez publiczne przyznanie męża do rozwodu.

Kobieta miała 10 miesięcy na kolejna małżeństwo.

Małżeństwo cum manum rodziło następujące skutki prawne:

• Kobieta stawała się jakby agnacyjną córką, a jej dzieci w stosunku do pater familia były na tym samym poziomie. Kobieta podlegała woli męża - on odpowiadał za całość majątku rodzinnego.

Posag - dos - część majątku wniesiona przez żonę wniesiona w celu pomocy mężowi w poniesieniu kosztów małżeństwa. Istniał obowiązek ustawienia posagu. Posag można było ustanowić w różny sposób:

• Dos profecticia - przez ojca kobiety ustanowiony

• Dos adventicia - przez osobę drugą - dłużnika ojca, kuzyna, matkę lub przez samą kobietę.

Przedmiotem posagu mogło być wszystko, co przedstawiało wartość majątkową.

W przypadku rozwodu początkowo był jedynie moralny obowiązek zwrotu posagu. Z czasem jednak wytworzył się prawny obowiązek zwrotu posagu.

Między małżonkami był zakaz darowizn, dla tego ewentualne przysposobienie majątkowe następowało przed małżeństwem.

Formy ustanowienia posagu:

1. Dotis dictio - jednostronne przyrzeczenie ustne ustanowienia posagu (zastrzeżone dla osób stanu senatorskiego - patrycjuszy)

2. Dotis promissio - zwykła czynność dwustronna. Przyrzeczenie złożone i przyjęte w formie ogólnie dostępnej stypulacji

Od czasu kodyfikacji Justyniana posag trzeba było zwrócić małżonce, ale też spadkobiercy małżonki. Posag można była spłacać ratalnie.

Gwarancje zwrotu posagu:

1. Nie wolno było dóbr posagowych żony obarczać hipoteką

2. Pretensje żony odnośnie zwrotu posagu mogły być zabezpieczone hipoteką na rzeczach męża

3. Posag w przypadku śmierci kobiety można było łatwo przepisać jej dzieciom (bona materna - majątek dzieci pochodzący ze spadku po matce)

Ad. 2. Władza ojcowska

Rodzina rzymska miała charakter patrymonialny i patriarchalny. Członkowie rodziny byli niejako własnością pater familia. Patrymonialny, bo opierała się na władzy głowy rodziny (z wyjątkiem kobiety sui iuris - ewentualnie jednej w rodzinie).

Członkowie rodziny podlegali pod każdym względem władzy pater familia - musieli być absolutne posłuszni.

Rodzina opierała się na związkach agnacyjnych do czasów patrycjatu, później na kognacji.

Powstanie rodziny:

• Zawarcie pełnoprawnego związku małżeńskiego. Pierwszym podległym członkiem rodziny podległym władzy głowy rodziny była jego żona (przy cum manum)

Źródła władzy pater familia:

1. Urodzeni w prawnie powstałym związku małżeńskim

2. Przysposobienie

3. Legitymacja (legitimatio)

Ad.1. Urodzeni w pełnoprawnym małżeństwie rzymskim

W skład rodziny wchodziły tylko dzieci z pełnoprawnego małżeństwa rzymskiego (iustum matrimonium) - zawartego między osobami mającymi conubium.

Mogło to być zarówno małżeństwo cum manum jak i sine manum. W drugim przypadku, sama żona nie należała do familii męża, ale przyczyniała się do jej powiększania. Urodzenie w iustum matrimonium tylko wtedy pociągało za sobą wejście do familii ojca, kiedy zostało uznane za małżeńskie. W dawnym prawie rzymskim decydował o tym sam pater familia, ale w prawie klasycznym ustaliły się pewne zasady określające ojcostwo (domniemanie ojcostwa).

Domniemanie ojcostwa - uznane za małżeńskie było dziecko urodzone przynajmniej 182 dni od zawarcia małżeństwa i najpóźniej do 300 dni po jego rozwiązaniu.

Drugim domniemaniem była paremia: pater is est quem nuptiae demonstrant - ojcem jest ten, na którego wskazuje małżeństwo.

Oba domniemania były wzruszalne w przypadkach oczywistej niemożności bycia ojcem dziecka przez męża kobiety (np. wieloletnia podróż).

Uznanie dziecka było aktem prywatnym

Ad. 2. Przysposobienie

1. Adoptio - przyjęcie do swej rodziny innej osoby alieni iuris - brak położenia prawnego tej osoby.

2. Adrogatio - przyjęcie do swej rodziny osoby sui iuris - następuje zmiana położenia prawnego tej osoby na alieni iuris.

Adopcja mogła być:

1. Pełna (plema) - osoba adoptowana adoptowała wszystkie prawa

2. Niepełna (minus plema) - osoba adoptowana uzyskiwała tylko uprawnienia majątkowe.

Ad. 3. Legitymacja

Uznanie dzieci pozamałżeńskich za małżeńskie. Zaczęto to wprowadzać za późnego pryncypatu i w dominacie.

Sposoby:

• Zawarcie małżeństwa w zamian za konkubinat

• Jeżeli konkubina nie żyła to odwoływano się do łaski cesarskiej. Cesarz mógł nadać mino dzieci ślubnych reskryptem.

Wygaśniecie władzy ojcowskiej:

1. Śmierć ojca (fizyczna bądź prawna)

2. Emancypacja - wyjście spod władzy pater familia za jego przyzwoleniem. Najczęstszy sposób usamodzielnienia pierworodnego syna - ojciec wydzielał mu dział ziemi (majątek) - pekulium, którą ten miał się opiekować na próbę. Jeżeli ten dobrze wypełniał obowiązki ojciec uznawał go za niezależnego. Do emancypacji dochodziło również „za karę” - czyli oznaczało wydziedziczenie już za życia takie osoby (z czasem przestało mieć to znaczenie), lub ojciec emancypował syna aby cały majtek przypadł właśnie jemu.

3. Wyłączenie bez woli ojca:

1. Córka - jełki została kapłanką Westy - Westalką

2. Syn - jeżeli został kapłanem Jowisza, później biskupem

4. W przypadku porzucenia dziecka przez pater familia, z czasem możliwość porzucenia ograniczał sąd rodzinny (w sprawie synów, a córki mógł porzucać dowoli)

5. Trzykrotna sprzedaż dziecka działała jak emancypacja.

Dwa aspekty władzy ojcowskiej:

1. Osobisty - ojciec miał pełnie władzy, nie dzielił się nią z nikim. Decydował o każdym członku rodziny,

• Posiadał prawo życia i śmierci (nieznacznie ograniczane przez sad domowy - iudicium domesticum.

• Miał prawo sprzedania dziecka - poddania pod władzę innej osoby, w stosunku do której miał długi.

• Wyrażał zgodę na zawarcie małżeństwa.

• Posiadał środki prawne do ochrony rodziny

2. Majątkowy - pater familia posiadał pełnie praw również w tej sferze życia.

• Uzurpował sobie prawo do wydziedziczeń

• Rozdysponowywał majątkiem (np. przez posag)

• Pekulium wydawał

• Jeśli syn przysporzył majątku to i tak dysponował tym ojciec.

• Peculium lex castrense (pekulium obozowe) - majątek, który przekazywał ojciec synowi, kiedy ten wyruszał na wojnę oracz to, co syn zdobył na wojnie to przysługiwało synowi

• Peculium quas castrense (pekulium jakby obozowe) - majątek uzyskany przez syna za pełnienie funkcji politycznych lub religijnych (religijne włączono w okresie dominatu), należał się synowi

• Spod władzy ojcowskiej wyjęte były jedynie bona materna (dobra matczyne), określane w ustawodawstwie cesarskim jako należące się dzieciom w przypadku śmierci matki (posag matki)

Ad. 3. Prawo opieki i kurateli

Ujednolicono te pojęcia dopiero w kodyfikacji justyniańskiej. Początkowo traktowane odrębnie:

1. Opieka (tutela) - piecza nad majątkiem i osobą

• Tutela impuberum - nad osobami niedojrzałymi (niedojrzali musieli mieć opiekuna). Składała się z:

- Opieki osobowej - nad rozwojem osobistym

- Opieki majątkowej - nad majątkiem tej osoby

• Tutela mulierum - nad kobietami (bo traktowane jako ułomne prawnie)

Ustalenie opieki

1. Testament - umierający wyznaczył opiekuna dzieci

2. Opieka ustawowa (tutela legitima) - obejmowali ją najbliżsi krewni agnacyjni (proksimi agnati)

3. Opieka urzędowa nadana (tutela dativa) - konsul wyznaczał osobę do opieki (pretor tutelaris)

Opieka był to jednocześnie zaszczyt i ciężar

Z opieki nad kimś nie można było zrezygnować, chyba, że miało się (wtedy można było się ubiegać o zrzeczenie się opieki):

• 70 lat

• 4 swoich dzieci

• Kilka innych osób pod opieką

Totus suspectivi (nieuczciwy opiekun) - jak uznano kogoś za nieuczciwego opiekuna to popadał on w infamie.

2. Kuratela (cura) - nad majątkiem jedynie konkretnych osób

Piecza nad majątkiem osoby, która nie mogła min zarządzać. Kurator nie mógł ingerować w sprawy osobiste.

Kurateli podległy osoby:

• Niepełnosprawne umysłowo (cura furiosi, cura prodigi)

• Osoba marnotrawna

• W wypadkach szczególnych:

- osoby odbywające długą służbową podróż

- nad majątkiem dłużnika

Prawo rzymskie - notatki

1

---