|
|
Lubosza Wesołowska
PRZEWODNIK do oznaczania organizmów wodnych występujących w Wigierskim Parku Narodowym |
|
|
|
SPIS TREŚCI: |
|
|
|
WPROWADZENIE |
|
|
|
PRZEGLĄD ORGANIZMÓW |
|
GLONY |
|
|
|
BEZKRĘGOWCE |
|
|
|
ZAŁĄCZNIKI |
|
|
|
WODA (cz. 1) |
Wody słodkie w naszej strefie klimatycznej możemy podzielić na wody podziemne i powierzchniowe, z kolei wody powierzchniowe na stagnujące i płynące. Wody stagnujące (stojące) obejmują: jeziora, stawy, wyrobiska, glinianki, młaki, kałuże, zbiorniki zaporowe. Wody stagnujące mają różne rozmiary i głębokości. Płytkie zbiorniki niewielkich rozmiarów nazywamy potocznie stawami. Zbiorniki większe i głębokie, mające stratyfikację pionową (pionowe zróżnicowanie natężenia światła, temperatury i stężenia tlenu), nazywamy jeziorami. Wspólną cechą tych zbiorników jest brak przepływu wody lub przepływ jest bardzo powolny.
Jeziora mogą różnić się kształtem linii brzegowej, powierzchnią, głębokością, ukształtowaniem dna, przezroczystością wody, składem chemicznym wody, kwasowością, natlenieniem, itd. Najważniejszym czynnikiem, na podstawie którego klasyfikujemy jeziora, jest troficzność wód, czyli ich zasobność w pierwiastki biogenne, które decydują o żyzności wody. Wody żyzne mają wysoką produkcję glonów i makrofitów (produkcja pierwotna), bakterii, zwierząt (produkcja wtórna). w ślad za wysoką produkcją materii organicznej w toni wodnej i strefie brzegowej idzie wysoka zawartość materii organicznej w wodzie i osadach dennych. Według trofii jeziora klasyfikujemy na: oligotroficzne, eutroficzne, mezotroficzne, dystroficzne.
Jeziora oligotroficzne to zbiorniki o wodach bardzo ubogich w substancje biogenne i organiczne. Są bardzo dobrze natlenione, z dużą przezroczystością wody, z małą zawartością fosforanów i azotanów. Zakwitów glonowych w takich jeziorach praktycznie nie ma. w WPN jeziora tego typu nie występują.
Jeziora eutroficzne są żyzne, charakteryzują się małą przezroczystością wody. w takich zbiornikach zasięg penetracji światła słonecznego do wód jest niewielki, szczególnie latem, i sięga niekiedy tylko 20-100 cm. Często występująca zielona lub zielonożółta barwa wody spowodowana jest masowym rozwojem glonów. Nieraz w warstwie przydennej ma miejsce długo trwający deficyt tlenu. Wody takich jezior mają odczyn zasadowy lub obojętny. Na obszarze WPN zbiorniki eutroficzne (zajmują one 2% powierzchni wód parku) to np. jeziora: Leszczewek, Postaw.
Jeziora mezotroficzne (rozróżnia się a-mezotroficzne i b-mezotroficzne) są formą pośrednią pomiędzy jeziorami oligotroficznymi i eutroficznymi. Zbiornikiem a-mezotroficznym (czyli bardziej zbliżonym do oligotroficznego) jest najczystsze jezioro w parku - Białe Wigierskie. Jego wody mają małą zawartość substancji użyźniających, dużą przezroczystość, zakwity glonów tu nie występują. Trochę żyźniejsze, b-mezotroficzne, mające okresowo niewielkie zakwity glonów, są jeziora: Długie, Okrągłe, Muliczne, Białe Pierciańskie, Czarne koło Bryzgla. Zajmują 8,7 % powierzchni jezior WPN. Duża część jeziora Wigry to też wody mezotroficzne.
Niektóre śródleśne jeziora otrzymały ze zlewni znacznie więcej związków humusowych i wykształciły zupełnie odmienny typ - zbiorniki dystroficzne. Jeziora dystroficzne (na Suwalszczyźnie nazywane sucharami) są to niewielkie, płytkie, śródleśne jeziorka o brunatnej lub ciemnożółtej barwie wody, kwaśne (pH zawsze poniżej 6), o dużej ilości rozpuszczonych substancji humusowych, zawsze małej zawartości wapnia i niewielkiej ilości tlenu w podpowierzchniowych warstwach wody. Brzeg tych jezior stanowią mchy torfowce Sphagnum (tzw. mszar torfowcowy), narastające od brzegu ku środkowi powierzchni wody (pło, spleja). w zbiornikach tego typu nie pojawiają się glonowe zakwity wody. Suchary należą do ekosystemów mało odpornych na zmiany czynników zewnętrznych i wrażliwych na wszelkie zmiany zlewniowe i klimatyczne.
Każde z tych jezior na początku swojego istnienia, tj. po ustąpieniu lądolodu, posiadało charakter oligotroficzny. W następstwie wzbogacenia się wód w związki mineralne postępowała ich ewolucja w kierunku mezotroficznym i eutroficznym, często z wydatną pomocą człowieka użytkującego gleby i odprowadzającego ścieki. Proces ten nasilił się zwłaszcza w ostatnim pięćdziesięcioleciu. Najlepszą metodą walki ze wzrostem żyzności wód jest przede wszystkim oczyszczanie ścieków i ich likwidacja. Służby inspekcyjne i właściciele wszystkich szamb, zwłaszcza tych, które znajdują się w gospodarstwach wiejskich we wsiach położonych w pobliżu wód, powinni zadbać o ich szczelność.
Tabela 1. Typy jezior pod względem trofii (Sitkowska, Żelazna-Wieczorek 2001)
cecha typ troficzny
jezioro oligotroficzne jezioro eutroficzne jezioro dystroficzne
barwa wody niebiesko-zielonkawa zielono-żółta brunatna
przezroczystość duża mała mała, średnia
odczyn zmienny zasadowy lub obojętny kwaśny
zawartość Ca zwykle mała zwykle duża zawsze mała
zawartość substancji humusowych mała mała lub umiarkowana duża
zawartość planktonu ubogi bogaty i obfity (czasem mogą być zakwity, w tym sinic) ubogi, specyficzny
bilans tlenowy wysoki, zawartość 02 nie spada poniżej 50-60%, również w głębszych warstwach niski, zawartość nie przekracza 40 %, spada w miarę wzrastającej głębokości niski, spada w miarę wzrastającej głębokości
kierunek ewolucji przechodzi w jezioro eutroficzne przekształca się w bagno, torfowisko niskie, las mieszany przekształca się w torfowiska wysokie
|
|
WODA (cz. 2) |
Organmy żyjące w ekosystemach wodnych możemy podzielić według różnych kryteriów: miejsca przebywania, sposobu odżywiania się, itp. (ryc. 3). Jeśli przyjmiemy jako kryterium miejsce, w którym dana grupa roślin lub zwierząt żyje, to otrzymamy następujący podział:
Ryc.3. Zespoły organizmów wodnych
BENTOS - są to organizmy związane ze środowiskiem dennym zbiorników wodnych. Organizmy te mogą być zanurzone w mule, przytwierdzone do kamieni, innych przedmiotów znajdujących się w wodzie lub mogą poruszać się między nimi.
PERYFITON - są to drobne glony, pierwotniaki, czasem wrotki, nicienie, drobne skorupiaki i inne organizmy osiadłe na roślinach, palach, gałęziach wystających ponad dno zbiornika. Pojęcie to nie jest jednoznacznie określone, w związku z tym w badaniach ekologicznych jest obecnie pomijane lub zastępowane określeniem „organizmy osiadłe”.
PLANKTON - jest to zespół organizmów unoszących się w toni wodnej i nie mogących się przeciwstawić ruchom mas wodnych (ich zdolności lokomocyjne nie pozwalają im na przeciwstawienie się ruchom wody). Najbardziej ogólny podział to: plankton zwierzęcy - zooplankton, plankton roślinny - fitoplankton. Na fitoplankton składają się glony i sinice. Zooplankton wód słodkich tworzą głównie: pierwotniaki (wiciowce i orzęski), wrotki i skorupiaki (wioślarki, widłonogi). Okresowo w jego skład mogą wchodzić larwy owadów, między innymi larwy wodzienia, wodopójki, wczesne stadia larwalne ryb.
Większe organizmy i ryby wchodzą w skład NEKTONU.
PSAMMON - są to drobne organizmy (niektóre glony, nicienie, wrotki i inne) żyjące w piasku, w strefie przybrzeżnej wód.
NEUSTON - są to organizmy związane z błonką powierzchniową wody. Mogą go stanowić bakterie, niektóre glony, a ze zwierząt np. drobne wioślarki, które „przyklejają się” do błonki powierzchniowej wody od spodu. Pewne owady, np. nartniki, przemieszczają się po powierzchni wody. Przebywają tu też larwy niektórych owadów i niektóre ślimaki. Podpływają ku powierzchni, by zaczerpnąć powietrza atmosferycznego.
Pływające rośliny wodne, np. rzęsa oraz pływające blisko powierzchni wody niektóre dorosłe owady (chrząszcze, pluskwiaki) klasyfikuje się jako PLEUSTON.
Każde z jezior pod wpływem wiatru ulega falowaniu. Wiatr spycha warstwę powierzchniową wód jeziornych na brzeg zawietrzny. Spychana woda piętrzy się i „zapada w głąb”, wracając nad dnem do przeciwległego brzegu (ryc. 4).
cyrkulacja wiosenna cyrkulacja letnia
Ryc.4. Krążenie wody w czasie cyrkulacji wiosennej i letniej (Kajak 1998)
Sposób powrotu tej wody zależy od głębokości i ukształtowania misy jeziornej oraz od temperatury wody. w jeziorach płytkich, o wyrównanej temperaturze, następuje całkowite mieszanie się wody. Mamy więc do czynienia z jeziorem polimiktycznym. W jeziorach głębokich warstwa wody ciepłej, która jest lżejsza od wody zimnej zalegającej głęboko w jeziorze, przemieszcza się wysoko nad dnem, nie mieszając się z wodą zimną. Następuje termiczne rozwarstwienie wody. Ich mieszanie następuje dwa razy w roku przy wyrównanej temperaturze, tj. wiosną i jesienią. z tego powodu zaliczamy je do jezior dymiktycznych. Podczas letniego rozwarstwienia termicznego jeziora utrzymują się dwie masy wody: ciepła, zwana epilimnionem i zimna, tzw. hypolimnion. Pomiędzy tymi warstwami jest strefa przejściowa, zwana metalimnionem (ryc. 5). Procesy mieszania się wód mają zasadnicze znaczenie dla obiegu materii w ekosystemie. w osadach dennych zbiornika kumulują się substancje mineralne i organiczne. w nich bardzo intensywnie przebiegają procesy chemiczne i biologiczne, które zapewniają częściowy dopływ substancji biogennych do toni wodnej. Wymiana związków chemicznych w kierunku osad > woda stanowi ważny element procesu zwiększania użyźnienia wód (nawet wiele lat po zaprzestaniu zrzutu ścieków).
W jeziorze możemy wyróżnić strefy różniące się warunkami środowiskowymi (ryc. 5):
Ryc. 5. Warstwy i strefy w jeziorach
LITORAL - to strefa przybrzeżna zbiorników wodnych. Jest to najpłytsza część jeziora, najbardziej podatna na niestałość czynników środowiskowych, przede wszystkim na dobową i sezonową zmienność oświetlenia, temperaturę, zlodzenie. w tej strefie powstaje największa ilość materii organicznej i zalega największa ilość detrytusu. Litoral jest najbardziej zróżnicowanym siedliskiem w jeziorze. Stwierdza się tu największą różnorodność gatunkową organizmów. Glony rozwijają się na osadach dennych, osiadają na różnych podłożach. Charakterystyczne glony - formy nitkowate np.: skrętnica, mużocja, zbiorowiska okrzemek, są tu dużo bogatsze w gatunki niż w planktonie. w tej części jeziora z fauny możemy spotkać: pierwotniaki, wirki, nicienie, wrotki, pijawki, skąposzczety, różne skorupiaki, np.: wioślarki, małżoraczki, raki, wodopójki. Występują tu również larwy niektórych owadów np. jętek, widelnic (tylko w czystych, dobrze natlenionych wodach), chruścików, pluskwiaków, chrząszczy, ważek, przedstawicieli niektórych muchówek oraz mięczaków. W tej części jeziora występują obok siebie organizmy wchodzące w skład planktonu, bentosu i peryfitonu.
PELAGIAL - to obszar otwartej toni wodnej. Warunki środowiskowe są tu bardziej wyrównane, choć zmieniają się wraz ze wzrostem głębokości. Zmniejsza się natężenia światła, może maleć koncentracja tlenu, spada temperatura. Żyją tu organizmy planktonowe i nekton. Wiele organizmów planktonowych żyje tu okresowo, tylko we wczesnym okresie rozwojowym, tj. przez część cyklu życiowego. Pozostałą część swego cyklu przebywają w profundialu, bądź w litoralu. Wiele organizmów spotykanych w pelagialu znajduje się tam przypadkowo, są np. wymyte z litoralu pod wpływem działania fal. Cały układ planktonu, wzajemne relacje organizmów są bardzo złożone, zależą od wielu czynników. Na wiosnę i jesienią, podczas cyrkulacji wód, plankton jest rozmieszczony równomiernie w toni wodnej, a w okresie stagnacji rozmieszczenie pionowe planktonu zróżnicuje się. Dla fitoplanktonu bardzo duże znaczenie ma przede wszystkim światło i temperatura. Znajduje się on na ogół w powierzchniowych warstwach i rozmnaża się tam, gdzie dochodzi promieniowanie słoneczne. Zooplankton może występować również w głębszych warstwach. w zależności od pory roku występują różnice w liczebności planktonu. w zimie, gdy jest mało słońca i spada temperatura wody, biomasa glonów znacznie się zmniejsza. Zooplankton jest w tym czasie nieliczny. Wiosną następuje rozwój fitoplanktonu. w miesiącach letnich liczebność fitoplanktonu jest regulowana głównie przez składniki pokarmowe oraz przez tempo zjadania go przez zooplankton. Zooplanktonu jest latem najwięcej. Późnym latem wyjadanie glonów maleje i ich biomasa wzrasta. Jednak późną jesienią glonów jest coraz mniej, wraz ze zmniejszeniem promieniowania słonecznego i obniżeniem się temperatury wody. w fitoplanktonie na wiosnę i jesienią najczęściej spotykamy glony z rodzaju Cryptomonas i okrzemki (jeziora mezotroficzne i eutroficzne), z zooplanktonu zaś najwięcej jest wrotków, niektórych gatunków widłonogów. Latem w skład fitoplanktonu wchodzą głównie bruzdnice, złotowiciowce, a w jeziorach najżyźniejszych także sinice, z zooplanktonu najczęstsze są wioślarki. w zbiornikach oligotroficznych dominują widłonogi. Fitoplankton stanowi jeden ze składników pokarmowych zooplanktonu. Niektóre gatunki zwierząt planktonowych niedrapieżnych są pokarmem dla innych. Drapieżne są niektóre wrotki, skorupiaki (niektóre oczliki i wioślarki).
PROFUNDAL - to warstwa przydenna jeziora, zalegająca poniżej pelagialu. Jest tu bardzo mało światła lub nie ma go wcale, temperatura wody w głębokich jeziorach jest stała przez cały rok (około 4o C). Woda zawiera zwiększoną ilość szczątków organicznych na różnym etapie rozkładu. w jeziorach eutroficznych może występować mała ilość tlenu. Tutaj można spotkać nieliczne gatunki, które żyją i na dnie i w pelagialu: larwy niektórych ochotkowatych i wodzienia, rureczniki. Ilość organizmów zależy między innymi od warunków tlenowych.
W wielu jeziorach można zaobserwować jeszcze SUBLITORAL - przejściową strefę dna pomiędzy litoralem a profundalem, strefę gorszych warunków życia i redukcji liczby gatunków bentosowych. Gromadzi się tutaj dużo różnych szczątków trudniej rozkładalnych części roślin, muszli mięczaków itp. Możemy spotkać tu nieliczne gatunki skąposzczetów, ochotkowatych, trochę mięczaków.
|
|
JAK PRZYGOTOWAĆ SIĘ DO PRACY W TERENIE |
Zanim zaczniemy pobierać próby, powinniśmy przygotować się do pracy w terenie (ryc. 6), tzn. zaopatrzyć się w wiaderko, sitko (z dość gęstą siatką), kuwetę (małą, jasną, używaną do fotografii), można wykorzystać także małą, płaską miseczkę, ale większą od sitka (do pobierania prób bentosowych), siatkę planktonową do pobierania prób planktonowych.
Ryc. 6. Sprzęt potrzebny do poboru prób. a - wiaderko, b - sitko, c - miska, d - kalosze, e - słoik
Powinniśmy mieć kalosze i gumowe rękawiczki, jeśli chcemy pobrać materiał z miejsca, które może być choć trochę zanieczyszczone. Kalosze uchronią nas przed zamoczeniem nóg, zaziębieniem się, skaleczeniem np. zostawionym przez nieodpowiedzialnych ludzi rozbitym szkłem, wrzuconym do wody. Powinniśmy mieć ze sobą również notes, ołówek, długopis, termometr do wody, słoiczki na zebrany materiał, kawałeczek kalki kreślarskiej, pisak wodoodporny, a także (jeżeli mamy) zestaw do pomiaru kwasowości wody i zawartości w niej tlenu i fosforu. Przed pobraniem materiału planktonowego, bentosowego lub peryfitonowego musimy opisać stanowisko - miejsce, z którego będziemy pobierać próbki. w notesie lub na arkuszu pomocniczym (wzór znajduje się w załącznikach na końcu przewodnika) zapisujemy: datę, miejsce (nazwę zbiornika wodnego), stanowisko, badany zespół (plankton, bentos, peryfiton), metodę badań. Opisujemy stanowisko: głębokość (m), osady (opis), roślinność (opis), barwę i przezroczystość wody, uwagi różne (temperatura powietrza, wody, ekspozycja (południowa czy północna). Te czynności wykonujemy, zanim zaczniemy pobierać próby. Słoiczek (czysty!), do którego będziemy wlewać próby, należy bardzo dokładnie przepłukać wodą z badanego miejsca. Po zebraniu materiału piszemy ołówkiem na kawałku kalki nazwę jeziora, z którego jest pobierany materiał, oraz datę i wkładamy do słoiczka. Można również napisać to wszystko na naczyniu wodoodpornym pisakiem. Najprostszym sposobem określenia przezroczystości wody jest metoda polegająca na wyznaczaniu miąższości warstwy wody, odpowiadającej strefie widzenia, czyli warstwy wody, przez którą widać jeszcze krążek Secchiego (ryc. 6 f). Tę metodę stosujemy tylko z pomostu lub z łódki czy pontonu, jeśli ktoś indywidualnie, pod opieką rodziców lub opiekuna, może korzystać ze sprzętu pływającego. Sami nigdy nie korzystamy za sprzętu pływającego bez zgody i opieki osób starszych!
Krążek Secchiego można zrobić z grubszego metalu. Należy wyciąć krążek o średnicy do 30 cm i pomalować na biało. Na środku krążka należy umiejscowić uchwyt w kształcie łezki, przywiązać do niego mocną linkę z zaznaczonymi na niej odległościami (można to zrobić węzełkami lub namalować kolorami: co 25 cm do 1 m, potem co 0,5 m do 2 m, potem co 1 m.) Tak przygotowany krążek opuszcza się powoli w głąb wody. Podwojona głębokość, na której krążek znika nam z oczu, gdy opuszczamy go w głąb jeziora lub ponownie się pojawia, gdy podnosimy ku powierzchni, daje w przybliżeniu informację o głębokości, do której dociera jeszcze światło widzialne.
Ryc. 6f. Krążek Secchiego
Pomiary kwasowości wody (pH), zawartości fosforu i azotu w wodzie robimy wg instrukcji umieszczonej w gotowych zestawach. I oczywiście zapisujemy wszystkie otrzymane dane w arkuszu obserwacji lub w notesie.
|
METODY POBIERANIA MATERIAŁU |
Plankton. Próby planktonu można zbierać siatką planktonową, której oczka mają przeciętnie 55-60 µm. Gęstsze siatki mają oczka o średnicy 10-20 µm. 1 µm (mikrometr, dawniej nazywany mikronem) równy jest jednej tysięcznej milimetra. Jak uszyć siatkę planktonową, pokazuje ryc. 6 g.
Rys. 6g. Siatka planktonowa Siatka planktonowa składa się z obręczy metalowej (zwykle o średnicy 14-15 cm) i stożkowatego woreczka z gazy jedwabnej, gazy nylonowej (młynarskiej) lub specjalnego materiału o odpowiedzniej średnicy oczek, używanego do sitodruku. Woreczek zakończony jest u dołu metalowym lub plastikowym lejkiem. Otwór lejka zaopatrzyć należy w kawałek gumowego, miękkiego węża, zaciskanego ściskiem sprężynowym. Stożek z gazy młynarskiej wycina się według przedstawionego schematu, gazę przyszywa się do kołnierza z płótna, a ten z kolei do metalowej obręczy. Boki zszywamy ściegiem płaskim lub sklejamy specjalnym klejem wodoodpornym, nie rozpuszczającym materiału, z którego siatka jest wykonana. w dolnej części tak uszytej siatki umieszczamy lejek. Lejek powinien mieć rowek (w górnej części, około 0,5 cm) na przewiązanie go nitką lub cienkim, mocnym sznurkiem. Można też przykleić go specjalnie dobranym klejem.
Siatką planktonową można pobierać próby jedynie do badań jakościowych, tzn. możemy w ten sposób tylko zapoznać się ze składem gatunkowym. Wodę można zaczerpnąć wiaderkiem, a następnie przecedzić ją przez siatkę lub zarzucić siatkę bezpośrednio do wody z brzegu lub łódki. Czynność należy powtórzyć wielokrotnie w celu zagęszczenia prób. Można też umocować obręcz siatki na kiju. Trzeba tylko dopasować do jej obręczy rurkę, potrzebną do osadzenia kija. Uzyskane w ten sposób zagęszczone próby należy wlać do specjalnego pojemnika lub do niedużego słoiczka. Zawsze trzeba pamiętać o opisaniu prób, by nie zapomnieć, skąd były pobrane. Do badań ilościowych służą specjalne urządzenia określonej objętości, mające obustronne wloty zaopatrzone w wieczka, które zamykają się na pożądanej głębokości.
Bentos. Glony porastające kamienie zmywa się twardą szczoteczką lub zdrapuje nożykiem do miseczki. Materiał do obserwacji makrofauny możemy zebrać specjalną siatką bentosową (ryc. 6 h) lub kładąc wiaderko (nieduże, nowe albo przeznaczone wyłącznie do poboru prób) na dnie przy brzegu.
Ryc. 6h. Czerpak z siatką do poboru prób bentosowych Wówczas ręką przesuwamy kamienie, muł, piasek, czyli to, co znajduje się na dnie zbiornika, i wkładamy do wiaderka. Następnie wiaderko stawiamy pionowo, materiał ostrożnie płuczemy, mieszając rękami piasek, żwirek itd., tak, aby nie zniszczyć delikatnych organizmów. Odczekujemy kilka sekund, aby cięższy materiał (kamyczki, piasek) opadł na dno i delikatnie cedzimy przez sitko i wytrzepujemy do kuwetki, w której oczywiście jest trochę wody. Nadmiar wody w kuwetce utrudnia potem wybranie żywych organizmów. Każdorazowo sprawdzamy, czy na piasku, kamykach, które pozostały w wiaderku, nie występują np. przyklejone chruściki domkowe, pijawki, mięczaki. Czynność tę powtarzamy wielokrotnie (najlepiej około 10 razy). Pobrane próby zabieramy do pracowni lub, jeśli są warunki, oglądamy na miejscu.
Psammnon i peryfiton. Naloty glonów oraz drobne organizmy żyjące w mule lub piasku zdejmuje się łyżeczką. Glony i inne organizmy peryfitonowe najlepiej pobiera się z fragmentem rośliny, na której żyją, można je też zeskrobywać.
|
|
OPRACOWANIE MATERIAŁU |
Sprzęt potrzebny do oznaczania i opracowania materiału przedstawiony jest na ryc. 7.
Ryc. 7. Sprzęt potrzebny do opracowania materiału. a - szalka Petriego, b - penseta, c - igła preparacyjna, d - pipetka, e - lupa filatelistyczna
Na szalkę Petriego nalewamy troszkę wody, tak, aby przykryć dno. Drobne zwierzęta bentosowe oglądamy pod mikroskopem stereoskopowym (lupą binokularną) (ryc. 7 f).
Ryc. 7f. Mikroskop stereoskopowy (binokular)
Szalkę kładziemy pod okularem lupy. Światło z małej lampki oświetla ją z boku. Pamiętajmy, że patrząc przez lupę, oglądamy powiększony obraz organizmu z góry, światło nie przechodzi przez organizm, tylko pada na niego, więc można zaobserwować części zewnętrzne. Nie mając mikroskopu stereoskopowego, możemy ostatecznie używać dobrej lupy filatelistycznej, ale niestety nie jest to najlepsza metoda. Przez mikroskop biologiczny (ryc. 7 g) oglądamy materiał zawierający bardzo małe organizmy, mierzone w mikrometrach, a nie w milimetrach.
Ryc. 7g. Mikroskop biologiczny
Używamy do tego szkiełka podstawowego, na które nakładamy bardzo małą ilość np. zeskrobanych glonów lub maleńką kroplę zagęszczonego planktonu. Kładziemy na nie szkiełko nakrywkowe. Wycieramy spód szkiełka podstawowego, sprawdzamy, czy przypadkiem nie zamoczyliśmy nakrywkowego. Nadmiar wody między szkiełkiem nakrywkowym a podstawowym odciągamy czymś wchłaniającym dobrze wodę np. bibułą filtracyjną lub rożkiem chusteczki higienicznej. Preparat wsuwamy na stolik mikroskopu (nie wolno kłaść go z góry, bo możemy uszkodzić obiektyw) i ustawiamy na najmniejsze powiększenie (obiektyw 4 lub 10). Ustawiamy wstępnie ostrość, kręcąc śrubą makrometryczną tak, aby patrząc przez okular widzieć obraz w polu widzenia. Potem ustawiamy dokładnie ostrość, używając już tylko śruby mikrometrycznej. Pamiętajmy! Mikroskop biologiczny i lupa binokularna są sprzętami bardzo delikatnym i drogimi, wymagającymi precyzyjnej obsługi z zachowaniem czystości, suchości szkiełek, stolika, obiektywów i okularów. Uwaga dziewczęta! Przychodząc na zajęcia, na których będziecie korzystały z mikroskopu i lupy binokularnej, nie możecie mieć umalowanych oczu, ponieważ zanieczyścicie w ten sposób okulary i zniszczycie je. Należy też pamiętać o tym, że w mikroskopie biologicznym oglądany materiał leży na stoliku pomiędzy kondensorem a obiektywem. Światło lampki odbite od lusterka przechodzi do kondensora lub świeci bezpośrednio od dołu, jeśli jest wmontowana specjalna lampka. Następnie strumień świetlny biegnie przez preparat do obiektywu, potem do okularu. Dlatego też preparat mikroskopowy musi być bardzo cienki, dobrze rozprowadzony na szkiełku podstawowym. Wtedy można dobrze obserwować drobne organizmy mierzone w mikrometrach, np. glony, drobne bezkręgowce. Wszystkie większe bezkręgowce oglądamy pod lupą binokularną (mikroskopem stereoskopowym). Poleca się rysowanie oglądanych organizmów na kartce papieru i podpisywanie tego, co się narysowało. Staramy się naszkicować zarys oglądanego organizmu, zaznaczamy cechy charakterystyczne. Jest to najlepsza metoda zapamiętywania różnic w wyglądzie, wielkości. Na koniec wpisujemy wszystkie obserwacje do arkusza obserwacji i omawiamy wyniki.
Korzystając z tego przewodnika, możemy nauczyć się nie tylko oglądania drobnych organizmów, występujących w naszych wodach, ale przy okazji możemy zapoznać się ze skróconą systematyką, zaznajomić się z nazwami łacińskimi obowiązującymi w nauce. Jeśli występuje skrót sp. (species) przy nazwie rodzajowej, znaczy to, że dany gatunek nie jest oznaczony dokładnie. Przy nazwie gatunkowej obowiązuje podanie nazwiska autora, który go pierwszy opisał, np. Aeshna cyanea Müller. Aeshna jest nazwą rodzajową, Aeshna cyanea nazwą gatunkową, a autorem, który odkrył gatunek i opisał go jest Müller. Znajomość łacińskich nazw organizmów zawsze ułatwia porozumiewanie się w świecie miłośników przyrody.
|
GLONY
Glony są to proste rośliny beztkankowe, niezróżnicowane na korzenie, łodygi i liście. Mają jądro komórkowe, są samożywne, posiadają chloroplasty. Większość z nich ma chlorofil a. Nie stanowią jednolitej, samodzielnej grupy taksonomicznej. Ewolucyjnie przedstawia się je jako bliżej niespokrewnione linie rozwojowe. Glonów jest ponad 30 tysięcy gatunków, z tego w słodkich wodach żyje około 14 tysięcy. Są zarówno organizmami mikroskopijnymi (kilka mikrometrów) jak i olbrzymimi, dochodzącymi do 100 m (glony morskie). Glony mogą być jednokomórkowe lub wielokomórkowe. Żyją wszędzie tam, gdzie jest woda, nawet w śladowych ilościach. Można je znaleźć nawet w piasku, na śniegu. Okresy niekorzystnych warunków przeżywają dzięki przetrwalnikom, cystom. W sprzyjających warunkach niektóre glony wchodzące w skład planktonu mogą tworzyć zakwity (jest to zjawisko występowania dużego zagęszczenia komórek glonów, często sygnalizowane zmianą barwy wody). Są pionierami w zasiedlaniu nowych terenów. Glony są też wspaniałymi wskaźnikami cech środowiska wodnego, głównie trofii i zanieczyszczenia. Wykorzystuje się je do oceny aktualnego stanu środowiska. Nauka o glonach nazywa się fykologią. Nazwę wzięto, powracając do pierwotnej nazwy, podawanej przez greckiego filozofa Teofrasta określającej glony jako phycos.
Dawna nazwa nauki o glonach to algologia. Nazwa Algae, używana już przez Karola Linneusza (żył w XVIII wieku) została zastosowana i ściślej zdefiniowana przez Karola Adolfa Agardha (żył na przełomie XVIII i XIX wieku), którego uważa się za ojca algologii. Polska nazwa „glony” została wprowadzona przez J. Rostafińskiego (żył na przełomie XIX i XX wieku) i jest określeniem pochodzącym z gwary góralskiej, które zastąpiło dawną nazwę „wodorosty”, odnoszącą się do wszystkich roślin wodnych.
GLONY:
|
GLONY
Gromada CYJANOBAKTERIA (sinice) - Cyanobacteria, Cyanophyta
Obecnie oddziela się je od glonów i zalicza raczej do najbardziej zaawansowanych bakterii. Należą do Procariota, nie posiadają jądra komórkowego i chloroplastów. Posiadają tylakoidy (rurkowate, pęcherzykowate lub warstwowe błoniaste twory zawierające tylko chlorofil a, nie wykazujące obecności chlorofilu b i c), które pełnią funkcję chloroplastów. Sinice mają też pomocnicze barwniki asymilacyjne: karotenoidy i fikobiliny. Komórki sinic są najczęściej koloru sinozielonego, niebieskozielonego, niebieskawobrązowozielonego. Polska nazwa sinic pochodzi od niebieskawego, sinozielonego, najczęściej występującego zabarwienia. Są formami jednokomórkowymi lub występującymi w formie nici. Nić składa się z trychomu (zbioru komórek ułożonych liniowo - jedna nad drugą) i pochwy (specjalnej cylindrycznej osłonki). Niektóre mają tzw. heterocysty (obecnie zwane heterocytami), komórki bez tylakoidów, biorące udział w wiązaniu wolnego azotu z atmosfery, dzięki działaniu enzymu - nitrogenazy.
W małych jeziorkach najczęściej możemy spotkać gatunki z rodzaju Microcystis. Microcystis możemy znaleźć też w sucharach. W dużych jeziorach można je znaleźć przy brzegu, w spokojnych płytkich zatokach po długotrwałych upałach, przy bezwietrznej pogodzie. Microcystis sp. (ryc. 8) ma małe, mające około 4-7 µm średnicy kuliste komórki z tzw. pęcherzykami gazowymi. Komórki są umieszczone w galarecie i tworzą kolonię. W okresach ciepłych, przy braku tlenu w wodzie, mogą rozwijać się w nadmiarze, tworząc zakwity. Toksyny wydzielane przez te glony mogą powodować marskość wątroby np. u bydła pijącego taką wodę. Znany jest przypadek pomoru bydła (z końca lata 1970 roku) pijącego wodę z jezior koło Oslo w Norwegii. Na szczęście na terenie wód parku nigdy nie było w żadnym zbiorniku tak dużych zakwitów glonów. Merismopedia sp. (ryc. 9) ma komórki kuliste lub elipsoidalne o wymiarach około 3-6 µm, tworzące płytkowatą, jednowarstwową kolonię w kształcie prostokąta. Komórki ułożone są w prawidłowe rzędy. Często występują w strefie przybrzeżnej. Chroococcus sp. (ryc. 10) ma komórki prawie kuliste z cienkimi, bezbarwnymi lub zabarwionymi osłonkami, które są czasem warstwowane. Mają 4-30 µm średnicy, są niebieskozielone, brunatnozielone, żółtawozielone. Bardzo często występują na torfowiskach. W płytkich zatokach lub płytkich zeutrofizowanych jeziorach przy odpowiednich warunkach można też znaleźć Aphanizomenon flos-aquae (L.) Ralfs (ryc. 11). Tworzy proste lub zgięte trychomy skupione w wiązki w kształcie sierpika, widoczne gołym okiem. Na końcu trychomu komórki Aphanizomenon są bezbarwne. Heterocysty występują w środkowej części trychomu. Gatunek ten występuje często jeziorach mezo- i eutroficznych.
W małych zbiornikach wodnych intensywny zakwit Aphanizomen flos-aquae może spowodować śmiertelność wśród zwierząt fauny dennej, np. skorupiaków (raki), skąposzczetów, mięczaków, ptaków wodnych, co miało miejsce w zbiorniku Goczałkowickim (Małopolska) w 1992 roku. Wówczas u ludzi, głównie dzieci, notowano bronchit spastyczny, polegający na blokadzie mięśni dróg oddechowych. Zakwity wody z udziałem tego glonu mają kolor szarozielony, w późniejszym stadium niebieskozielony. Podobne skutki wywołuje również zakwit Microcystis aeruginosa. Anabaena spiroides Klebahn (ryc. 12) ma nici pojedyncze, wolno pływające, otoczone bardzo słabo widoczną galaretą. Trychomy ma spiralnie skręcone. Komórki są prawie kuliste, mierzą około 6-8 µm, heterocysty mają około 7 µm. Typowym czasem zakwitów sinic jest lato, ale dla Aphanizomemon może to być późna jesień lub zima. W strefie przybrzeżnej jezior możemy spotkać nitkowate formy podobnych do siebie gatunków z rodzajów: Phormidium i Oscillatoria (ryc. 13). Szerokość trychomów najczęściej wynosi 4-20 µm, są najczęściej niebieskie, oliwkowe, ciemnobrunatne. Poruszają się wykonując ruchy obrotowe.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
GLONY
Gromada EUGLENINY - Euglenophyta
Są to jednokomórkowe glony z gardzielą w górnej części ciała. Poruszają się dzięki wiciom, mają chloroplasty z chlorofilem a, b, karotenem i ksantofilami. Substancją zapasową jest paramylon (zapasowy polisacharyd). Komórki euglenin są otoczone peryplastem (paski zbudowane z protein). Żyją we wszystkich wodach słodkich, najczęściej w małych zbiornikach wodnych, gdzie mogą tworzyć zakwity.
Spotkać je możemy na pewno w płytkich, spokojnych zatokach jezior wśród roślinności wodnej. Euglena sp. (ryc. 14) ma cylindryczne, najczęściej zielone, komórki z pomarańczową lub czerwoną stigmą (plamką oczną, jest to część aparatu światłoczułego). Większość euglen żyje w wodach obojętnych lub zasadowych, ale Euglena mutabilis Schmitz (ryc. 15) jest odporna na silne zakwaszenie i występuje na torfowiskach wysokich, w sucharach. Jej komórki są jasnozielone, mają około 60-90 µm długości i około 7 µm szerokości. Phacus sp. występuje w zabagnionych wodach stojących, na torfowiskach. Ma komórki żyjące pojedynczo, wolno pływające, najczęściej spłaszczone. Tylny brzeg komórki może mieć długi wyrostek. Pospolity jest Phacus longicauda (Ehrenberg) Dujardin (ryc. 16) z długim kolcem, o długości komórki 80 -160 µm. Występuje w wodach stojących.
Gromada DINOFITY (TOBOŁKI)- Dinophyceae
Komórki dinofitów mają różny kształt i wielkość. Mogą być nagie albo okryte bardzo cienką pelikulą lub peryplastem, lub otoczone pancerzem, często ze skomplikowaną ornamentacją. Mają kolor żółty lub brunatny, rzadziej niebieskawy lub zielony. Jest to grupa glonów bardzo wrażliwa na zmiany w środowisku. W Polsce jest najsłabiej opracowana. Dla przypomnienia, jedyne dokładne opracowanie tej grupy zawdzięczamy prof. Jadwidze Wołoszyńskiej, która przed drugą wojną światową bywała w Stacji Hydrobiologicznej w Starym Folwarku u prof. Alfreda Lityńskiego. Dwóm nowym, odkrytym przez siebie w kilku jeziorach z terenu obecnego WPN gatunkom nadała nazwy: Amphidium virgense i Gymnodinium virgense.
W jeziorach najczęściej występujące gatunki z tej gromady to: Gymnodinium fuscum, Peridinium sp., Ceratium hirudinella. Gymnodinium fuscum (Ehrenberg) Stein (ryc. 17) ma komórki wydłużone, słabo spłaszczone grzbieto-brzusznie, z licznymi chloroplastami żółtobrunatnymi. Długość komórek wynosi 80-100 µm, szerokość 55-70 µm. Komórki pokryte są cienką błonką. Wyglądają tak, jakby składały się z wieczka podobnego do naparstka, szeroko zaokrąglonego na szczycie, i stożkowatego denka z ostrym końcem na dole. Widać też bruzdę okrężną i brzuszną. Jedna wić leży w bruździe okrężnej, druga - w brzusznej. Można go znaleźć w wodach zatorfionych. Peridinium sp. (ryc. 18) ma komórki pojedyncze, wolno pływające, w zarysie kuliste lub jajowate. Strona grzbietowa jest zawsze wypukła. Mają bruzdę poprzeczną i brzuszną. Okrywa komórek - pancerz - składa się z płytek (tarczek), połączonych ze sobą za pomocą szwów. Płytki są sklejone substancją kitującą. Ich układ i ukształtowanie jest charakterystyczne dla poszczególnych gatunków. Komórki mają wielkość średnio około 30-40 µm. Mogą wchodzić w skład planktonu jezior i wód zatorfionych. Ceratium hirundinella (O. F. Müll.) Bergh (ryc. 19) ma komórki silnie spłaszczone grzbieto-brzusznie, długie na 100-400 µm. Błona jest sztywna, pancerzowata z wyrostkami w kształcie rogów. Tarczki są siatkowate. Wyrostek przedni jest dość długi, wąski, ścięty na końcu. Wyrostki tylne, dwa lub trzy, są zaostrzone, najczęściej proste. Bruzda okrężna jest prawie kolista, brzuszna dość szeroka. Porusza się ruchem „śrubowym”. Cysty Ceratium hirundinella mogą w mule jeziora przetrwać wiele lat. Gdy w wodzie rozwijają się licznie sinice, Ceratium hirundinella przestaje występować. Ceratium wchodzi w skład planktonu jezior i stawów. Jest to gatunek drapieżny w stosunku do innych, mniejszych organizmów, np. okrzemki centrycznej - Cyclotella sp. albo małych kolonii mającej około 40 µm średnicy sinicy Microcystis aeruginosa. Bruzdnica ta jest więc zdolna do odżywiania się na sposób zwierzęcy.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
GLONY
Gromada KRYPTOFITY - Cryptophyceae
Kryptofity są glonami jednokomórkowymi. Mają komórki spłaszczone grzbieto-brzusznie, asymetryczne, o różnych kształtach i wielkości, z bruzdą po stronie brzusznej. Mają najczęściej dwa chloroplasty. W większości są koloru oliwkowego lub brunatnego. Mogą mieć stigmę. w przedniej części komórki mają ciałka silnie łamiące światło, nazywane ciałkami Maupas.
Najpospolitszy w naszych wodach jest rodzaj Cryptomonas (ryc. 20). Jego komórki są prawie elipsoidalne, fasolowate, zawsze niesymetryczne, wielkości 7-80 µm. Komórka widziana z boku ma z reguły wypukły grzbiet, z przodu wyciągnięty. Strona brzuszna jest prawie prosta. Gardziel sięga głęboko w głąb komórki i ma przebieg nieco skośny w stosunku do pionowej osi komórki. Mają dwie wici, dwa chloroplasty. Spotyka się je przez cały rok, najwięcej na wiosnę i w jesieni. Można je spotkać w sucharach, torfowiskach.
Gromada HETEROKONTOFITY - Heterokontophyta
RAFIDOFITY - Raphidophyceae
Jest to mała grupa wiciowców (kilka rodzajów) o nieco odmiennej budowie niż u innych glonów. Komórki są niesymetryczne, najczęściej jasnozielone, mające na stronie brzusznej bruzdę, w której mieści się jedna z wici, druga wić skierowana jest do przodu. Nie mają plamki ocznej, takiej jak eugleniny. Komórki pokryte są delikatnym peryplastem, bardzo łatwo rozpuszczającym się pod wpływem środków utrwalających, a nawet zmian odczynu środowiska.
Częsty w sucharach jest np. Gonyostomum semen (Ehrenberg) Diesing (ryc. 21). Jego komórki są podłużne, zwężone u nasady, z przodu zaokrąglone, z małą bruzdą na stronie brzusznej, długie na 60-100 µm, szerokie na 23-60 µm. Ma liczne chloroplasty, wić prawie tak długą jak komórka. Najliczniej występuje na wiosnę i jesienią.
CHRYZOFITOWE (ZŁOTOWICIOWCE) - Chrysophyceae
Są to najczęściej formy jednokomórkowe bądź kolonijne, mają wakuole tętniące, a formy ruchliwe mają wici. Nieliczne rodzaje posiadają specjalne osłonki w postaci pancerzyków lub domków (np. rodzaj Dinobryon), zbudowane najczęściej z pektyny lub celulozy, często impregnowane krzemionką lub węglanem wapnia, a nawet związkami żelaza. Chloroplasty są różnego kształtu, koloru złotożółtego, złotobrunatnego (stąd nazwa złotowiciowce). Szczególną cechą charakterystyczną złotowiciowców są cysty, brak skrobi i paramylonu.
Z grupy tej możemy często spotkać rodzaj Dinobryon wchodzący w skład planktonu różnego typu zbiorników wodnych (z sucharami włącznie). Komórki osadzone są w domkach, żyją najczęściej w koloniach. Domki mogą być przyczepione do podłoża lub pływać wolno. z przodu są rozszerzone, z tyłu zwężone. Ściany domków są cienkie, najczęściej przezroczyste i bezbarwne. Na ogół są gładkie, czasem faliste. Komórki są wrzecionowate lub cylindryczne, przyczepione do ścian domku za pomocą kurczliwego stylika. Mają dwa złote chloroplasty. Komórki są bardzo delikatne, po zebraniu materiału szybko się rozkładają i dlatego najczęściej widzimy tylko puste domki. Między innymi gatunkami z tego rodzaju spotkać możemy najpospolitszy Dinobryon sertularia Ehrenberg (ryc. 22), który ma krzaczaste kolonie, złożone z ułożonych gęsto obok siebie domków. Domki mają kształt podobny do kieliszka lub wazy. Są długie na 30-40 µm, na 10-12 µm szerokie. Jest to gatunek, który żyje w płytkich wodach, w jeziorach, stawach i bagnach. W odpowiednich warunkach może tworzyć zakwity i wtedy nadaje wodzie zapach ryb. Częsty jest też Dinobryon sociale Ehrenberg (ryc. 23), który ma krzaczaste, gęste kolonie. Domki są stożkowate, wydłużone, długie na 30-50 µm, szerokie na 8-10 µm. Występuje pospolicie latem. Dinobryon bavaricum Imhof (ryc. 24) ma zawsze kolonie wąskie, wydłużone, złożone z niewielkiej ilości domków. Domki są cylindryczne, faliste, zwężone u dołu, z długim zaostrzonym stylikiem, długie na 50-120 µm, szerokie na 6-10 µm.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
GLONY
OKRZEMKI - Bacillariophyceae
Okrzemki są jednokomórkowe. Mogą żyć pojedynczo lub tworzyć kolonię. Barwnikami asymilacyjnymi są chlorofil a, c, karotenoidy, głównie fukoksantyna, dzięki której okrzemki mają złotobrunatną barwę. Ściana komórkowa zbudowana jest z pektyny wysyconej uwodnioną krzemionką i tworzy wokół komórki przezroczysty pancerzyk zwany skorupką. Skorupka przypomina pudełko. Składa się z górnej części - wieczka i dolnej - denka. Wieczko i denko zbudowane są z niezrośniętych ze sobą okryw i pasów obwodowych. Pomiędzy nimi może tworzyć się dodatkowa warstwa, tzw. wstawka, dzięki czemu okrzemka może rosnąć. Skorupka ma skomplikowaną budowę. Składa się z komór, których zewnętrzne ujście widoczne jest w mikroskopie elektronowym jako rzędy prążków, punktów. Zgrubienia na powierzchni skorupki tworzą żeberka oddzielające rzędy komór. w ten sposób powstaje ornamentacja charakterystyczna dla danego gatunku. Ułożenie prążków i kształt skorupki umożliwiły wyodrębnienie dwóch podklas: Centricae i Pennatae. Okrzemki z obu tych podklas oznacza się między innymi na podstawie kształtu i ornamentacji krzemionkowych skorupek.
Centricae mają okrywy okrągłe lub eliptyczne. Ornamentacja jest promienista, czasem nieregularna, ale ma wiele osi symetrii. z tej grupy można spotkać zarówno w planktonie i w peryfitonie rodzaj Aulacoseira (ryc. 25). Średnica komórek wynosi od 5 do 30 µm.
Pennatae mają podłużną szczelinę tzw. rafę lub pole podłużne. Te, które mają taką szczelinę, mogą pełzać po podłożu. Jest to bardzo duża grupa, licząca około 10 tysięcy gatunków. Okrywy są lancetowate, proste, wygięte, mają pierzastą ornamentację. Można je spotkać w planktonie, w peryfitonie, w bentosie. Bez szczeliny, tylko z tzw. polem podłużnym, bardzo często możemy spotkać charakterystyczny planktonowy rodzaj Asterionella (ryc. 26), występujący bardzo obficie wiosną i jesienią np. w jeziorze Wigry. Okrywy są długie na 40-130 µm, szerokie na 1-2 µm. Występuje w kolonii w postaci gwiazdy. Często występujący w peryfitonie jest rodzaj Fragillaria (ryc. 27) mający okrywy wąskie (około 1-2 µm), nieraz silnie wydłużone, dochodzące do 300 µm długości. Okrzemki posiadające szczelinę mają charakterystyczny wygląd. w materiale peryfitonowym możemy oglądać pod mikroskopem gatunki z rodzajów: Gomphonema (ryc. 28), najczęściej mające 5-60 µm długości i 2-15 µm szerokości; Cymbella (ryc. 29) z wygiętą skorupką, z kropkami koło pustego pola, długą na 10-100 µm; charakterystycznie wygiętą Gyrosigma (ryc. 30) z okrywami długości 20-200 µm oraz rodzaj Navicula (ryc. 31) mający wydłużone, eliptyczne okrywy od 5 do 200 µm długości. Na roślinach wyższych np. trzcinie, na pewno spotkamy preferujące żywe łodygi gatunki z rodzaju Gomphonema, które przyczepiają się do podłoża za pomocą galaretowatych stylików (ryc. 32). Martwe rośliny zasiedlane są przez gatunki z rodzaju Navicula, mające zdolność przemieszczania się.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
||
|
|
|
|
|
|
|
GLONY
Gromada ZIELENICE - Chlorophyta
Zielenice są organizmami jednokomórkowymi lub wielokomórkowymi na różnym poziomie organizacyjnym. Mogą to być pojedyncze komórki z wiciami, kolonijne, nitkowate i inne. Mają chloroplasty w najróżniejszych kształtach, są koloru zielonego dzięki chlorofilowi a, niemaskowanego innymi barwnikami. Dodatkowo mają ksantofile. Barwniki te występują w podobnych proporcjach jak u roślin wyższych. w większości są samożywne. Substancją zapasową jest skrobia. Zielenice stanowią bardzo dużą gromadę, mającą około 10 tysięcy gatunków, w większości żyją w wodach słodkich.
Charakterystyczne zielenice wchodzące w skład planktonu, występujące w dużej ilości zwłaszcza w małych zbiornikach to rodzaje: Ankistrodesmus, Oocystis, Pediastrum (ryc. 33), Scenedesmus (ryc. 34). Rodzaj Pediastrum ma charakterystycznie ułożone komórki w jednej płaszczyźnie. Komórki zewnętrzne posiadają dwa wyrostki. Pediastrum może mieć około 100-300 µm średnicy. Rodzaj Scenedesmus ma komórki ułożone najczęściej liniowo w liczbie 4, 8, otoczone wspólną ścianą komórkową z czterema jednakowymi wyrostkami. Komórki są najczęściej około długie na 30 µm, szerokie na około 10 µm. Te gatunki w głębszych, natlenionych wodach wchodzą w skład planktonu jezior mezo- i eutroficznych. Można jeszcze tam spotkać, między innymi rodzajami, rodzaj Pandorina (ryc. 35). Pandorina ma kolonie kuliste lub owalne, złożone z 8, 16 lub 36 komórek. Wielkość kolonii wynosi średnio 50 µm.
w strefie przybrzeżnej jezior, zwłaszcza eutroficznych, możemy bardzo często zaobserwować, nieraz nieprzyjemnie pachnące kożuchy glonów nitkowatych. Dzieje się tak zwłaszcza na wiosnę, gdy nie ma wiatru i jest ciepło oraz w czasie upalnego lata. Są to najczęściej glony należące do zrostnicowych, które tworzą nierozgałęzione nici. Najczęściej występującymi rodzajami są: skrętnica, zrostnica i mużocja. Bardzo łatwo je rozpoznać dzięki różnie ułożonym chloroplastom o charakterystycznych kształtach. Skrętnica Spirogyra sp. (ryc. 36) ma komórki wegetatywne szerokości 8-200 µm, długość może być taka, jak szerokość lub od kilku do kilkunastu razy większa. w komórce jest od 1 do 16 chloroplastów w postaci spiralnych wstęg z pirenoidami. Zrostnica Zygnema sp. (ryc. 37) ma w komórce dwa gwiaździste chloroplasty, każdy z jednym pirenoidem. Nici są szerokie na 20-30 µm. Mużocja Mougeotia sp. (ryc. 38) ma w komórce jeden, bardzo rzadko dwa płytkowate, prostokątne chloroplasty z pirenoidami. Szerokość nici wynosi 4-50 µm.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
GLONY
DESMIDIE (WSTĘŻNICE) - Desmidiales
Desmidie określa się jako orchidee wśród glonów. Mają one najróżniejsze kształty. Ich komórki są np. półksiężycowate - nowik Closterium sp. (ryc. 39), bardzo często przewężone w środku, biszkoptowate - Cosmarium sp. (ryc. 40) albo gwiaździstego kształtu - Micrasterias sp. (ryc. 41). Oprócz tych rodzajów często spotykanymi są: Euastrum (ryc. 42), Stauastrum (ryc. 43). Desmidie są w większości glonami jednokomórkowymi, długimi średnio na 20-300 µm i szerokimi na 5-100 µm. Ściana komórkowa składa się z dwu jednakowych części, ściśle do siebie przylegających, często jest pokryta różnymi wyrostkami i porami. Przez pory wydziela się śluz, dzięki czemu mogą one poruszać się po podłożu. Protoplast jest podzielony na dwie równe części i tworzy w środku mniej lub bardziej wyraźne przewężenie, tzw. przesmyk. Tutaj zawsze znajduje się jądro. Jest to cecha charakterystyczna dla tego rzędu. Desmidie występują przede wszystkim w kwaśnych torfowiskach i jeziorach dystroficznych. Czasem są to formy wchodzące w skład planktonu, w większości żyją na dnie zbiorników lub na roślinności zanurzonej. Większość gatunków desmidii jest wrażliwa na zanieczyszczenia i nadmierny dopływ związków biogennych do wód. Dlatego też obserwuje się wyraźny spadek ich liczebności w wodach poddanych silnej antropopresji.
RAMIENICOWE (CHAROFITOWE) - Charophyceae
Należą do największych naszych glonów słodkowodnych, niektóre mogą osiągnąć długość nawet 1 m. Pokrojem mogą przypominać rośliny naczyniowe (skrzypy), stąd też w 1620 roku badacz Bauhin nazwał je skrzypem wodnym. Plecha ramienic zróżnicowana jest na: nibyłodygę, nibyliście, nibylistki, przylistki. Nibyłodyga jest zróżnicowana na węzły i międzywęźla. Międzywęźla są to duże podłużne komórki otoczone rzędami małych komórek, tworzących okorowanie. z węzłów wyrastają tzw. nibyliście również zróżnicowane na węzły i międzywęźla. Okorowanie występuje u większości ramienic. Ramienice rosną kępkowo lub tworzą całe łąki, dając przy tym schronienie różnym innym drobnym organizmom np. narybkowi.
Jednogatunkowe łąki ramienic powstają najczęściej w małych, płytkich zbiornikach albo zarastających, silnie zamulonych lub wypłyconych zatokach. Piękne łąki ramienicowe są np. w Jeziorze Długim Wigierskim. Łąki są charakterystyczne dla jezior mezotroficznych, eutroficznych, natomiast w je-ziorach oligotroficznych ramienice rosną kępkowo. Ramienice mogą być wieloletnie lub jednoroczne. Wieloletnie zimują pod lodem i pozostają zielone przez cały rok. Zasiedlają dna zbiorników wodnych nieraz do znacznej głębokości. Największa głębokość, na której stwierdzono obecność ramienic, wynosi 40 m (w jeziorach alpejskich). Na terenie naszego parku w jeziorze Białym Wigierskim ramienice występują na głębokości 16 m. Masowe występowanie większości gatunków ramienic związane jest ze znaczną zawartością wapnia w wodzie.
Z powodu zanieczyszczeń środowiska, ramienice są coraz rzadziej spotykane lub zniknęły z większości naszych jezior. Najrzadszą w Polsce ramienicą jest Chara strigosa A. Br., występuje tylko w dwóch jeziorach: Białym Wigierskim i Hańczy. Dość częstą, niezbyt wymagającą, łatwą do znalezienia i oznaczenia jest Chara tomentosa L. (ryc. 44) (w jeziorze Wigry występująca w bardzo małych ilościach). Ta najbardziej pospolita ramienica jest duża (25-100 cm), z nibyłodygą do 2 mm średnicy, obficie rozgałęzioną. Jest bardzo łamliwa, silnie inkrustowana. Ma szarozielony kolor, tylko zakończenia nibyłodyg i nibyliści są czerwone, rozszerzone i wyglądają, jakby miały pęcherzyki. Ma dwurzędowe okorowanie, a rzędy główne są silniej rozwinięte, okolcowane brodawkami lub grubymi kolcami.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|||
|
|
|
|
|
|
|
BEZKRĘGOWCE
Podział na bezkręgowce i kręgowce wprowadził w XIX wieku francuski biolog J. B. Lamarck. Podział ten jest sztuczny, uwzględnia bowiem tylko jedno kryterium - nieobecność kręgosłupa. W systematyce główny podział to: jednokomórkowce - Protozoa i wielokomórkowce - Metazoa. Opisywane w tym przewodniku jednokomórkowce to: korzenionóżki, promienionóżki, orzęski.
Do wielokomórkowców opisywanych w przewodniku należą: płazińce, wrotki, nicienie, nitnikowce, pierścienice, stawonogi, mięczaki.
BEZKRĘGOWCE:
|
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
przewodnik do oznaczania roślin, Botanika
Prosty klucz do oznaczania ptaków wodnych w terenie
Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych
Higiena Przewodnik do cwiczen
parazytologia lekarska przewodnik do ćwiczeń UM Poznań
Przewodnik do ćwiczeń z hokeja na trawie
więcej podobnych podstron