Przewodnik do oznaczania

krajowych roślin trujących

i szkodliwych

Państwowe

Rolnicze i Leśne Warszawa

1082

Recenzent

doc. dr hab. Zdzisław Przeździecki

Okładkę i stronę tytułową projektowała

Małgorzata

© Copyright by Państwowe Wydawnictwo Rolnicze

i Leśne, Warszawa 1982

Redaktorzy merytoryczni

Ewa

Jan

Redaktor techniczny

Jolanta

Korektor

Halina

ISBN 83-09-00660-8

632. 523

582. 35. 083. 3

582. 4. 083. 3

581. 4

SPIS TREŚCI

Przedmowa 7

Wstęp . . . . 8

Ogólne wiadomości z morfologii roślin naczyniowych 11

Korzeń

pęd (caulis) 13

Liść

18

Kwiat

25

Kwiatostany

34

Owoc

37

Sposób oznaczania roślin 40

Klucz do oznaczania rodzin 42

Rośliny naczyniowe zarodnikowe 53

Paprotniki —

53

Klasa:

53

Skrzypy —

58

Paprocie —

65

Rośliny naczyniowe nasienne 70

Gromada: Nasienne —

70

Podgromada:

70

79

Klasa:

79

79

Kotkowe —

149

—

156

—

400

Podklasa:

400

—

403

Podklasa:

428

Piśmiennictwo 455

nazw polskich ' 458

Skorowidz nazw łacińskich 467

Skorowidz rzeczowy 475

PRZEDMOWA

Skąpe piśmiennictwo w zakresie toksykologii roślin nie pozwala na ogół

na ferowanie arbitralnych opinii co do szkodliwości wielu roślin. Niemniej

autor uważał, że warto zwrócić uwagę również na te rośliny,

pomimo

że nie są powszechnie uznawane za trujące, mogą powodować zarówno

u człowieka, jak i zwierząt gospodarskich,

chorobowe. Dlatego też

w niniejszej pracy, mającej formę przewodnika, oprócz roślin trujących

opisano również gatunki roślin silnie szkodliwych lub podejrzewanych

o właściwości trujące.

Przewodnik zawiera opisy około 400 gatunków roślin, zgodnie z układem

systematycznym W.

1972). Rozpoznawanie

roślin powinny ułatwić szczegółowe klucze oraz zamieszczone w książce

ilustracje.

Szkodliwość substancji trujących rozpatrzono z punktu widzenia lekarskiego,

weterynaryjnego oraz

Części tekstu, omawiające

takie zagadnienia, jak ważniejsze składniki chemiczne, objawy zatrucia,

lecznicze, zastosowanie w weterynarii, działanie toksyczne —

opracowano na podstawie dostępnej literatury krajowej i zagranicznej.

Autor korzystał także z uprzejmości doc.

Zdzisława Przeździec-

który opracował pewne partie toksykologiczne zaznaczone w tekście

inicjałami

i któremu pragnie podziękować za ogromny wkład pracy

do części toksykologicznej tego przewodnika.

Autor poczuwa się również do miłego obowiązku gorącego podziękowania

Szanownym Redaktorom Pani Ewie

i Panu Janowi

za wyjątkowo staranne przygotowanie pracy do druku.

Jakub

WSTĘP

W miarę rozwoju nauk przyrodniczych coraz trudniej ustalić co to jest

ta sama bowiem substancja zależnie od wielkości dawki, drogi jej

wprowadzenia oraz wielu innych czynników może być obojętna dla orga-

nizmu, działać leczniczo lub wywoływać zatrucia. W toksykologii, oprócz

trucizn sensu

duże znaczenie mają także substancje, które tylko w pew-

nych okolicznościach powodują zatrucia.

Do ważniejszych substancji -trujących występujących w roślinach należy

większość alkaloidów i glikozydów.

Alkaloidy są to zasady organiczne pochodzenia roślinnego, zawierające

węgiel i wodór, a często także tlen; odznaczają się one silnym działa-

niem fizjologicznym na organizmy ludzi i zwierząt, a wiele z nich działa

wręcz trująco. Wykryto je u roślin wielu gatunków, należących m.in. do

takich rodzin, jak jaskrowate

makowate

motylkowate

Dotych-

czas nie wykryto alkaloidów w rodzinach różowatych (Rosaceae) i storczy-

kowatych

W tej samej roślinie może występować kilka rodzajów alkaloidów. Na przy-

kład w skład opium otrzymanego z wysuszonego soku mlecznego maku

lekarskiego wchodzą morfina, papaweryna, kodeina i inne. Dotychczas

poznano ponad 4000 alkaloidów

1977).

Glikozydy są połączeniami cukrów z innymi substancjami organicznymi.

W roślinie glikozydy pod wpływem enzymów zwanych glikozydazami

rozpadają się na cukier i resztę bezcukrową, czyli

Liczne glikozydy

odznaczają się silnym działaniem fizjologicznym. Niektóre z nich użyte

w nadmiarze są silnie trujące. Pewne glikozydy są charakterystyczne dla

określonych grup systematycznych roślin. I tak np. w rodzinie krzyżowych

występują olejki gorczyczne. U gatunków należących do rodziny

różowatych (Rosaceae) pestki owoców zawierają

W wyniku

hydrolizy

rozpada się na cukier gronowy,

i cyja-

nowodór (kwas pruski). Glikoalkaloid solanina występuje w młodych

bulwach, w liściach i w nasionach ziemniaka

a także

w niedojrzałych owocach pomidora

Do glikozydów należą także saponiny odznaczające się specyficznymi właś-

ciwościami. W skład saponin oprócz cukrów wchodzą inne składniki zwane

sap ogeninami.

wykryto m.in. w rodzinie goździkowatych

motylkowatych

i liliowatych

Z innych trujących

nie należących ani do

ani do

glikozydów, można wymienić występującą u

substancję o ostrym zapachu i palącym smaku, rozpadającą się do

anemoniny.

Pochodzenie i chemiczny skład substancji trujących stanowi przedmiot

licznych badań, w których dzięki biochemii poczyniono w ostatnich latach

znaczne postępy. Ilość substancji trujących oraz ich zawartość w poszczegól-

nych organach rośliny podlegają często wahaniom i niekiedy zależą ściśle

od warunków ekologicznych, klimatycznych i glebowych, także od okresu

wegetacji. Zawartość substancji szkodliwych w roślinach może się zmieniać

w zależności od pory roku, wieku i fazy rozwojowej. U licznych gatunków

liście roślin występujących w miejscach nasłonecznionych zawierają inne

ilości substancji toksycznych aniżeli liście tych samych roślin rosnących

w cieniu. Inna jest zawartość substancji trujących w roślinach przed kwit-

nieniem, a inna — w czasie kwitnienia. Także pora dnia ma duży wpływ na

stężenie związków toksycznych, które w tej samej roślinie jest inne rano,

w południe i wieczorem, a także w dni pogodne, deszczowe czy pochmurne.

Zaobserwowano, że niektóre rośliny trujące w pewnych okresach rozwoju

tracą swe działanie toksyczne. Tytoń zawierający truciznę nikotynę lub mak

zawierający morfinę w początkach swej wegetacji (wiosną) są mniej trujące

niż przy końcu wegetacji (jesienią). Kłącze zimowita jesiennego zawiera

najwięcej alkaloidu (kolchicyny) na wiosnę, a mniej

inne rośliny

wykazują działanie trujące w okresie kwitnienia. Młode rośliny z rodziny

jaskrowatych są jadalne i mogą służyć za paszę dla bydła, natomiast w czasie

zawiązywania pączków i kwitnienia powodują u zwierząt zatrucia.

Obecność substancji toksycznych w roślinach objawia się niekiedy nieprzy-

jemnym, odrażającym zapachem oraz ostrym piekącym smakiem. Chociaż

ustalił się pogląd, że zwierzęta na ogół omijają szkodliwe dla siebie rośliny,

większość zatruć roślinnych występuje w okresie pastwiskowym. Ponadto

zdarzają się zachorowania zwierząt w następstwie spożycia przez nie pędów

i liści roślin ogrodowych lub rosnących w parkach, takich jak

bukszpan, cis, tuja. Innym niebezpieczeństwem dla zwierząt mogą być

dzikie rośliny trujące rosnące zwykle na nieużytkach, nie uprawianych

pastwiskach i łąkach, terenach podmokłych, bagnistych, na brzegach rowów

melioracyjnych lub wód stojących i płynących, w zaroślach i na leśnych

polanach. Wypasanie na takich obszarach albo żywienie pochodzącymi z nich

zielonkami może

zatrucia. Niektóre zresztą rośliny po wy-

suszeniu nie tracą swych właściwości trujących, toteż ich obecność w sianie

może być powodem występowania zatruć w okresie zimowym. Zatrucia

roślinami mogą mieć przebieg ostry, jak np. zatrucia

szalejem

jadowitym,

lub

starcem, skrzypami,

orlicą itd.

Nie bez znaczenia jest jednak fakt, w jakiej fazie rozwojowej dana roślina

jest trująca. Niekiedy młoda roślina bez szkody spożywana jest przez zwie-

podczas gdy ta sama roślina w stanie dojrzałym staje się trująca,

bądź odwrotnie. Na przykład u wielu roślin z rodziny krzyżowych trujące są

wyłącznie nasiona.

Zrozumiałe jest, że nie od razu ludzie umieli odróżniać rośliny trujące od

Po dłuższych jednak obserwacjach nauczyli się wykorzystywać

pożyteczne rośliny, a unikać szkodliwych. Niektóre rośliny trujące (opisane

przez

i Galena) znano już w starożytności. Od dawna przypi-

sywana zwierzętom cecha unikania szkodliwych dla nich roślin wydaje się

zanikać w miarę udomowiania zwierząt. Również niedobory pokarmowe

u zwierząt w okresie zimowym mogą osłabić ich zdolność do omijania roślin

trujących. Zdarza się więc, że po nastaniu pierwszych wiosennych, ciepłych

dni wypędzone w pole zwierzęta pożerają wszystko nie omijając roślin

szkodliwych. Szczególną opieką należy wówczas otoczyć młode zwierzęta,

aby nie narażać ich na zatrucia.

WIADOMOŚCI Z MORFOLOGII

ROŚLIN NACZYNIOWYCH

Poznanie podstawowych pojęć i terminów z zakresu morfologii (nauki

o kształtach) roślin ułatwia rozpoznawanie poszczególnych gatunków świata

roślinnego.

Poniżej opisano

terminy morfologiczne i podstawowe części

roślin (korzeń,

liść, kwiat, owoc) zilustrowane dodatkowo tablicami.

W opisach podano tylko najważniejsze wiadomości. Obszerne dane na ten

temat zawierają podręczniki botaniki.

KORZEŃ

Korzeń jest przeważnie podziemną częścią rośliny naczyniowej, rzadziej

zaś — nadziemną (korzenie powietrzne). Organ ten ma w zasadzie symetrię

promienistą i nigdy nie wytwarza liści.

Do głównych czynności korzenia należą: 1) przytwierdzanie rośliny do

podłoża, 2) pobieranie i dostarczanie roślinie z podłoża wody i rozpuszczo-

nych w niej soli mineralnych za pomocą

3) współzależne dzia-

łanie, a często i współżycie z roślinami

bakteriami, glonami,

grzybami, 4) magazynowanie przez korzenie niektórych roślin, np. buraka,

marchwi, substancji zapasowych.

Korzeń rośliny nasiennej wykształca się już w zarodku nasienia w postaci

korzenia zarodkowego. Podczas kiełkowania nasienia korzeń zarodkowy

rośnie pionowo w głąb gleby, przekształcając się w walcowaty, słabo stoż-

kowaty twór, zwany korzeniem głównym. Jeśli korzeń główny nie

zanika (jak to się dzieje np. u traw i roślin cebulkowych), a wydłuża się

i grubieje, to wyrastają z niego pod pewnym kątem korzenie boczne,

które nazywamy korzeniami bocznymi pierwszego rzędu. Z korzeni tych

wyrastają korzenie drugiego rzędu, a z tych z kolei trzeciego i następnych

rzędów. Tak wykształcony układ korzeni nazywamy systemem

System ten występuje przeważnie u roślin dwuliściennych, zarówno

u

jak i drzewiastych

la, c).

Jeśli korzeń główny wcześnie przestaje rosnąć albo zanika, to z jego nasady

11

d

Morfologia korzenia: a,

korzenie

wiązkowy,

korzeniowe na korzeniu rośliny motylkowatej

lub z podstawy łodygi wyrastają korzenie przybyszowe. Korzenie

takie wytwarzają się przeważnie u roślin jednoliściennych, np. u traw, a więc

i zbóż, oraz u cebulkowych. Układ utworzony z korzeni przybyszowych

nazywamy systemem wiązkowym

Wszystkie korzenie w pobliżu stożka wzrostu, tuż za strefą wydłużania

12

strefę włośnikową, utworzoną z wypustek komórek

wchłania-

jących wodę i rozpuszczone w niej sole mineralne.

Ze względu na formę korzeni

kształt wrzecionowaty, gdy korzeń główny rozwija się silnie i różni się

wyraźnie od innych swoją grubością i długością; postać wrzeciona mają

np. korzenie główne łubinu,

mniszka;

kształt wiązkowy, gdy wiązkę

liczne korzenie przybyszowe, jak

np. u traw i cebulkowych;

kształt bulwiasty; takie korzenie występują np. u

i

Należy tu także dodać, że na korzeniach wszystkich roślin motylkowatych

występują brodawki korzeniowe, utworzone przez bakterie przyswajające

wolny azot z powietrza, dzięki czemu rośliny otrzymują ten ważny składnik

pokarmowy

PĘD (CAULIS)

nazywamy nadziemną część rośliny, składającą się z łodygi, liści,

kwiatów i owoców oraz pewnych jej części podziemnych, jak kłącza, niektóre

bulwy i cebule. Miejsce, gdzie pęd przechodzi w korzeń, nazywamy szyjką

korzeniową.

Pęd spełnia wiele różnych czynności. Oś pędu, czyli łodyga, dźwiga liście,

kwiaty i owoce z

pośredniczy w przewodzeniu substancji między

liśćmi a korzeniami; za pomocą naczyń lub cewek dostarcza z korzeni do

liści wodę z rozpuszczonymi w niej solami mineralnymi (prąd wstępujący),

natomiast rurkami sitowymi przewodzi powstające w liściach związki orga-

niczne zarówno do korzeni, jak i różnych części łodygi. Zielone części ło-

dygi

liście pełnią funkcję przyswajania dwutlenku węgla z powietrza

(asymilacja), oddychania i wyparowywania wody

Bulwy

i cebule, magazynują duże

substancji.

Pędy mogą ulegać różnym przeobrażeniom. W wyniku przeobrażeń łodyg,

liści lub ich części powstają zdrewniałe ciernie, jak np. u berberysu, dzi-

kiej gruszy, tarniny, głogu (tabl. 2f, g, h). Od cierni należy odróżnić kolce,

które są kłującymi, wielokomórkowymi,

wyrostkami, będącymi

wytworami kory; kolce powstają na łodygach i liściach, np. u

maliny,

jeżyny, ostu (tabl. i).

Miejsce na

z którego wyrasta liść

natomiast

część łodygi między dwoma węzłami —

Pędy

wyrastające z węzłów nazywamy bocznymi.

Rozróżniamy pędy nadziemne i podziemne. Formy pędów nadziemnych

następujące:

pień — zdrewniały pęd główny drzew, odznaczający się dużą twardością

i trwałością,

13

pęd zielny — (łodyga

zielony, żyjący tylko przez

sezon wegetacyjny,

źdźbło traw, zwykle wewnątrz puste, przedzielone

zgrubieniami

węzłowymi tzw. kolankami.

Wśród pędów podziemnych rozróżniamy:

kłącze — wydłużony, zwykle ułożony poziomo lub ukośnie

podziemny

14

L

2. Morfologia łodygi:

łodyga

łodyga podnosząca się,

łodyga

łodyga płożąca się,

łodyga wijąca się,

/, g,

ciernie (berberys,

głóg),

o skróconych

trwałych roślin zielnych, np. zawilca,

perzu; pędy nadziemne wyrastają z pączka szczytowego kłącza

lub z pączków bocznych

3a).

bulwę — krótki, silnie zgrubiały pęd podziemny, gromadzący materiały

zapasowe, np. bulwa ziemniaka, w której dołkach (oczkach) umieszczone są

pączki (tabl.

z pączków tych w odpowiednich warunkach, np. na wiosnę,

wyrastają pędy nadziemne,

15

4. Rodzaje łodyg:

obła,

trójkanciasta,

czterokanciasta,

d —

e —

/ — ścieśniona

Tabl. 5. Ustawienie

na łodydze:

naprzeciwległe,

c — okółkowe

Tabl. 3. Morfologia pędu:

bulwy,

cebula, d,

rozłogi

nadziemne

17

cebulę — pęd składający się z silnie skróconej łodygi, zwanej

na

której osadzone są

bardzo zgrubiałe mięsiste liście (np. u

cebuli jadalnej — tabl. 3c) w kątach tych mięsistych liści tworzą się pączki

boczne w postaci małych cebul służących do rozmnażania

na wierzchołku łodygi (piętki) znajduje się pączek wierzchołkowy, z którego

wyrasta pęd nadziemny; mięsiste liście cebul zawierają liczne substancje

zapasowe.

Rozróżniamy długopędy, zdolne do nieograniczonego wzrostu, i krótko-

pędy o zahamowanym wzroście.

Kierunek wzrostu pędu może być różny. Może on rosnąć poziomo,

nadziemną płożącą się łodygę lub rozłogi (tabl. 3d), jak np. jaskier roze-

dąbrówka. Specjalny typ rozłogów o długich płożących się

cienkich pędach, pokrytych drobnymi,

liśćmi, nazywamy

wiciami (tabl.

takie wici tworzą np. poziomka,

gęsi.

Większość jednak roślin ma pędy wzniesione, rosnące pionowo ku górze

i utrzymujące się o własnych siłach. Niektóre jednak rośliny mają pędy tak

wiotkie, że mogą się piąć ku górze po podporach i dlatego noszą nazwę

pnączy. Pnącza mogą mieć pędy wijące się (np. powój, chmiel, fasola) lub

pędy czepne, którym za podpory służą specjalnie wykształcone organy,

takie jak wąsy, przylgi, ssawki (np. u dzikiego wina, winorośli, grochu).

Pędy mogą mieć łodygi walcowate, płaskie,

kanciaste (np. u tu-

rzyc),

(u

wielokanciaste (u

tabl. 4).

Łodyga może być mocna lub wątła, zbita lub gąbczasta, sztywna albo giętka,

zdrewniała lub zielna itp.

Ulistnienie pędów, czyli sposób ustawienia liści i ich układ na pędzie,

określone z dokładnością matematyczną. Zależnie od rozmieszczenia

liści na łodydze rozróżniamy

skrętoległe, naprzeciwległe,

nakrzyżległe, okółkowe i inne (tabl. 5).

LIŚĆ

Liść jest tą częścią rośliny, w której

jej podstawowe procesy

1) asymilacja

2) synteza węglowodanów i innych związków,

3) wymiana gazów w procesach oddychania, 4)

Niektóre rośliny

mają liście spichrzowe, zawierające zapasy pokarmowe, jak np. liście cebuli,

kapusty. Niektóre liście

przekształcone w ciernie, np. u berberysu,

lub wąsy, umożliwiające wiotkiemu pędowi wspinanie się, np. u grochu lub

ogórka. Liść właściwy składa się z blaszki, ogonka oraz przylistków,

często wyrastających u podstawy liści. Liście mogą być pojedyncze

złożone, ogonkowe lub siedzące. Każdy gatunek rośliny ma inaczej

ukształtowane liście i często jedynie po nich możemy rozpoznać daną roślinę.

Każda blaszka liściowa ma mniej lub bardziej wyraźne unerwienie. Rozróż-

18

6. Unerwienie blaszki

— dłoniaste, d — pierzaste, e

dychotomiczne

O

Tabl. 7. Osadzenie liści na łodydze;

liść u nasady z

liść

z pochwą, c — liść z blaszką liściową, języczkiem i pochwą

niamy unerwienie łukowate i równoległe, charakterystyczne dla roślin

jednoliściennych, oraz pierzaste, dłoniaste i palczaste, typowe dla

roślin dwuliściennych

6).

Liście siedzące nie mają ogonka i mogą być u nasady zwężone lub rozszerzo-

ne, mogą obejmować łodygę wpół (liście obejmujące); mogą być przez

łodygę

gdy obrastają pęd lub niekiedy nasadami

gdy dwa naprzeciwległe liście zrastają się ze sobą w nasadzie.

Liście ogonkowe mogą mieć ogonek obły, spłaszczony,

ry-

nienkowaty albo u nasady przechodzący w pochwę.

Liście traw i niektórych

mają pochwę liściową, która

otacza dolną część międzywięźla i przyrasta w kolanku lub

do pędu.

Na granicy pochwy i blaszki liściowej znajduje się u traw

Niektóre gatunki roślin mają przylistki; są to listki umieszczone u nasady

liścia, np. u roślin z rodzin

motylkowatych,

(tabl. 7). Przylistki te są wolne, np. u

albo zrastają się z ogon-

kiem liściowym, np. u róży, lub też zrastają się ze sobą w długą rurkowatą

pochwę obejmującą pęd, a zwaną gatką, np. u

mogą też

przekształcać się w ciernie, np. u

akacjowej („akacja

nie-

kiedy przylistki przypominają liście, np. u grochu.

UKSZTAŁTOWANIE BLASZKI LIŚCIOWEJ

Liście pojedyncze mają jedną blaszkę. Kształt blaszki może być:

gdy blaszka liściowa w dolnej części jest najszersza; odwrotnie

gdy blaszka liściowa w górnej części jest najszersza; okrągły, gdy blaszka

Tabl. 8.

blaszek liściowych:

d — eliptyczny, e — jajowaty, / — lancetowaty, g —

h — sercowaty,

— nerkowaty, j —

k — oszczepowaty, — klinowaty

20

liściowa jest w połowie najszersza;

lub szpilkowaty, np. u so-

sny; łopatkowaty, np. u stokrotki; rombowaty,

nerkowaty,

np. u

sercowaty, tarczowaty, np. u nasturcji; oszczepowa-

lub

np. u strzałki wodnej. Kształty te mogą występować

w różnych kombinacjach, np. blaszka

u topoli, jajo-

watorombowa u brzozy brodawkowatej, łopatkowatolancetowata

u wierzby purpurowej

8).

Szczyt liścia, czyli wierzchołek blaszki liściowej, może być: tępy,

zaokrąglony, ostry, zaostrzony, ostrokończasty, sztyletowaty

i szczeciniasty (tabl. 9).

A A

a

d

Tabl. 9.

liściowych: a —

b — ostre, c — zaostrzone,

d — z kończykiem

Nasada, czyli podstawa blaszki, może być: klinowata, np. u dębu

bezszypułkowego, okrągła,

uszkowata, np. u dębu

strzałkowata, gdy klapy u nasady liścia tworzą kąt ostry,

np. u powoju, oszczepowata, gdy klapy u nasady liścia są w bok odgięte

i tworzą kąt rozwarty, np. u szczawiu polnego (tabl. 10).

Y

d

Tabl. 10. Nasady liści: a — klinowata, b — zaokrąglona, c — sercowata,

d — strzałkowata, e — oszczepowata

Tabl. 11. Brzegi blaszek liściowych:

całobrzegi, b,

piłkowany,

d — karbowany, e — ząbkowany

21

Brzeg blaszki liściowej może być: cały, gdy brzeg liścia jest równy;

jeśli zatoki są ostre, a wypukłości zaokrąglone, np.

czyka i

ząbkowany, jeśli zatoki są klinowate, a wypukłości ostre

lub trójkątne; piłkowany, jeśli wypukłości są skośne i

np. u wierzby

purpurowej

Brzeg liścia może być też falisty,

np.

u

kolczasty, np. u ostrożenia. Wszystkie te formy brzegu blaszki

liściowej mogą tworzyć ze sobą kombinacje: np. karbowano-piłkowany

u topoli czarnej, podwójnie piłkowany u brzozy brodawkowatej,

podwójnie ząbkowany u olszy czarnej i u leszczyny.

RODZAJE LIŚCI WEDŁUG STOPNIA PODZIAŁU

Jeżeli wcięcia brzegu blaszki liściowej są głębokie, to w zależności od ich

głębokości i szerokości rozróżniamy liście: wrębne, gdy wcięcia dochodzą

do 1/4 szerokości blaszki liściowej, np. u dębu; klapowane, gdy wcięcia

dochodzą do 1/2 szerokości blaszki, np. u klonu; dzielne, gdy wcięcia

dochodzą do 2/3 szerokości blaszki, jak np. u bodziszka (wtedy części blaszki

noszą nazwę

sieczne, gdy wcięcia dochodzą do samego nerwu

głównego; jeśli poszczególne części blaszki

są podzielone aż do

f

Tabl. 12. Kształty liści wyrośniętych: a —

b —

c —

d —

e —

wrębny,

g — lirowaty,

h —

pierzastosieczny

22

nasady części

jak np. u jaskra

to noszą nazwę odcinków

(tabl. 12).

Liście dzielne lub sieczne mogą być dloniastodzielne lub dłoniasto-

sieczne, gdy części blaszki liściowe ustawione są

oraz

lub

gdy odcinki blaszki liściowej ustawione są

po obu stronach nerwu głównego i przypominają pióro. W ten sam sposób

rozróżniamy liście:

dłoniastodziel-

ne, dłoniastosieczne, dłoniastowrębne oraz pierzaste, pierzasto-

wrębne i

W zależności od liczby wrębów, klap

lub odcinków odróżniamy liście trój klapowe (np. u

pięcio-

dzielne, siedmiodzielne

Gdy końcowy odcinek liścia pierzastosie-

cznego jest szerszy od odcinka dolnego i zaokrąglony, to

liść jest łiro-

np. u gorczycznika i brukwi.

LIŚĆ POJEDYNCZY I ZŁOŻONY

Liść może być

lub złożony. Liść pojedynczy ma jedną blaszkę

nie podzieloną, albo nawet głęboko wcinaną, ale o wszystkich odcinkach

połączonych ze sobą odpada w całości (np. u tojadu).

Liść

składa się z kilku odrębnych

osadzonych na wspólnej

osi. Listek jest częścią liścia złożonego i odpada oddzielnie.

Rozróżniamy dwa rodzaje liści złożonych: liście pierzastozłożone

i dłoniastozłożone. Wśród liści

rozróżniamy: liść

nieparzysto-pierzasto-złożony, gdy wzdłuż głównego ogonka po

obu jego stronach siedzą listki, a szczyt ogonka głównego kończy się jednym

listkiem; liść

gdy listki duże poprzedzielane są

Tabl. 13. Typy liści złożonych:

nieparzysto-pierzasto-złożony,

podwójnie

parzysto-pierzasto-złożony, c —

zakończony wąsem,

d — złożony

e —

23

listkami małymi; liść parzysto-pierzasto-złożony, gdy listka szczyto-

wego brak; liść podwójnie-pierzasto-złożony, gdy na ogonkach dru-

giego rzędu stoją listki

liść

gdy ogonki trzeciego rzędu mają także listki

ułożone.

Do liści

zaliczamy liście, których ogonek główny jest

zakończony kilkoma listkami. Stosownie do liczby oddzielnych listków

liść dłoniastozłożony może być trójlistkowy dłoniastozłożony,

np. u koniczyny, lub też pięciolistkowy dłoniastozłożony, np. u kasz-

tanowca

13).

Powierzchnia liścia bywa: gładka lub pomarszczona, fałdowana,

naga, lub owłosiona, matowa lub połyskująca, skórzasta, twarda

lub cienka, sztywna lub wiotka.

Niekiedy trudno jest odróżnić liście sieczne od złożonych, np. w rodzinie

lub krzyżowych.

LIŚCIE

Liście powstające w pobliżu kwiatów lub kwiatostanów noszą nazwę liści

przykwiatowych i są to:

podkwiatki — liście

kwiatowe umieszczone w środkowej części

przysadki — liście

kwiatowe umieszczone u podstawy szypułki

kwiatowej, np. u

podsadki — liście u

kwiatostanu.

W poszczególnych rodzinach podsadki noszą specjalną

w rodzinie

traw występują one jako plewy; w rodzinie baldaszkowatych tworzą one

pokrywę u nasady całego

lub pokrywkę u

w rodzinie złożonych tworzą one okrywę koszyczka kwiatostanowego.

Liście znajdujące się tuż pod kwiatem, mające barwę zieloną, tworzą niby-

np. u

lub niekiedy

kieliszek zupełnie podobny

do kielicha, np. u poziomki i malwy.

MIODNIKI (NECTARIA)

są gruczołowymi organami roślin wydzielającymi nektar, ciecz

bogatą w cukier. Mieszczą się one głównie u nasady płatków, a niekiedy na

liściach. Na przykład u jaskra mieszczą się u nasady płatków, u

w ostrodze, u krzyżowych — na dnie kwiatowym. U czeremchy i czereśni

rozwijają się one na ogonku u nasady blaszki liściowej, u wyki płotowej —

na dolnej stronie przylistków.

24

Kwiat jest skróconym pędem służącym do rozmnażania płciowego. Poszcze-

gólne części kwiatu przytwierdzone są do dna kwiatowego, czyli osadnika,

który jest właściwie rozszerzoną częścią skróconego pędu.

Kwiat składa się z okwiatu (okrywy kwiatowej), który może być zróżni-

cowany na kielich i koronę oraz pręcików (pręcikowie) i słupków

(słupkowie,

14).

Kwiaty nie mające okwiatu nazywamy nagimi, bez słupków — pręciko-

wymi lub męskimi, bez pręcików — słupkowymi lub

mające

słupki i pręciki — obupłciowymi. Kwiaty jednopłciowe, zawierające

tylko same pręciki lub same słupki, np. kwiaty konopi, nazywamy

Jeżeli jednopłciowe, pręcikowe i słupkowe kwiaty znajdują się

na jednym i tym samym osobniku, to takie rośliny nazywamy

nymi

są np. kukurydza, dąb, brzoza, sosna). Jeśli kwiaty

jednopłciowe (pręcikowe lub słupkowe) występują na różnych osobnikach

(na jednych wyłącznie kwiaty pręcikowe, a na innych tylko słupkowe), to

takie rośliny nazywamy dwupiennymi (np. wierzba, topola). Kwiaty bez

pręcików i bez słupków nazywamy bezpłciowymi, czyli nijakimi. Te ostat-

nie odgrywają często rolę powabni, np. brzeżne kwiaty chabru bławatka

nie tworzą nasion, są wiec bezpłodne, czyli płonne.

-f

-g

d e

Tabl.

Morfologia kwiatu:

dno kwiatowe

działka

korony,

pręcik,

pręcikowa z

g — nitka pręcikowa, h — znamię słupka, i — szyjka słupka, — przekrój poprzeczny

zalążni i słupka, k — zalążki

25

Kwiaty stojące na

nazywamy szypułkowymi, jeśli nie mają

— siedzącymi

Kwiat z

podwójnym nazywamy zupełnym, z

pojedyn-

czym —

bez

— bezokwiatowym.

Okwiat bywa podwójny,

na kielich i koronę, np.: u jaskra,

ziemniaka lub

edynczy, złożony tylko z części okwiatu, np. u tulipana.

Niekiedy okwiatu brak zupełnie lub

wykształcony w postaci

np. u sitowia,

nitek np. u

drobniutkich łuszczek,

np. u traw; miodnikowych wyrostków, np. u wierzby, albo

tego wyrostka, np. u topoli.

Okwiat chroni delikatne i zasadnicze części kwiatu — pręciki i słupki — od

wysychania, wilgoci i chłodu; barwny okwiat spełnia także rolę powabni

dla owadów. W zróżnicowanym okwiecie kielich służy jako ochrona, nato-

miast korona spełnia rolę powabni i dzięki swym kształtom, zapachowi

i barwie przyciąga owady.

(CALYX)

Kielich stanowi zewnętrzny okółek części kwiatowych, umieszczonych na

dnie kwiatowym. Kielich składa się z zielonych działek. Kielich jest

działkowy, np. w rodzinie

i krzyżowych lub zrosłodział-

kowy, np. w rodzinie motylkowatych i wargowych. Niekiedy kielich chroni

d

f

15. Rodzaje kielichów kwiatowych: a — dzwonkowaty, b —

c — pięcioząbkowy koniczyny, d —

e — podwójny z zewnętrznym

w puch kielichowy

26

kwiat, a później po rozwinięciu się kwiatu

jak np.

odpadaj ący kielich maku. Czasem kielich pozostaje przy

np. u gro-

chu; niekiedy przekształca się w puch kielichowy, np. w rodzinie zło-

żonych.

niektórych roślin występuje kielich złożony z dwóch

zewnętrzny okółek nosi wtedy nazwę kieliszka. Według kształtu rozróż-

niamy kielichy: dzbankowaty (np.

dzwonkowaty, rurkowaty,

W

kielichu można wyróżnić ząbki, wystę-

pujące na jego brzegu, oraz dolną, zwężoną część, zwaną gardzielą. Kie-

lich bywa foremny lub

np. w rodzinie wargowych, a niekiedy

jest zakończony ostrogą, np. u

(tabl. 15).

KORONA (COROLLA)

Następny po kielichu okółek stanowi barwna korona, składająca się z płat-

ków (tabl. 16).

Kwiat przywabia owady także zapachem, który wydziela dzięki olejkom e-

powstającym w komórkach płatków, włosków i

gruczołów.

Korona jest wolnopłatkowa, gdy płatki dają się oddzielić od siebie,

np. u jaskra, kapusty, lub zrosłopłatkowa, gdy płatki zrastają się ze sobą,

np. u naparstnicy.

Tabl. 16. Rodzaje koron kwiatowych:

zrosłopłatkowa,

c — zrosłopłatkowa

d — promienista

e —

(przekrój)

kółkowa,

z ostrogą, w której

gromadzi się nektar (przekrój), i — promienista otwarta, —

27

W płatku odróżniamy górną, szerszą część — blaszkę i dolną, węższą —

paznokieć.

korony symetryczne, promieniste, przez które można

przeprowadzić kilka płaszczyzn symetrii,

przez które można

przeprowadzić tylko jedną płaszczyznę symetrii, oraz niesymetryczne,

czyli

Korona zrosłopłatkowa promienista może być

o wata, dzwonkowata,

rurkowata, jak np. u kwiatów środkowych w koszyczku

kwiatostanowym chabru, oraz kółkowa, np. u ziemniaka.

Korona zrosłopłatkowa grzbiecista może być: 1) wargowa, podzielona

na dwie wargi, górną i dolną, przy czym górna bywa wypukła, hełmiasta,

dolna zwykle wcięta i trójłatkowa; rurkowata część wargowej korony na-

zywa się wtedy gardzielą, a otwór prowadzący do gardzieli nazywa się

ziewem; 2)

gdy dolna warga ma wypukłe podniebienie,

zamykające wejście do rurkowatej części korony, np. u lnicy; 3) motylko-

wata, złożona z pięciu płatków, z których górny największy nosi nazwę

żagielka, a dwa boczne — skrzydełek lub wiosełek, dwa zaś dolne

płatki, zwykle zrośnięte ze sobą, tworzą łódeczkę; 4)

występująca w rodzinie złożonych; 5) niby-języczkowata,

występująca wyłącznie na obwodzie w koszyczkach rodziny

złożonych.

Kwiaty traw różnią się swoją

budową; zebrane są w kłoski,

zawierające jeden lub kilka kwiatów. U podstawy każdego

znajdują

się zwykle dwie (niekiedy jedna lub trzy) plewy, tzw. górna i dolna. Każdy

poszczególny kwiat otoczony jest dwiema

górną i dolną, osta-

tnia jest często zaopatrzona w ość. W czasie kwitnienia widoczne są

dwie łuszczki, otaczające kwiat, składający się zwykle z 3 pręcików,

niekiedy z 2, np. u

wonnej, i ze słupka o 2 znamionach.

PRĘCIKI

Pręciki są również przekształconymi liśćmi. W kwiatach zupełnych wystę-

pują dwa — lub jeden okółek pręcików. Ponieważ okwiat zwykle składa się

z dwóch okółków, kielicha i korony, trzecim z rzędu

jest pręciko-

wie.

Każdy pręcik składa się zwykle z nitki pręcikowej i z dwóch pylników

17). W każdym pylniku jest para

pyłkowych.

po-

łączone są ze sobą i z nitką łącznikiem. Gdy nitka pręcikowa jest skrócona

lub zrosła z innymi częściami kwiatu, beznitkowy pylnik jest siedzący.

Wewnątrz komór pyłkowych znajdują się

pyłku, odznaczające się

charakterystycznym wyglądem.

U roślin

przystosowanych do zapylania za pomocą

ziarna pyłku są zwykle

suche i lekkie. U roślin owadopylnych,

przystosowanych do zapylania przy pomocy owadów, ziarna pyłku są często

28

17. Pylniki pręcików: a — ruchome, b — nieruchome, c — połączone łącznikiem,

d — z pękającymi wzdłuż

e — otwierające się na szczycie,

różkowate,

g — otwierające się wieczkami

szorstkie, opatrzone wystającymi zgrubieniami błony zewnętrznej i różnymi

wyrostkami, kolcami i brodaweczkami; niekiedy są lepkie, więc łatwo przy-

czepiają się do włosków zapylających owadów i innych zwierząt. Pręciki

bezpłodne, płonne, bez

nie wytwarzające pyłku, nazywamy

niczkami. Liczba pręcików, ich długość i umieszczenie w kwiecie (tj. czy

są wolne, czy zrośnięte ze sobą i z innymi częściami kwiatu) stanowią bardzo

ważne cechy systematyczne. Liczba pręcików bywa różna; gdy jest ich

mniej aniżeli 12, podajemy dokładną ich liczbę, gdy jest ich więcej, mówimy,

że pręciki są

pręcików może być jednakowa lub różna; gdy spośród sześciu

pręcików w kwiecie cztery są dłuższe, to pręciki są

silne, np. w ro-

dzinie

jeśli z czterech pręcików tylko dwa są dłuższe — pręciki

dwusilne, np. w rodzinie wargowych. Pręciki zrastające się ze sobą tylko

nitkami tworzą wiązkę. Jeśli jest jedna wiązka pręcikowa są to pręciki

jednowiązkowe, np. u malwy; jeśli są dwie

— pręciki dwuwiąz-

kowe, np. u niektórych motylkowatych, gdzie spośród 10 pręcików — dzie-

więć zrasta się ze sobą nitkami razem w jedną wiązkę, zaś dziesiąty pręcik

pozostaje wolny i

drugą wiązkę. Niekiedy pręciki zrastają się nitka-

mi z koroną; w rodzinie złożonych

pręcików są zrośnięte ze sobą

w rurkę. Pręciki mogą się

z szyjką słupka w tzw. prętosłup, jak

np. u

i u wszystkich storczykowatych. U roślin

nitki pręcików są długie i cienkie; wtedy pylniki poruszają się przy najmniej-

szym ruchu wiatru, jak np. u traw i

SŁUPEK (PISTILLUM)

Okółek pozostający w środku kwiatu, składający się ze słupków i stanowiący

zakończenie osi kwiatowej dna kwiatowego, nosi nazwę słupkowia.

Słupek powstaje z owocolistków. W słupku wyróżniamy trzy główne

części: 1) dolną

zalążnię, przekształcającą się później w owoc;

2) środkową część nitkowatą — szyjkę; 3) górną część, tzw. znamię,

29

d

18. Znamiona słupka:

pierzaste,

tarczowate,

słupek z jedną szyjką i

o pięciu

szyjkach i

znamionach

żące do przyjmowania pyłku

18). W

zawarte są drobne zalążki,

z których później po zapłodnieniu powstają nasiona. Często szyjka jest

skrócona lub jej brak, wtedy znamię jest siedzące. Znamię słupka, służące

do zatrzymywania pyłku, jest odpowiednio do tego przystosowane:

dawkowate, wilgotne i lepkie lub też ma budowę pierzastą, np. u traw;

niekiedy przyjmuje kształt pędzlowaty lub tarczowaty, np. u maku.

U roślin nagozalążkowych, czyli nagonasiennych, owocolistki nie

zrastają się

dlatego nie powstaje słupek, a zatem nie rozwija się

owoc i nagie zalążki znajdują się na

często później grubie-

jących i drewniejących, tworzących szyszki. U roślin

wych, czyli

brzegi

zrastają się ze sobą,

tworząc słupek, którego dolna część przekształca się z czasem w owoc;

zalążki są tu okryte

a wytwarzające się z zalążków nasiona

są zamknięte w owocu.

W kwiatach występuje jeden, kilka lub liczne słupki. Gdy pozostają one

wolne i każdy z owocolistków zrastający się swoimi brzegami tworzy owoc,

mówimy o

np. w rodzinie

w wypadku gdy owocolistki zrastają się ze sobą we wspólną

mamy

zrosłoowockowe.

30

ZALĄŻEK

Zalążki tworzą się przeważnie na brzegach owocolistków, na zgrubieniach

lub

wewnątrz ścianki zalążni zwanych łożyskami. Łożyska

mogą być:

ścienne i środkowe. W

zalążki powstają na szwie brzusznym, na zrastających się ze sobą

brzegach owocolistka; łożyska są tu b rzeźne. W zalążniach

zalążnie mieszczą się na

przeważnie na

brzegach zrastających się ze sobą owocolistków; łożyska powstają tu na

wewnętrznej stronie

stąd nazwa ścienne. W zalążniach zrosłoowoc-

brzegi zrastających się ze sobą

zachodzą tak głęboko, że następuje podział zalążni na komory; jeśli łożyska

wraz z zalążkami są skupione w środku, to mamy łożyska środkowe.

Ściany oddzielające komory nazywają się przegrodami. Przegrody powsta-

jące w zalążni mogą być prawdziwe lub pozorne, czyli fałszywe. Przegrody

powstające z samych brzegów owocolistków, zrośniętych swoimi brzegami

i oprócz tego zrośniętych z sąsiednimi

nazywamy

czyli właściwymi. Przegrody, powstające z

lub

wyrostków owocolistków lub z ich szwów, wskutek wrastania tych części

owocolistków do środka, nazywamy pozornymi, czyli fałszywymi, np.

w rodzinie krzyżowych lub u maku.

RODZAJE SŁUPKÓW

Pod względem budowy i kształtu istnieje duża różnorodność słupków.

Słupek jednokrotny powstaje z jednego owocolistka, zrastającego się

brzegami, np. u

grochu. Słupek powstający z dwóch owocolistków

jest dwukrotny; z

— trzykrotny; z czterech — czterokrotny;

z pięciu — pięciokrotny; z wielu

W zależ-

ności od liczby komór zalążnia może być

pięcio-, sześcio- lub

Słupek

jedno-

krotny powstaje z jednego owocolistka, a zalążnia zawiera jedną komorę,

np. u grochu; słupek jednokrotny dwukomorowy powstaje z jednego

owocolistka, a zalążnia zawiera dwie komory, np. u bobrka

słupek dwukrotny dwukomorowy powstaje z dwóch owocolistków, a zalążnia

jest wtedy dwukomorowa, np. u

ziemniaka; słupek trzykrotny

powstaje z trzech owocolistków, a zalążnia jest podzielona trzema

przegrodami, np. u

słupek trzykrotny jednokomorowy powstaje z trzech

zaś zalążnia jest

Rozróżniamy słupki

dolne i na wpół dolne

19). Gdy

i

są umieszczone pod słupkiem, kwiat nazywamy dolnym,

czyli podzalążniowym; natomiast słupki, ponieważ mają zalążnie poło-

żoną nad

i

nazywamy górnymi, np. u jaskra.

Gdy okwiat i

są umieszczone powyżej zalążni słupka, kwiat

31

a b

19. Rodzaje słupków:

górny,

na wpół dolny,

dolny

nazywamy

czyli nadzalążniowym; natomiast słupek z zalążnią

zrośniętą z dnem kwiatowym, położoną poniżej okwiatu i pręcikowia,

nazywamy dolnym, np. u jabłoni i gruszy. Kwiat z wolnym górnym słup-

kiem, nie zrastającym się z rozszerzonym wklęsłym dnem kwiatowym, na-

zywamy okołozalążniowym, np. u róży.

Słupek jest na wpół dolny, gdy tylko dolną częścią zalążni zrasta się z dnem

kwiatowym, a górna jej część wystająca pozostaje wolna.

NARYS KWIATU (DIAGRAM KWIATOWY)

Budowę kwiatu można przedstawić za pomocą

przez rzutowanie

wszystkich części kwiatu w płaszczyźnie poziomej

20). Najpierw

rysujemy tyle kół współśrodkowych, ile ma kwiat

i na każdym

z nich oznaczamy kolejno części danego okółka. Na pierwszym, zewnętrznym

Tabl. 20. Narysy części kwiatu:

podkwiatków,

kielicha,

d — korony, e — pręcikowia, /, g — słupkowia

32

kole, zaznaczamy działki

na drugim, licząc od zewnątrz, oznaczamy

płatki

dalej na następnych oznaczamy

pręcików, w środko-

wym — przekrój poprzecznej zalążni słupka, z zaznaczeniem liczby komór.

WZORY, CZYLI FORMUŁY KWIATOWE

Budowę kwiatu można także przedstawić za pomocą określonej formuły

lub wzoru kwiatowego, w którym poszczególne okółki oznaczamy umownie

P

okwiat pojedynczy o jednakowych członach

K

z greek.) — kielich

C

— korona

A

— pręcikowie (z

— mężczyzna i kos — dom)

G

—

(z

— kobieta i

— dom)

Przy tych literach umieszczamy liczbę części

Przy znacznej liczbie

części okółka używamy znaku nieskończoności

oznaczamy

przez umieszczenie odpowiednich liczb w okrągłym nawiasie. Pręciki zro-

śnięte z koroną oznacza się kwadratowymi nawiasami. Słupek dolny, czyli

zalażnię dolną, oznaczamy kreską nad odpowiednią liczbą

słupek górny, czyli zalażnię górną,

kreską pod odpowiednią liczbą

owocolistków.

brakujący zaznacza się liczbą O (zero).

Kwiat promienisty oznacza się gwiazdką *

Kwiat grzbiecisty strzałką

Kwiat

tf

Kwiat

pręcikowy . . . .

Kwiat jednopłciowy, słupkowy 9

Przykłady wzorów kwiatowych

Wzór rośliny motylkowatej —

kwiat grzbiecisty, kielich

korona 5-ptatkowa; pręci-

kowie

(9 pręcików

ze sobą, jeden

słupek utwo-

rzony z l owocolistka górny.

Wzór kwiatu rośliny z rodziny krzyżowych —

oznacza: kwiat

kielich

korona

kowa, 4-płatkowa; pręcikowie

pręcików 6, 2

3 — Przewodnik do oznaczania

go

nego okółka są

4 pręciki wewnętrznego

są dłuższe; l

kowie z 2 owocolistków, górne.

Wzór kwiatu z rodziny

—

oznacza: kwiat promienisty,

okwiat pojedynczy o 2 okółkach;

pręcikowie w 2 okółkach i słupek górny

Wzór kwiatu z rodziny kosaćcowatych —

oznacza: kwiat promienisty, 3-krotny; okwiat

pręcikowie

słupek dolny 3-komorowy.

KWIATOSTANY (INFLORESCENTIA)

Kwiaty mogą być pojedyncze, znajdują się wtedy na szczycie nierozgałę-

zionej łodygi (np. u tulipana) lub są licznie skupione na rozgałęzieniach

łodygi. Łodygi dźwigające liczne kwiaty, tworzą pewne układy o określonej

postaci, czyli kwiatostany

21, 22).

Rozróżniamy dwa typy kwiatostanów: groniasty i wierzchotkowaty.

W kwiatostanach groniastych oś główna jest silnie rozwinięta i znacznie

j

Tabl. 21. Schematy kwiatostanów;

wiecha,

d — kłos prosty, e —

złożony z

prostych, / — kolba, g —

h —

złożony z baldaszków, i — główka, j —

k —

dwudzielna, — wachlarzyk, l — sierpik

34

22. Pokroje kwiatostanów: a — grono, b —

wiecha,

kłos prosty,

kios złożony z

baldaszek,

h —

u nasady z częściami pokrywy złożony z

u nasady

z częściami pokrywek, i — główka, j — koszyczek

z kwiatów rurkowatych,

k —

dwudzielna, / — wachlarzyk, — sierpik

przewyższa rozgałęzienia boczne.

zakwitają kwiaty najniższe lub

znajdujące się na obwodzie, czyli na zewnątrz kwiatostanu, gdyż są one

starsze. Kwitnienie w takim kwiatostanie odbywa się w kolejności od nasady

ku szczytowi, od

ku górze osi głównej kwiatostanu oraz od obwodu

kwiatostanu ku jego środkowi, czyli jest dośrodkowe. Gdy oś główna kwia-

tostanu nie jest zakończona kwiatem, mówimy o wzroście nieograniczonym.

Kwiatostany groniaste są proste i złożone.

KWIATOSTANY GRONIASTE PROSTE

Grono ma pojedyncze, boczne

osadzone na wydłużonej osi głównej

na

jednakowej długości, np. u hiacynta, łubinu, konwalii, cze-

remchy, większości krzyżowych.

różni się od grona tym, że dolne kwiaty osadzone są na

szypułkach dłuższych, przy czym odgałęzienia boczne zwykle dorastają do

tego samego poziomu, na którym znajduje się oś główna kwiatostanu; w ten

sposób powstaje pozorny baldaszek, np. u gruszy.

Kłos ma główną oś

wydłużoną, a pojedyncze kwiaty są

bez-

35

lub

np. oddzielne kłosy traw,

Kolba różni się od

mięsistą grubą osią

np. u kukurydzy,

tataraku, pałki wodnej, czyli rogoży.

może być uważana za kłos o zdrewniałych, dachówkowato ułożo-

nych łuskach, np. u drzew i

szpilkowych (iglastych).

Kotka, czyli bazia, różni się od kłosa i grona często zwisającą osią główną,

niepozornymi kwiatami oraz odpadaniem całych kwiatostanów, np. u wierz-

by. Kotki należy niekiedy zaliczać do złożonych kwiatostanów, ponieważ

na głównej osi zamiast kwiatów pojedynczych osadzone są wierzchotki,

o skróconych

kwiatowych.

Baldaszek ma główną oś

boczne kwiaty osadzone są na szypuł-

kach różnej długości, umieszczone w jednej płaszczyźnie, np. u czereśni,

cebuli.

Główka ma główną oś bardzo

boczne kwiaty są siedzące lub

prawie siedzące, np. u koniczyny.

Koszyczek składa się z kwiatów zawsze siedzących, osadzonych na roz-

szerzonym dnie kwiatostanowym wypukłym lub płaskim.

KWIATOSTANY

ZŁOŻONE

W kwiatostanie groniastym złożonym pojedyncze kwiatostany stoją

na rozgałęzieniach osi.

kwiatostanów graniastych złożonych występują różne typy.

Kłos złożony — na osi głównej osadzone są boczne proste kłosy.

Wiecha i grono złożone — na bocznych rozgałęzieniach osi głównej

osadzone są proste grona.

Baldach — na bocznych rozgałęzieniach osadzone są

(proste

baldachy); u nasady baldachu złożonego i

zwykle występują

pokrywy i pokrywki, tj. podsadki (liście przykwiatowe).

KWIATOSTANY

Kwiatostan

odznacza się silnie wydłużającymi się

rozgałęzieniami bocznymi, często przewyższającymi oś główną, zakwita od

góry albo odśrodkowo.

Wśród kwiatostanów

rozróżniamy kilka typów.

Sierpik —

oś główna z jednym bocznym

rozgałęzieniem, o kwiatach ustawionych w jedną tylko stronę.

Wachlarzyk — wierzchotka jednopromienista, oś główna z jednym bocz-

nym rozgałęzieniem, o kwiatach ustawionych w prawą i w lewą stronę.

Wierzchotka dwudzielna — wierzchotka

oś główna

z dwoma bocznymi rozgałęzieniami, kończącymi wzrost podobnie jak oś

36

główna pojedynczymi kwiatami; tuż pod kwiatami na bocznych rozgałę-

zieniach powstają dwa nowe boczne odgałęzienia drugiego rzędu, które

również kończą swój wzrost kwiatami itd.

wielopromienista — oś główna więcej niż z dwoma

bocznymi rozgałęzieniami.

OWOC (FRUCTUS)

Owoc powstaje zwykle z przekształcenia dolnej części słupka — zalążni,

przy czym ze ścianek zalążni powstaje owocnia, a z zalążków — nasiona.

Przy dojrzewaniu owocni następuje jej zróżnicowanie na trzy warstwy:

zewnętrzną

środkową (mezokarp) i wewnętrzną (endokarp).

W zależności od właściwości owocni, jej budowy i sposobu otwierania się

dzielimy owoce na: suche i mięsiste

23).

Owoce suche dzielimy na: pękające i nie otwierające się.

OWOCE SUCHE PĘKAJĄCE

— pęka jednym szwem, powstaje z jednego owocolistka.

Strąk — pęka dwoma szwami,

z jednego owocolistka.

Luszczyna i łuszczynka (pierwsza jest wąska i wydłużona, druga —

szersza i krótsza) — pękające dwoma szwami na dwie łupiny, o nasionach

przytwierdzonych do fałszywej przegrody, powstającej przez wrastanie

lub wyrostków owocolistków lub ich szwów do środka.

Torebka — otwiera się w różny

podłużnymi szparami, ząbkami,

lub wieczkiem (wtedy nazywamy ją puszką); powstaje z dwóch

lub więcej owocolistków, może być

dwu- lub wielokomorowa.

OWOCE SUCHE NIE OTWIERAJĄCE SIĘ

Orzech — owocnia zdrewniała nie zrośnięta z nasieniem,

z dwóch

lub więcej owocolistków.

Orzeszek — powstaje z jednego owocolistka np. u jaskra, poziomki.

właściwa — owocnia skórzasta, nie zrośnięta z nasieniem,

występuje u wszystkich złożonych.

— owocnia ściśle zrośnięta z nasieniem, np. u traw.

— owocnia orzeszkokształtna oskrzydlona, np. u wiązu, brzozy,

jesionu.

Rozłupnia — powstaje z kilku owocolistków, przy dojrzewaniu rozpada się

na nie pękające owocki-rozłupki, np. u

37

p

23. Owoce:

z

skrzydlak,

skrzydlak dwudzielny,

d — mieszek zbiorowy (z prawej mieszek pojedynczy), e — strąk,

(z prawej pękająca z fałszywą przegrodą),

torebka otwierająca się podłużnymi szparami,

torebka otwierająca się ząbkami,

torebka otwierająca się otworkami,

puszka, czyli torebka otwierająca

się wieczkiem,

jagoda,

pestkowiec

owoc zbiorowy

maliny, n — owoc pozorny poziomki, o — ziarniak ostnicy zaopatrzony w długi

piórkowaty wyrostek, p — niełupka z puchem kielichowym, r — dno

kwiatostanowe z niełupkami opatrzonymi w puch kielichowy, — koszyczek z hakowatymi

wyrostkami, t —

z hakowatą okrywą

38

OWOCE MIĘSISTE

— owocnia całkiem zmięśniała, o licznych nasionach z twardymi

łupinami.

Pestkowiec — owocnia częściowo zmięśniała, z pestką okrywającą nasienie

z cienką łupiną; znane są pestkowce, o jednej pestce lub o kilku pestkach

23 ł).

OWOCE POZORNE

Występują u poziomki, gdzie na wypukłym, mięsistym dnie kwiatowym

występują orzeszki; u róży występują one podobnie na wklęsłym mięśnie

jącym dnie kwiatowym.

OWOCE ZBIOROWE

Powstają przez zrost wielu owocków w

kwiecie (u malin)

z pestkowców zrośniętych ze sobą.

OWOCE SZUPINKOWATE

W powstaniu owocu szupinkowatego mogą brać udział oprócz owocolistków

wszystkie inne części kwiatu, jak np. dno kwiatowe,

inne części nie wchodzą w skład owocni, lecz tworzą dodatkową

część owocu, tzw. szupinkę.

Skupienie owoców, powstających z jednego kwiatostanu, nazywamy

np. u morwy.