II Rzeczpospolita (1918-1945 i od 1990)
Odrodzone po I wojnie światowej państwo szybko określiło swój kształt polityczny: 22 XI 1918 dekret rządu zdecydował, że Polska będzie republiką, a Józef Piłsudski, któremu wcześniej podporządkowały się wszystkie krajowe ośrodki władzy, Tymczasowym Naczelnikiem Państwa.
Wyrazem kompromisu z paryskim Komitetem Narodowym Polskim stało się powołanie rządu Ignacego Jana Paderewskiego. 26 I 1919 odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego.
Gdy w Warszawie rozpoczynał swe prace Sejm, a na konferencji pokojowej w Wersalu zapadały decyzje dotyczące przyszłości Europy, na wsch. granicy trwała wojna. O kształcie państwa polskiego zdecydowały ostatecznie: konferencja wersalska, powstanie wielkopolskie, plebiscyty na Warmii, Mazurach i Śląsku, powstania śląskie, wojny z Zachodnioukraińską Republiką Ludową i „czerwoną” Rosją, walki z Litwą oraz postanowienia Rady Ambasadorów Ligi Narodów. Ostatecznie powierzchnia Rzeczypospolitej w latach 1922-38 wynosiła 388 tys. km2, w 1921 kraj zamieszkiwało 27,2 mln ludności. Etap kształtowania się państwa zakończyło uchwalenie 17 III 1921 konstytucji.
Pierwsze lata istnienia państwa były czasem starań o normalizację życia zdezorganizowanego przez wojny (głód, zniszczenia przemysłu) oraz okresem unifikacji państwa i tworzenia jego aparatu (m.in. administracji, sądownictwa, szkolnictwa, policji). Wybory parlamentarne w XI 1922 rozpoczęły normalne życie polityczne. Początkowo rządy zmieniały się dość często. Największym sukcesem tego okresu okazała się reforma skarbowa Władysława Grabskiego — m.in. wprowadzenie w 1924 nowej waluty (złotego) i zatrzymanie hiperinflacji.
Ostrzeżeniem dla polityków stało się zamordowanie przez fanatycznego nacjonalistę pierwszego prezydenta RP, Gabriela Narutowicza (XII 1922). Drugim prezydentem Polski został Stanisław Wojciechowski.
Powszechna krytyka rządu i parlamentu oraz przekonanie o konieczności zmian ustrojowych sprawiły, że zamach stanu Piłsudskiego (przewrót majowy, 1926) zyskał poparcie społeczeństwa. W wyniku przewrotu rząd i prezydent podali się do dymisji. Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Piłsudskiego, który elekcji nie przyjął, a następnie jego kandydata, Ignacego Mościckiego. Dwa miesiące później sejm uchwalił nowelę konstytucyjną.
W latach 1926-39 państwem kierowała sanacja, grupa polityków, na której czele stał Piłsudski (do 1935). Chociaż formalnie sprawował on tylko funkcję ministra spraw wojskowych (przed wyborami parlamentarnymi obejmował stanowisko premiera), samodzielnie decydował o najważniejszych sprawach dotyczących wojska i polityki zagranicznej. O kwestiach politycznych (stosunku do parlamentu i opozycji) — decydował wspólnie z najbliższymi współpracownikami.
Zagadnienia gospodarcze i administracyjne pozostawiał w gestii rady ministrów.
Pod względem gospodarczym pierwsze lata rządów sanacji (1926-29) przypadły na korzystną koniunkturę. Niestety, światowy kryzys gospodarczy szybko dotarł do Polski i wywołał katastrofalny spadek cen produktów wiejskich. Z opóźnieniem kryzys rozpoczął się również w przemyśle. Rząd podjął działania interwencyjne, ale koniunktura poprawiła się dopiero jesienią 1935. Brak kapitałów sprawił, że „głównym przemysłowcem” kraju stało się państwo. Po uruchomieniu portu w Gdyni, zdecydowano o stworzeniu Centralnego Okręgu Przemysłowego (1937). Mimo sukcesów gospodarczych Polska była jedynym większym krajem europejskim, który w dwudziestoleciu nie przekroczył poziomu produkcji przemysłowej sprzed wojny (produkcja w 1939 wynosiła 95% produkcji z 1913).
W wyborach 1928 sanacja uzyskała najwięcej mandatów, nie zdobyła jednak większości. Sejm często stawał się miejscem starć rządzącego obozu z opozycją, zarówno prawicową, jak i tą z lewicy. Latem 1930 prezydent rozwiązał parlament i zarządził nowe wybory. Aresztowano wówczas kilkunastu byłych posłów opozycji, którym wytoczono proces (tzw. proces brzeski). W efekcie rządzący zdobyli w sejmie zdecydowaną większość. W kolejnych gabinetach zasiadali liczni wojskowi, dlatego też często mówi się o tym okresie jako o rządach pułkowników. Stopniowo, ze względu na chorobę Piłsudskiego, pułkownicy przejmowali coraz większą władzę. Zwiększono również pełnomocnictwa ustawodawcze prezydenta Mościckiego, który w IV 1935 podpisał nową konstytucję.
Na początku lat 30. Polska osiągnęła cel swej polityki zagranicznej, zawarła pakty o nieagresji z Rosją (1932, przedłużony do 1945), i z Niemcami (1934). Mimo tych traktatów, jesienią 1938 Niemcy wysunęły wobec Rzeczypospolitej żądania terytorialne, a w IV 1939 Hitler oficjalnie wypowiedział pakt o nieagresji. Możliwości działania rządu ograniczały się wówczas do przyjęcia żądań niem. lub gwarancji ang.-fr.-radzieckich (i zgody na wejście Armii Czerwonej). Rząd RP odrzucił obie te możliwości.
Wobec porozumienia niem.-radzieckiego (tzw. pakt Ribbentrop-Mołotow) los Polski został przesądzony. 1 IX 1939 wojska niemieckie zaatakowały terytorium II Rzeczypospolitej. 17 IX granicę przekroczyła Armia Czerwona.
W obliczu przegranej kampanii prezydent i rząd przeszli do Rumunii, gdzie zostali internowani. Prezydent przekazał swe uprawnienia przebywającemu we Francji Władysławowi Raczkiewiczowi (29 IX 1939), który mianował premierem i naczelnym wodzem gen. Władysława Sikorskiego.
Władze RP w czasie wojny stanowili: prezydent, naczelny wódz, rząd i Rada Narodowa (powołana w miejsce sejmu i senatu). Siedzibą rządu do końca XI 1939 był Paryż, później Angers w zach. Francji, a od VI 1940 Londyn. Najważniejszymi celami rządu pozostawały: odbudowa i walka polskich sił zbrojnych; aktywność na forum międzynarodowym; utrzymanie kontaktu z krajem.
Odbudowana we Francji Armia Polska liczyła w VI 1940 około 85 tys. żołnierzy. Wobec kapitulacji Francuzów oddziały polskie zostały rozwiązane lub ewakuowane do Anglii. Do końca wojny Polacy współpracowali z Brytyjczykami. W sumie w V 1945 na Zachodzie walczyło ponad 200 tys. żołnierzy podporządkowanych Naczelnemu Wodzowi (według innych źródeł 400 tys. żołnierzy i służb pomocniczych).
Rząd starał się utrzymać więzi z krajem i wpływ na życie polityczne pod obiema okupacjami. Pod okupacją niem. udało się stworzyć zalążki podziemnego państwa, które w 1941 objęło także wschodnie tereny Polski. Struktura władz w kraju odpowiadała strukturze władz na wychodźstwie: Naczelnemu Wodzowi podporządkowany był komendant Armii Krajowej (stan AK w 1944 przekroczył 300 tys. ludzi); Delegat Rządu na Kraj — od wiosny 1944 był wicepremierem i kierował Krajową Radą Ministrów; Rada Jedności Narodowej stanowiła podziemny parlament. Cywilnym oporem i konspiracyjną walką dowodziło Kierownictwo Walki Podziemnej. Na terenie całego kraju istniały zakonspirowane organy administracji państwowej i sądownictwa, działało tajne szkolnictwo.
Na forum międzynarodowym największy problem stanowiły stosunki z ZSRR, najeźdźcą, który w 1939 złamał pakt o nieagresji, ale w 1941 okazał się „wrogiem naszego wroga i sojusznikiem naszych sojuszników”. Pod presją Brytyjczyków podpisano umowę, która umożliwiła formowanie w ZSRR polskie wojska (Armii Andersa), ale nie rozwiązała sprawy ponownego uznania granicy z 1921. Nieustępliwość władz RP w kwestii granic stała się dla ZSRR kłopotliwa, na mocy porozumienia z Anglią Armia Andersa została więc przerzucona w 1942 do Iranu. W IV 1943 ZSRR zerwał stosunki z rządem RP, wykorzystując jako pretekst sprawę katyńską.
Od tej pory rząd RP utracił możliwość wpływania na decyzje Wielkiej Trójki. Sprawy najważniejsze — przebieg powojennych granic, sposób powołania rządu — były rozstrzygane bez udziału Polaków, zgodnie z interesem Stalina. Gdy Stanisław Mikołajczyk, od VII 1943 premier rządu RP, dowiedział się w Moskwie jesienią 1944, że kwestia granicy wsch. została przesądzona rok wcześniej w Teheranie, podał się do dymisji.
Gabinet Tomasza Arciszewskiego uznał, że kompromis nie ma sensu. Odrzucił postanowienia konferencji jałtańskiej, uważając, że w kraju kontrolowanym przez NKWD nie są możliwe wolne wybory. Jego opinię umocniło porwanie do Moskwy 16 przywódców Polski Podziemnej oraz ich bezprawny proces.
Nikomu z rządu RP nie zaproponowano udziału w rozmowach o powołaniu Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej. Rząd ten został 5 VII 1945 uznany przez Anglię i USA, co oznaczało cofnięcie poparcia dla rządu Arciszewskiego. Prezydent i rząd na uchodźstwie zadeklarowali wówczas pozostanie „w wolnym świecie, by stać się ustami niemych”, symbolem woli niepodległości Polski. Ich spadkobiercy zakończyli swą działalność w 1990, po przeprowadzeniu w Polsce pierwszych po wojnie wolnych wyborów prezydenckich.