Augustyn Bańka Reh. złoż.
Percepcja przestrzeni u głuchoniewidomych a orientacja, swoboda działania i poczucie jakości życia w środowisku
PODSTAWOWE PROBLEMY PERCEPCYJNE I ORIENTACYJNE GŁUCHONIEWIDOMYCH
Głuchoniewidomi to niekoniecznie osoba która całkowicie pozbawiona jest słuchu i wzroku, tylko mały odsetek osób głuchoniewidomych to osoby całkowicie niewidomy i głuche. Głuchoniewidomi to bardzo zróżnicowana grupa, która pozbawiona jest ponad 90% informacji o świecie odbieranych przez pełnosprawne osoby przez wzrok i słuch.
Z biologicznego punktu widzenia najważniejszą rolę odgrywa wzrok ( w określonym czasie wzrok może na dostarczyć 10 000 razy więcej informacji niż słuch a słuch 100razy więcej niż węch).Mimo dysfunkcji dwóch najważniejszych zmysłów głuchoniewidomi zachowują możliwość normalnego funkcjonowania w społeczeństwie.
Warunkiem „normalnego” funkcjonowania jest wspomaganie mechanizmów orientacji oraz poruszania się tj. lokomocji.
Orientacja to zdolność rozumienia otaczającego świata , a tym samym rozpoznawania otoczenia i związków z własna osobą.
Rehabilitacja osób głuchoniewidomych musi przebiegać dwutorowo:
- poprzez zwiększenie możliwości osobistych,
- oraz rehabilitacje środowiska ( szczególnie architektury)
MECHANIZMY PERCEPCJI PRZESTRZENII I ORIENTACJI PRZESTRZENNEJ: PRZEGLĄD ZAGADNIEŃ
Potrzeba poznania otaczającego świata jest podstawową potrzeba każdego człowieka i koniecznością w życiu.
Badania nad orientacja zapoczątkował Tolman. Tolman zakładał gotowość organizmów żywych do wyszukiwania w dostępnej przestrzeni takich znaków= punktów orientacyjnych, które ułatwiają realizację potrzeby orientacyjnej. Gdy w otoczeniu brak jest wystarczającej ilości i jakości informacji osoba przechodzi z poziomu uczenia się znaków i znaczeń na poziom uczenia się ruchów. Jest to podstawowa forma aktywności organizmu tj. zapamiętanie napięcia mięśni, skrętu ciała czy ruchów kończyn.
Badania Tolmana maja duże znaczenie gdyż wskazują na możliwość kompensacji deficytu informacji przestrzennej w postaci punktów orientacyjnych przez mechanizm uczenia się ruchów. Stwarza to system oparty na zewnętrznych punktach orientacyjnych i wewnętrznych wskaźnikach ruchu.
Tolman rozbudował model psychologiczny S-R do modelu S-O-R wzbogacając wcześniejszy model o elementy osobowości a dokładniej o mapy poznawcze.
Mapy poznawcze- to struktury umysłu- percepcyjne reprezentacje przestrzeni oraz zachowań w fizycznej przestrzeni. Mapy te umożliwiają tworzenie hipotez dotyczących skutków określonych zachowań przestrzennych. Mechanizm percepcyjny osób głuchoniewidomych musi być wzmocniony o aktywność własną w zdobywaniu informacji i aktywna eksplorację otoczenia.
W funkcjonowaniu osób głuchoniewidomych najważniejsze są kompetencje w 4różnych sprawnościach:
- sprawność motoryczna( ruchy podstawowe, chodzenie, skakanie, wchodzenie-schodzenie, wspinanie się)
- sprawność sensoryczna( rozróżnianie dotykiem stóp i dłoni, rozróżnianie węchem)
- sprawność posługiwania się pojęciami przestrzennymi( części ciała, relacje przestrzenne kierunków, rozróżnianie kształtu i wielkości)
- sprawności poruszania( zwroty i zachowanie orientacji, trailing czyli prowadzenie dotykiem, wykorzystanie punktów orientacyjnych, poruszanie się w terenie)
Najważniejszą przestrzenia w codziennym życiu jest środowisko architektoniczne. Mechanizmy percepcji przestrzennej architektonicznej nie są jeszcze dostatecznie poznane. Dobrze zaprojektowane środowisko architektoniczne umożliwia uczenie się wiedzy na 3przestrzeniach:
- wiedza operacyjna- obejmuje wszystkich istotne cechy dla funkcjonowania w określonym środowisku np. orientacja w lokalizacji schodów, przeszkód, punktów usługowych czy zakrętów,
- wiedza responsywna- wiedza użyteczna z pewnego punktu widzenia zawierająca reguły reagowania na cechy środowiska np. zasady przechodzenia przez jezdnię
- wiedza inferencyjna- umożliwia wnioskowanie i uogólnianie informacji przestrzennych poza dane bezpośrednio percepcyjne czyli tzw. przestrzeni realnej
Aktywność pierwotna przestrzenna a aktywność wtórna
Aktywność pierwotna to aktywność oparta na bezpośredniej interakcji między osobą a otoczeniem .
Aktywność wtórna to manipulowanie informacją przestrzenną na poziomie abstrakcyjnym i symbolicznym.
PERCEPCJA I ORIENTACJA PRZESTRZENNA Z PRESPEKTYWY EKOLOGICZNEJ: MEDIUM, SUBSTANCJA I OBSZAR JAKO SKŁADNIKI ŚRODOWISKA ŻYCIA OSÓB GŁUCHONIEWIDOMYCH
1. Pierwszym elementem wyróżnionym przez Gibsona jest medium, na które składają się dwie postacie- płynna i gazowa. Możliwość przemieszczania się w medium jest możliwością transmisji światła, wibracji i zapachów od źródła. Podmiot nie zdolny do wykrywania informacji z medium jest niezdolny do lokomocji w środowisku. Medium jest elementem środowiska, który stwarza możliwość widzenia, słyszenia, odczuwania wibracji oraz lokomocji.
2. Drugim elementem jest substancja. Substancja może ulegać różnym przemianą np. rdzewieć lub może pozostawać bez zmian.
3. Trzecim elementem jest powierzchnia. Powierzchnie posiadają w miarę trwałe rozmieszczenie, zmianie podlegają wraz ze zmiana samej substancji.
Rehabilitacja jest procesem kształtowania kompetencji w zakresie wykorzystania potencjalnych możliwości środowiska.
PERCEPCJA OTOCZENIA Z PERSPEKTYWY „POTENCJALNYCH MOŻLIWOŚCI” NISZY EKOLOGICZNEJ
Podstawowym problemem orientacji jest percepcja różnych powierzchni. Osoby niewidome są głównie jedynie potencjalnie zdolne do wizualizacji gdyż w skutek wielokrotnych bolesnych kolizji osoby te uczą się reakcji lękowych i nie podejmują wizualizacji.
Osoba niewidząca może zidentyfikować otwór w ścianie ale nie widzi potencjalnej możliwości naprawy sytuacji w momencie w którym zapoznaje się z przedmiotem czy sytuacja bo nie wiem np. dokąd prowadzi otwór.
Osoby widzące odbierają sygnały poprzez doznania wzrokowe i koordynują je z sygnałami prioprioceptywnymi= równocześnie operują perspektywą optyczna i dotykowo-kinestetyczną.
Osoba głuchoniewidoma odbiera tylko perspektywę ruchową. Dlatego tez środowisko architektoniczne projektowane dla tych osób musi być środowiskiem akcji a nie pasywnym.