RUCHY LĄDOTWÓRCZE (EPEJROGENICZNE)

Ruchy lądotwórcze to powolne ruchy pionowe wielkich obszarów kon­tynentów. Powodują one przy ruchu obniżającym transgresję morza — wkraczanie morza na ląd. Ruchy wypiętrzające prowadzą do ustąpie­nia morza z lądu, czyli jego regresji.

Równomierne wypiętrzanie pozwala na zachowanie pierwotnego, poziomego układu warstw skalnych, a obszar o takim ułożeniu warstw ma budowę płytową. Przy wypiętrzaniu silniejszym z jednej strony, po­wstaje monoklina, którą tworzą warstwy łagodnie nachylone w jedną stronę. Nierównomierne wypiętrzanie prowadzi również do powstania Wielkopromiennych deformacji, np. niecek (warstwy skalne nachylone ^S4 ku środkowi), czy też — będących ich odwrotnością — kopuł.

Ruchy lądotwórcze prowadzą do zmiany linii brzegowej i oddziałują ^na przebieg procesów rzeźbotwórczych na lądach przez zmiany położenia podstawy erozji (por. str. 95).

Występowanie ruchów epejrogenicznych jest wiązane między inny-¹⁰¹ z dążeniem do zachowania równowagi mas skalnych w litosferze, z izostatyczną reakcją na zmiany obciążenia. Ruchy izostatyczne mogą obejmować również mniejsze fragmenty litosfery. Na przykład współ­cześnie obserwuje się izostatyczne podnoszenie się Skandynawii, która została uprzednio obniżona pod naciskiem mas lądolodu plejstoceńskiego.

Pionowe i poziome ruchy skorupy ziemskiej powodują również po­wstawanie pęknięć, wzdłuż których następują przesunięcia warstw skal­nych; tworzą się uskoki, rowy, zręby, kotliny i zapadliska. Struktura tektoniczna powstała wskutek pionowego lub poziomego przesunięcia warstw skalnych, z przerwaniem ich ciągłości wzdłuż pęknięcia w skoru­pie ziemskiej, nazywa się uskokiem. Uskoki rzadko występują pojedyn­czo; obszar wyniesiony pomiędzy dwoma równoległymi uskokami tworzy zrąb tektoniczny, a obszar obniżony — rów tektoni­czny (rys. 1-42). Obszary obniżone wzdłuż nieregu­larnie przebiegających u-skoków tworzą kotliny i zapadliska, np. zapadlis­ko przedkarpackie. Jeżeli w postaci zrębu zostanie wyniesiony obszar o bu­dowie fałdowej, to po­wstają góry fałdowo-zrębowe.

Rys. 1-42. Układ warstw skal­nych: a) układ pły­towy, b) uskok, c) rów tektoniczny i zręby [28]

ZJAWISKA PLUTONICZNE

Plutonizm obejmuje ogół zjawisk związanych z powstawaniem i krys­talizacją intruzji magmowych wewnątrz skojupy ziemskiej. Intruzją nazywa się wtargnięcie magmy pomiędzy już istniejące skały. Intruzje magmowe tworzą różne struktury. Największe są batolity — zakrzepłe ogniska magmowe. Magma przedzierająca się z ogniska ku powierzchni tworzy po zakrzepnięciu kominy, żyły, soczewki, lakkolity itd. (rys. 1-38). Wciskanie się magmy powoduje nie tylko przeobrażenie sąsiadujących skał niemagmowych, ale również deformacje ich ułożenia.

Rys. 1-38. Intruzje magmowe (wg Geografia fisica X)

ZJAWISKA WULKANICZNE

Wulkanizm to ogół zjawisk związanych z wydobywaniem się na po­wierzchnię Ziemi lawy i innych stałych i gazowych produktów wybuchu wulkanów. Lawa i inne produkty wulkaniczne wydobywają się albo otworem, zwanym kraterem, będącym zakończeniem komina, sięgając ogniska magmowego, albo szczelinami. Na powierzchni lawy budują pokrywy lawowe lub góry wulkaniczne o kształcie kopuł lub stożków (rys. 1-39).

Pokrywy lawowe powstają wskutek wylewów zasadowych law wzdłuż szczelin. Zasadowe lawy tworzą też płaskie stożki wulkaniczne, zwane wulkanami tarczowymi. Strome kopuły (patrz rys. 1-38) są zbudowane z law kwaśnych, a strome stożki wulkaniczne — z popiołów wulkanicz­nych lub warstw lawy i popiołów.

Przebieg wybuchu wulkanu zależy od rodzaju lawy i ilości zawartych w niej gazów. Gwałtowne wybuchy, pod dużym ciśnieniem gazu, dopro­wadzają do rozpylenia lawy i powstania popiołów wulkanicznych. Po­pioły są wyrzucane na wielkie wysokości, aż do stratosfery, i rozprze­strzeniają się na dużych obszarach. Innymi stałymi produktami wybu­chu wulkanu są pyły, piaski, kamyki i bomby wulkaniczne o masie dochodzącej niekiedy do kilkudziesięciu ton. Gwałtowne wybuchy mo­gą, też doprowadzić do zniszczenia górnej'części wulkanu i powstania kaldery. Wśród gazów wydobywających się z wulkanu najwięcej jest Pary wodnej; oprócz tego występują: chlor, siarkowodór, dwutlenek siarki, dwutlenek węgla, wodór, metan. Gazy wydobywają się z wulkanu znacznie dłużej niż trwa wypływ lawy. Wraz z podgrzanymi wodami podziemnymi obszarów wulkanicznych należą do tzw. zjawisk powul-kanicznych.

Występowanie wulkanów jest związane z ruchem płyt litosfery. Naj­więcej wulkanów występuje w miejscach rozstępowania się płyt, czyli w grzbietach śródoceanicznych oraz dolinach ryftowych na lądach (Afryka Wschodnia, Islandia). Ogniska magmowe tworzą się również w miejscach wciągania płyty litosfery w astenosferę, gdzie skały litosfery ulegają przetopieniu. Stąd wulkanizm towarzyszy rowom oceanicznym. W miejscach, gdzie płyta oceaniczna podchodzi pod kontynentalną, zjawiska wulkaniczne występują na kontynencie, np. wzdłuż wybrzeży Pacyfiku, w Europie Południowej. Tam, gdzie jedna płyta oceaniczna podsuwa się pod inną, wulkany budują łańcuchy wysp, np. Wyspy Japońskie, Filipińskie (rys. 1-40). Wulkany występują również w obrębie oceanicznych płyt litosfery w miejscach, gdzie strumień ciepła z pła­szcza przebija cienką litosferę. Przesuwanie się płyty litosfery nad takim strumieniem ciepła (plamą gorąca) powoduje powstanie szeregowo uło­żonych stożków wulkanów podmorskich lub wulkanów tworzących wyspy wulkaniczne, np. Hawaje.

Rys. 1-39. Przekrój przez wulkan [9]

Rys. 1-40. Wulkany a ruchy płyt litosfery [9]

---