29. Życie i twórczość Piotra Skargi. Kazania, Żywoty Świętych.
Piotr Skarga
Ur. w 1536 w Grójcu, zm. 27 IX 1612 w Krakowie,
Kaznodzieja, hagiograf i polemista katolicki; działacz kontrreformacyjny.
Pochodził z rodziny podającej się za szlachecką, używającej pierwotnie nazwiska Powęski. Studiował w latach 1552-55 w Akademii Krakowskiej, zyskując stopień bakałarza. Jako wychowawca Jana Tęczyńskiego przebywał z nim w latach 1560-62 w Wiedniu. W 1564 przypuszczalnie przyjął święcenia kapłańskie. W styczniu 1569 wstąpił do nowicjatu jezuitów w Rzymie, po powrocie do kraju (1571) objął stanowisko wykładowcy i kaznodziei w kolegium jezuickim w Pułtusku, a następnie Wilnie. W 1579 został pierwszym rektorem nowo powołanej tam Akademii. 5 lat później Skarga objął stanowisko przełożonego domu zakonnego św. Barbary w Krakowie, gdzie obok duszpasterskiej rozwijał ożywiona działalność filantropijną. Od stycznia1588 był kaznodzieją nadwornym młodego króla Zygmunta III; w tym właśnie charakterze miewał kazania w trakcie sejmów. Na krótko przed śmiercią opuścił dwór królewski i przeniósł się do Krakowa.
Działalność piśmienniczą rozpoczął jako energiczny polemista, walczył o sprawę unii z prawosławiem (O jedności Kościoła Bożego 1577), w licznych pisemkach występował przeciw konfederacji warszawskiej (Upominanie do ewangelików 1592 i in.). Idei kontrreformacji miało także służyć najpopularniejsze dzieło Skargi - Żywoty świętych (1579) oraz przekład Rocznych dziejów kościelnych C. Baroniusza (1603). Szlachta widziała w nim rzecznika nienawistnych jej idei absolutyzmu katolickiego, które propagował z ambony oraz w swym traktacie politycznym - Kazania sejmowe (1597). Natomiast ceniono powszechnie Żołnierskie nabożeństwo (1618), kreślące parenetyczny wzór rycerza, oraz Pobudki do modlitwy 40 godzin (1610).
Kazania sejmowe 1579 wyd. 1600 i 1610
KAZANIE- utwór prozaiczny, służący celom kościelno-dydaktycznym, podlegający w swym rozwoju zasadom retoryki oratorskiej, wprowadzający niekiedy elementy narracji epicko-fabularnej, zwane od czasów średniowiecza przykładami (egzemplami)
W środowiskach akademickich przygotowywano i wygłaszano erudycyjne kazania tematyczne, zbliżone do traktatów (np. Jakuba z Paradyża). W kościołach prowincjonalnych przeważały homilie, tj. kazania objaśniające biblijny ustęp przeznaczony na dany dzień w roku kościelnego. Początkowo wygłaszane z okazji uroczystych świąt, od w.XVI co niedzielę. W Polsce upowszechniły się od w.XIII dzięki zakonowi kaznodziejskiemu tj. dominikanom, i zakonom żebrzącym, tj. franciszkanom i bernardynom.
Najstarsze zachowane kazania polskie to: Kazania świętokrzyskie z XIVw. i Kazania gnieźnieńskie z XVw.
KAZANIA SEJMOWE- traktat polityczny autorstwa P. Skargi w formie ośmiu kazań
Powstał po sejmie 1597, wyd. został jako dodatek do Kazań na niedziele i święta w Krakowie 1597 i dwukrotnie jeszcze za życia autora, 1600 i 1610.
Dzieło zawierało ostrą krytykę postępującej anarchizacji życia publicznego oraz wad szlacheckich. Do „chorób” nękających Rzeczpospolitą Skarga zalicza:
Brak miłości do ojczyzny
Niezgodę wewnętrzną
Różnowierstwo
Osłabienie władzy królewskiej
Złe prawa i brak praworządności
Upadek obyczajów moralnych
W partiach programowych występował jako zwolennik silnej władzy królewskiej podporządkowanej Kościołowi. Postulował odebranie szlachcie części przywilejów, wzmocnienie powagi senatu kosztem izby poselskiej, poprawę doli chłopskiej, usprawnienie sądownictwa i władzy wykonawczej. Reformy te miały byćśrodkiem do pełnego zwycięstwa kontrreformacji.
Skarga groził zagładą ojczyzny, jeśli „herezja” nie zostanie wykorzeniona, a władza nie ulegnie wzmocnieniu kosztem przywilejów szlacheckich. Katastroficzna wizja przyszłości, zarysowana w Kazaniach sejmowych odwoływała się do proroków Starego Testamentu i wcześniejszych od Skargi wystąpień publicystów XVI w. Także styl harmonijnie łączył się z tradycją biblijna i zasadami retoryki antycznej - genus deliberativum- rodzaj doradczy:
I i II kazanie exordium (wstęp)
II i III kazanie narratio (opowiadanie)
IV i V kazanie argumentatio (dowodzenie)
VI i VII kazanie confutatio (polemika)
VIII epilogus (zakończenie)
Wg. Legendy, będącej wytworem romantyzmu gromy Skargi na tolerancję, za którą Bóg pokarze Polaków niewolą turecką, uznano za przeczucie rozbiorów, samego zaś autora za natchnionego proroka, wzór kapłana i patrioty (np. A Mickiewicz). Obecnie na podstawie badań A.Bergi i S.Kota przeważa stanowisko, iż tekst utworu nigdy nie został wygłoszony przed posłami stanowi jedynie wykładnię programu stronnictwa regalistycznego.
W kazaniu wtórym pojawia się topos ojczyzny-statku, obecny także u Horacego, oraz porównanie ojczyzny do matki, której wszyscy winni jesteśmy wdzięczność, a także przykłady miłości obecne w Biblii np. Mojżesza do narodu Izraelskiego.
Żywoty świętych starego i nowego zakonu wyd.1579
Dzieło hagiograficzne P.Skargi, które zawiera życiorysy świętych Kościoła katolickiego, ułożone w porządku kalendarzowym, w którym do każdego święta dopasowany jest odpowiedni biogram. W dużym stopniu jest to kompilacja z prac średniowiecznych i współczesnych historyków kościelnych oraz ksiąg ojców Kościoła. Dzieło Skargi zyskało w dobie kontrreformacji olbrzymie powodzenie (8 edycji za życia autora oraz co najmniej 20 w następnych stuleciach, przekład czeski i prawdopodobnie także ruski). Było pierwszym tego typu wydawnictwem na gruncie polskim, zastępującym Złotą legendę Jakuba de Voragine. Budziło zainteresowanie barwnym opisem losów poszczególnych świętych, tym ciekawszych, że ukazanych nieraz na tle egzotycznego krajobrazu (męczennicy w Japonii, Indiach czy Brazylii), współczesnej Europy czy rodzimej historii oraz obyczajów (w zbiorze znaleźli się kanonizowani i beatyfikowani Polacy, oraz współcześni męczennicy, którzy oddali życie za wiarę w krajach protestanckich). Na końcu każdego życiorysu znalazł się komentarz wyjaśniający sens i potrzebę kultu. Całość, zręcznie przystosowana do celów toczącej się walki z reformacją, prezentowała równocześnie poglądy samego autora (m. in. Obronę autorytetu papieża i króla), jak również aktualne w każdej epoce pouczenia moralizatorskie, umiejętnie wyeksponowane na tle poszczególnych biografii. Narracja w utworze łączy ze sobą wzniosłość i potoczność, wytworne okresy retoryczne i prostą składnię ( analogicznie do wykształcenia Cycerona i gawędziarskiego stylu Reja). Do poczytności dzieła przyczyniła się też jego klarowna polszczyzna i obrazowość stylu.