Psychologiczny portret ofiary i agresora

Każdy z nas zetknął się ze zjawiskiem agresji i przemocy. Co sprawia, że stajemy się ofiarą przemocy? Jakie cechy posiada sprawca przemocy, agresor? Poniżej postaram się, w oparciu o literaturę poszukać odpowiedzi na te pytania.

Ofiara - "osoba, która doznała szkody, odczuła złe skutki czegoś, bezradna wobec czegoś, wobec czyjejś przemocy" [1]

Agresor - "strona napadająca, napastnik" [2]

Ofiarą agresji czy przemocy stają się wg Dana Olweusa osoby z niska samooceną, uważające się za nieatrakcyjne, głupsze od innych, bezwartościowe, niepotrzebne, a przy tym niepewne, ostrożne i wrażliwe.

Potencjalną ofiarą może zostać dziecko, które:
- jest obiektem dokuczania, przezywania, nosi brzydkie przezwisko, jest wyśmiewane, zmuszane do posłuszeństwa, obwiniane
- inni urządzają sobie zabawy jego kosztem, robią to w ubliżający sposób
- jest potrącane, popychane, kopane i nie umie się obronić, a gdy wchodzi w kłótnię lub walkę wychodzi z niej przegrane - często płacząc
- książki, pieniądze i inne przedmioty będące jego własnością są odbierane, niszczone lub rozrzucane
- jest słabsze fizycznie, nosi na sobie ślady przemocy: ma sińce, zadrapania, rany oraz podarte ubranie, których nie daje się wyjaśnić w inny sposób
- jest izolowane i nieakceptowane przez innych, co powoduje obniżenie własnej wartości i może ugruntowywać w przekonaniu, że zasługuje na złe traktowanie
- jest, wstydzi się, że jest sprowadzane do roli ofiary - jest nieszczęśliwe i załamane
- próbuje zaskarbić sobie akceptację agresorów np. kradnąc dla nich, przynosząc pieniądze (domaga się dodatkowych pieniędzy) lub wartościowe rzeczy z domu
- niechętnie włącza się je do wspólnych działań - jest mało popularne zarówno wśród rówieśników, jak i wśród nauczycieli
- wygląda na osobę cierpiącą, nieszczęśliwą, depresyjną, "na granicy płaczu" lub wykazuje nagłe zmiany nastroju i wybuchy złego humoru
- trzyma się blisko dorosłych (nauczyciela)
- ma trudności w wypowiadaniu się w klasie, jest niespokojne i niepewne
- nagle zaczyna unikać chodzenia do szkoły, spóźniać się na zajęcia, pogarsza się w nauce (nagle lub stopniowo)
- chodzi do i ze szkoły dziwną trasą
- często skarży się na bóle głowy, brzuch, brak apetytu (zwłaszcza rano), ma niespokojne i złe sny, krzyczy w nocy

Niski poziom samooceny wywołuje w nich przekonanie, że zasługują na to, aby je źle traktować. Natomiast lęk przed zemstą sprawia, że dzieci te rzadko się skarżą, nie poszukują pomocy lub wsparcia. [3] Jeżeli przemoc ma charakter długotrwały, włącza się jeszcze jeden dodatkowy czynnik ułatwiający jej stosowanie. Ofiara w miarę upływu czasu postrzegana jest jako coraz mniej wartościowa i znacząca. Mówi się o niej, że "wręcz naprasza się, by ją bić" [4].

Wśród ofiar wyróżnia się też (rzadszy) typ ofiary prowokacyjnej. Charakteryzuje się ona mieszaniną pasywnych i agresywnych wzorców zachowań. Osoba taka może czuć się zalękniona, niepewna, nieszczęśliwa z niską samooceną, a równocześnie być osobą, która
- jest superaktywna, łatwo się podnieca i rozprasza,
- jest bardzo impulsywna, wybuchowa i może odpowiadać słownie lub fizycznie na ataki
- być niezdarna i irytująca w swych zwyczajach.
- może używać przemocy wobec słabszych od siebie [5]

D. Fontana podkreśla, że prawdopodobieństwo stania się obiektem agresji ze strony rówieśników rośnie, gdy dziecko jest reprezentantem mniejszości wyznaniowej, rasowej, pochodzi z grupy o niższym statusie społeczno - ekonomicznym, bądź też jest mniej inteligentne od kolegów. [6]

Uczniowie będący agresorami są zazwyczaj więksi i silniejsi niż ich rówieśnicy. Z badań Olweusa wynika, że:
- odznaczają się twardością charakteru, brutalnością i wykazują niską empatię wobec słabszych (i ofiar)
- mają najczęściej pozytywny obraz własnej osoby, są zadowoleni z własnych zachowań, nie mają poczucia winy i wstydu
- na ogół nie mają ciepłych, serdecznych kontaktów z rodzicami, często pochodzą z domów, gdzie rodzice lub starsze rodzeństwu posługują się fizyczną bądź emocjonalną przemocą, pokazując mu na własnym przykładzie, że przemoc jest efektywną formą osiągania celów. Wychowują się w rodzinach z licznymi problemami (alkoholizm, przestępstwa, rozbicie rodziny), w których rodzice stosują podwójne wzorce zachowań, w trudnych warunkach materialnych i mieszkaniowych.
- mogą być fizycznie silniejsi od rówieśników oraz odnosić sukcesy sportowe
- mają silną potrzebę dominacji i podporządkowania sobie innych używając groźby i siły, mogą przechwalać się swoją rzeczywistą lub wyimaginowaną przewagą nad kolegami.
- mają "gorący" temperament, łatwo wpadają w złość, są impulsywni i mają niską tolerancję na frustrację oraz na sprzeciw.
- z trudem poddają się obowiązującym normom, mogą starać się o uzyskanie przewagi drogą oszustwa.
- są buntowniczy, chętnie się sprzeciwiają, są agresywni wobec dorosłych, chociaż mogą też bać się dorosłych (zależy to od wieku i siły fizycznej).
- są spostrzegani jako "twardzi", "ostrzy" i wykazują niską empatię wobec słabszych (i ofiar)
- często w młodym wieku angażują się w inne działania aspołeczne, jak kradzieże, wandalizm, picie alkoholu, wchodzą w "złe towarzystwo"
- stosują przemoc dla pozyskania korzyści materialnych i psychicznych (ofiary muszą dostarczać im pieniądze, papierosy, alkohol i inne wartościowe dla nich rzeczy)
- zawsze uzyskują pewną popularność, choćby wśród niewielkiej liczby rówieśników (większą w szkole podstawowej niż średniej)
- mają łatwość nawiązywania kontaktów z otoczeniem, są biegłe w udawaniu
- zwykle ma niewielkie osiągnięcia w nauce: w szkole podstawowej pod względem osiągnięć w nauce różnie się sytuują, w średniej są z reguły poniżej poziomu [7]

Bibliografia:
1. Fontana D.(1998):Psychologia dla nauczycieli, Poznań, Zysk i S-ka
2. Olweus D. (1998): Mobbing fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymć, Wyd. Jacek Santorski and CO
3. Rylke M., Węgrzynowska J., Milczarek A. (1998): Wychowanie przeciw przemocy. Warszawa, Wyd. Bene Vobis.
4. Szymczak M. (red) (1995): Słownik Języka Polskiego, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o.

Przypisy:
1. M. Szymczak, Słownik Języka Polskiego.
2. Tamże
3. D. Olweus, Mobbing fala przemocy w szkole. Jak ją powstrzymć
4. H. Rylke, J. Węgrzynowska, A. Milczarek Wychowanie przeciw przemocy,
5. tamże
6. D. Fontana, Psychologia dla nauczycieli
7. D. Olweus, dz. cyt.