Psychologiczny portret osoby nieżyjącej
O profilowaniu ogólnie.
Profilowanie psychologiczne to dochodzenie do krótkiej, dynamicznej charakterystki, zwięźle ujmującej najważniejsze cechy nieznanego sprawcy i przejawy jego zachowań. Podstawowym założeniem metodologicznym podczas profilowania jest twierdzenie, że tak jak w każdym innym działaniu, tak i w zachowaniu przestępczym człowiek przejawia swoje indywidualne cechy. Na podstawie sposobu działania i pozostawionych śladów można więc wnioskować o osobowości sprawcy, procesach motywacyjnych i stylu życia.
Najbardziej znanym modelem profilowania jest czteroetapowy schemat FBI:
- gromadzenie danych o zdarzeniu i jego okolicznościach polega na zbieraniu wszystkich dostępnych informacji o przestępstwie ze wszystkich możliwych źródeł (np. raportów policyjnych, oględzin miejsca zdarzenia, fotograficznej dokumentacji);
- klasyfikacja przestępstwa jest próbą zakwalifikowania czynu zabronionego na podstawie wszystkich zebranych w sprawie danych;
- rekonstrukcja przestępstwa obejmuje bardziej precyzyjną próbę odtworzenia przebiegu zdarzenia, uwzględniającą motywację sprawcy, jego modus operandi, zachowanie ofiary, sekwencje poszczególnych zdarzeń itp.;
- tworzenie profilu zmierza do postawienia hipotez charakteryzujących bezpośrednio poszukiwanego sprawcę; dotyczy zmiennych demograficznych, fizycznych, nawyków, osobowości i motywacji; składające się na ostateczny profil informacje odnoszą się do wieku przestępcy, rasy, poziomu wykształcenia, zawodu, stanu cywilnego, majątkowego, środowiska wychowawczego, nawyków, zainteresowań oraz charakterystyki osobowości z uwzględnieniem zmiennych psychopatologicznych.
Proces profilowania sprawcy dzieli się na siedem kroków.
Ocena aktu przestępczego.
Wyczerpująca ocena i analiza szczegółów miejsca zdarzenia.
Opis i wieloaspektowa analiza ofiary.
Wstępna, ogólniejsza ocena raportów policyjnych.
Ocena protokołu sekcji zwłok i innych badań medycznosądowych.
Opracowanie profilu z najważniejszymi cechami charakteryzującymi sprawcę.
Sugestie dla prowadzących śledztwo sformułowane na podstawie skonstruowanego profilu.
Pierwsza charakterystyka, którą można określić jako profil nieznanego sprawcy to portret zabójcy powszechnie znanego jako Kuba Rozpruwacz (1888), poza tym amerykańscy specjaliści na zamówienie Biura Służb Strategicznych USA sporządził portret psychologiczny Adolfa Hitlera.
Odtwarzanie sylwetki psychologicznej osoby nieżyjącej.
Podczas profilowania ofiary w sprawie gwałtownej śmierci biegły ma za zadanie znalezienie odpowiedzi na pytanie, czy zgon nastąpił na skutek nieszczęśliwego wypadku, zamachu samobójczego, w związku z naruszeniem prawa, na skutek zabójstwa, czy też doprowadzenia do samobójstwa.
W przypadku samobójstwa rozważyć należy dwie ewentualności. Po pierwsze chodzić może o sytuację, w której dochodzi do targnięcia się na własne życie osoby będącej ofiarą znęcania się fizycznego lub psychicznego i jest ona bądź osobą najbliższą dla sprawcy, bądź pozostaje z nim w stosunku zależności albo też jest małoletnim czy też osobą nieporadną. Kolejna grupa przypadków dotyczny namowy lub udzielenia pomocy do targnięcia się na własne życie.
Rozstrzygnięcie tych problemów wymaga częstwo psychologicznej analizy sytuacji, a także odtworzenia sylwetki psychologicznej zmarłego i jego stanu psychicznego w okresie poprzedzającym zgon.
Jeśli istnieje wątpliwość co do przyczyny śmierci, naturalnym etapem rozważań staje się ustalenie ewentualnych motywów samobójstwa, a w przypadku braku podstaw do ich określenia, rozważenie przesłanek do wskazania innej możliwości tego zdarzenia.
W przypadku przyjęcia wersji samobójstwa biegły musi poddać analizie zgromadzony materiał na temat osoby i osobowości zmarłego, historii jego życia oraz okoliczności poprzedzających jego śmierć. Może zaistnieć potrzeba przeprowadzenia wywiadu z osobami dobrze znającymi zmarłego. Szczególne znaczenie w badaniu ma analiza wytworów działania i dokumentów osoby zmarłej. Listy, fotografie, pamiętniki czy rysunki stanowią niejednokrotnie bezcenne źródło informacji o zmarłym i wraz z całym zebranym materiałem dowodowym stanowią podstawę do stworzenia spójnego przebiegu zdarzenia, jego uwarunkowań i okoliczności.
Kwestia przeprowadzenia wywiadu klinicznego z bliskimi ofiary rodzi wiele trudności:
- problemy prawne sprowadzają się do kwestii związanych z poddaniem świadka badaniu psychologicznemu, który wymaga jego zgody; oznacza to praktycznie ograniczenie kręgu badanych do osób bliskich zmarłemu, ponieważ to one będą szczególnie zainteresowane wyjaśnieniem przyczyn śmierci;
- problemy praktyczne związane są z koniecznością ograniczenia liczby badanych osób, które rzeczywiście pozostawały ze zmarłym w bliskich relacjach; tylko one będą w stanie dostarczyć ważnych informacji o sytuacji życiwej, stanie psychicznym czy też zmianach w zachowaniu zmarłego; ze względu na fakt znacznego zaangażowania emocjonalnego istnieje niebezpieczeństwo subiektywizmu przejawiającego się na przykład kreowaniem określonego wizerunku zmarłego czy też motywacją do tworzenia własnej opinii na temat zdarzenia;
- etyczne aspekty działalności biegłego; musi on okazać delikatność i zrozumienie dla stanu i reakcji badanego, unikać wypowiedzi i ocen mogących wywołać czy też pogłębić uraz psychiczny.
Wywiad zmierzać będzie do:
- odtworzenia linii życia zmarłego;
- jego osobowości;
- funkcjonowania społecznego;
- sposobów radzenia sobie z wydarzeniami stresowymi;
- odporności na sytuacji trudne;
- zdolności kontrolowania emocji, zachowań i rekacji;
- charakterystycznego systemu norm i zasad moralnych.
Ważne jest, aby uwzględnić dynamikę zmian w stanie i funkcjonowaniu psychicznym zmarłego, zwłaszcza w aspekcie nastroju, myślenia czy aktywności. Wnikliwie przeanalizować należy okres bezpośrednio poprzedzający ewentualne samobójstwo. Bardzo ważna i przydatna dla biegłego jest wiedza dotycząca tzw. zespołu presuicydalnego. Jest to wykaz cech, które pojawiają się u osób z wysokim ryzykiem zamachu samobójczego:
- osłabienie licznych funkcji psychicznych i zwężenie ich do przeżywania poczucia lęku, niepokoju, poczucia zagrożenia, utrzymywanie się przekonania o mniejszej wartości, poczucie niewydolności prowadzące do dominowania postawy rezygnacyjnej;
- tendencje do kierowania agresji przeciwko sobie;
- ucieczka od rzeczywistości, realnych trudności – do rozważań o śmierci i samobójstwie jako sposobie wyjścia z sytuacji.
Powyższa analiza jest podstawą do przedstawienia najbardziej prawdopodonych wersji przebiegu wydarzeń, a także wskazania potencjalnego udziału lub wpływu innych osób. Ostateczne wnioski opinii będą formułowane różnie pod względem swej kategoryczności. Zależeć to będzie przede wszystkim od obszerności analizowanego materiału, a także wnikliwości i doświadczenia klinicznego biegłego.
opracowała: Alicja Kwiecińska
na podstawie: „Psychologia w postępowaniu karnym” - J.K. Gierowski, T. Jaśkiewicz-Obydzińska, M. Najda