William Shakespeare i jego twórczość
( 1564 - 1616 )
Urodził się w Strattford ( hrabstwo Warwickshire ). Był jednym z najgłośniejszych romantyków stulecia. Jest znany wszystkim aż do dziś, ze względu na swoją wspaniałą twórczość ( 36 utworów ). Nie ukończył szkoły średniej - ze względów finansowych. Grał w teatrach, pisał i poprawiał sztuki. Zdobył sławę i pieniądze, lecz nadal regularnie grał ( w "The Globe" ). Większość życia spędził w Londynie.
Tworząc korzystał z kronik historycznych, podzielił strukturę sztuki i poziom języka literackiego, używał prozy, ale i również rymów. Nie stosował się do żadnych prawideł tragedii renesansowych, mieszał style ( także wpływ kultury ludowej - folklor), nie uznawał jednorodności miejsca i czasu ( odejście od zasady trzech jedności ), wprowadzał teksty moralizatorskie (wpływ moralitetów średniowiecznych). Był fatalistą. Jego bohaterami steruje fatalne przeznaczenie. Shakespeare rysuje pogłębiony portret psychologiczny bohatera (Makbet). Styl jego charakteryzuje powrót cykliczny czasu oraz pewien motyw szaleństwa (Ofelia cierpiała na schizofrenię, a Lady Makbet na manię prześladowczą). Tematem jego sztuk jest walka dobra ze złem i kara za popełnione zbrodnie. Dramat Szekspira to dramat świecki.
Pisał komedie, tragedie, dramaty tzw. "narkotyczne" i kroniki historyczne. Jego twórczość możemy podzielić na cztery okresy:
1590 - 1594 - kroniki historyczne, "Henryk IV", "Henryk V", "Henryk VI", "Ryszard III", "Król Jan"
1594 - 1600 - "Romeo i Julia", "Juliusz Cezar", "Sen nocy letniej", "Wieczór Trzech Króli", dalszy ciąg kronik historycznych
1600 - ok. 1610 - "Makbet", "Hamlet", "Król Lir",
.... - 1616 - romanse, "Sonety" (zadedykowane W.H. - elementy biograficzne), "Perykles" i "Opowieść zimowa".
Istnieje twierdzenie, że nie wszystkie utwory Szekspira są jego autorstwa - niektóre z nich prawdopodobnie napisał F. Bacon
" Makbet"
Tło historyczne i geneza powstania "Makbeta".
Po wstąpieniu na tron Jakuba II wzrosło w Anglii zainteresowanie historią Szkocji i początkiem dynastii Stuartów.
William Shakespeare sięgnął po kronikę Rafała Holinsheda, w której jest mowa o królu Dunkanie, zamordowanym przez Makbeta i o Banku, który zapoczątkował linię Stuartów. Prawdziwa historia Makbeta, pochodząca ze źródeł świeckich miesza się w kronice Holinsheda z literacką fikcją.
Tematem tragedii są dzieje Makbeta i Lady Makbet, których żądza władzy popchnęła do morderstwa.
Krótki zarys dziejów Makbeta i jego małżonki:
Powrót Makbeta z wojny z Norwegami
Przepowiednia wiedźm dla Banka i Makbeta
Makbet zostaje namiestnikiem ( Tanem ) Kawdoru za zasługi
Powitanie króla przez Lady Makbet w jej zamku
Zaplanowanie zbrodni
Zasztyletowanie Dukana przez Makbeta
Makbet zostaje królem Szkocji
Zamordowanie Banka ( Makbet nasyła płatnych morderców )
Następna wizyta u czarownic - kolejne przepowiednie
Śmierć rodziny Makdufa
Wyprawa wojskowa Malkolma przeciwko Makbetowi
"Pochód lasu" na zamek Makbeta, oblężenie
Pojedynek Makbeta z Makdufem - śmierć Makbeta
Malkolm królem Szkocji
Lady Makbet jest postacią o skomplikowanym wnętrzu i psychice, to osobowość silna, bezwzględna, zdecydowana. Uważa, że cel uświęca środki. Jest kobietą konsekwentną, zimną, logiczną i przewidującą. Potrafi precyzyjnie zaplanować zbrodnię. Chce aktywnie uczestniczyć w życiu politycznym i społecznym - w ten sposób rekompensuje własne ułomności kobiece (aluzja do Królowej Elżbiety). Wiemy iż kiedyś miała dziecko, lecz ono przypuszczalnie umarło, a ona nie mogła dać już Makbetowi upragnionego następcy tronu.Dlatego ( chcąc wynagrodzić mężowi stratę ) pragnie pozyskać dla niego koronę, a samą stać się pierwszą damą w królestwie. Była dobrym psychologiem. Wiedziała, że korona to jego największe, choć nie ujawniane marzenie. To ona pomogła mu "odpowiednio" zinterpretować przepowiednię wiedźm (błyskotliwość i inteligencja R przebiegłość). To ona popycha małżonka do dalszych zbrodni. Mówi , że nie ma już powrotu z raz obranej drogi. Silna, odporna, wytrzymała, załamuje się dopiero wtedy, gdy Makbet odrzuca ją jako kobietę ( i kochankę ) mówiąc, że budzi jego wstręt.
Makbet :
" Jeden, wyłącznie jeden tylko bodziec podrzega we mnie tę pokusę. To jest ambicja, która przeskakując siebie spada po drugiej stronie. "
Znakomity wojownik, mąż czynu, uwielbiany przez żołnierzy dowódca. Cieszył się powodzeniem wśród ludu, ze względu na uczciwość, sławę dobrego żołnierza i cechy charakteru. Za to i za zasługi dla kraju Król mianował go Tanem Kawdoru.
Był na pewno ambitny. W głębi duszy marzył o wielkich zaszczytach. Nie miał jednak odwagi, aby samemu sięgnąć po władzę.
Był pod zniewalającym urokiem swojej żony. Zawierzył jej przebiegłości, fantazji, sile przekonywania. Makbet, choć mniej błyskotliwy od swej małżonki, nie był pozbawiony inteligencji i pewnego wyrachowania. Świadczy o tym jego język, sposób wyrażania myśli. Do ostatniej chwili wahał się, czy zamordować Dunkana. Po dokonaniu morderstwa był świadom ciężaru moralnego winy.
Nie wytrzymał psychicznie sytuacji, stąd wyrzuty sumienia, majaki, zwidy ( ukazanie się ducha Banka podczas uczty - moment przełomowy ). Makbet popada w szaleństwo, choć nie całkowicie. Do końca zachowuje się jak żołnierz - broni zamku, mimo oblężenia.
Uświadomienie sobie zbrodniczych czynów spowodowało, że odrzucił od siebie żonę ( znienawidził ją ). Pod koniec utworu wydaje nam się, że Makbet jakby pragnął, aby go ukarano za jego niecne postępki. ( Próba "rozgrzeszenia" głównego bohatera przez Szekspira ).
W czasie trwania akcji utworu Makbet ulega psychicznej metamorfozie. Staje się tyranem, znienawidzonym przez lud. Wszędzie węszył zdradę i podstęp. Obawiał się, że jego czyny obrócą się przeciwko jemu samemu, co też się stało.
Ludzka natura wobec namiętności, zaszczytów, posiadania władzy i bogactwa. Szekspir stwierdza, że człowiek z natury swej rzeczy jest ułomny. Być może dlatego, że przychodzi na świat skażony grzechem pierworodnym lub może dlatego, że jest tylko drobiną w otaczającym nas kosmosie, ulegającą różnorodnym wpływom i naciskom. W naturze każdego człowieka - powiada Szekspir - tkwią "ciemne strony" jego osobowości (natury). Nie zawsze się ujawniają. Są stymulowane przez wychowanie, urodzenie, obyczajowość, religię, obowiązujący kanon wzorców i zachowań, itp. Niekiedy jednak uzewnętrzniają się ( Lady Makbet i Makbet, Poloniusz, rodzice Julii - ród Capulettich ).
"Zaklęty krąg prawdy" - zbrodnia rodzi zbrodnię przy jednoczesnej świadomości, że nie ma zbrodni bez kary. Ambicja, blask korony, wizja władzy popycha Makbeta i Lady Makbet do zbrodni. Działają w pełni świadomie. Są to ludzie należący do elity kraju, bogaci, szanowani ( sam Makbet otoczony był sławą dobrego wodza oraz wiernego poddanego ). A jednak decydują się działać zbrodniczo, skrytobójczo. Ofiarami ich spisku padają: starzec, kobieta i dziecko. Przyczyniają się do śmierci służących, oskarżonych przez Lady o morderstwo. Zabiwszy raz, aby otrzymać koronę, zabijają jeszcze i potem, aby utrzymać się przy władzy. Pierwsza popełniona przez nich zbrodnia wyostrza ich reakcje. Stają się nieufni, obawiają się zdemaskowania, obwinienia i kary. "Nie ma winy bez kary". W przepowiedni wiedźm odczytujemy nie tylko projekcję historii Makbeta, ale także i ostrzeżenie , iż nie utrzyma się on przy władzy aż do końca życia. Królami Szkocji - według przepowiedni - mają być potomkowie Banka. W tym momencie Makbet powinien był odczytać dla siebie przestrogę, ale nie uczynił tego będąc zaślepionym chęcią władzy.
Rola wiedźm w dramacie:
Pierwiastek wywodzący się z tradycji wierzeń ludowych - światło pozazmysłowe, wiedźmy, zwidy ( świat irracjonalny ).
Są symbolem pokus bohatera ( "ciemne strony" człowieka ).
Są symbolem całego zła na świecie, istniejącego poza człowiekiem, ale mającego nad nim kontrolę.
To symbol omamów i złud w świecie pozorów odmiennym od rzeczywistości. To co wydaje nam się piękne - może okazać się szpetne, potworne, ohydne (np. władza). Przecież wiedźmy przepowiedziały Makbetowi to co na pierwszy rzut oka wydawałoby się wprost niewiarygodne:
1. że zostanie królem
2. że zbliżenie się lasu Birnam pod mury zamku oznacza jego rychły koniec
3. że pokona go człowiek nie urodzony w sposób zgodny z naturą
W końcowym akcie "Makbeta" wszystko to okazuje się być prawdą.
Wiedźmy akcentują w utworze potęgę zła, któremu nie może przeciwstawić się ani Makbet ani jego małżonka.
Podsumowanie problematyki utworu. Cechy dramatu szekspirowskiego "Makbet".
brak jedności miejsca, czasu i akcji
miejsca akcji:
psychologia portretów głównych bohaterów, rozbudowanie przeżyć wewnętrznych dylematów i wątpliwości ( monologi wewnętrzne )
natura i jej rola w mechaniźmie działań
reakcje bohaterów
karząca rola Lasu Birnam
wątki ludyczne ( rola przepowiedni wiedźm )
historyzm ( historia Makbeta zdarzyła się kiedyś naprawdę )
"Hamlet"
Utwór został napisany w 1602r. i otwiera tzw. drugi okres twórczości Szekspira charakteryzujący się dramatami pesymistycznymi: "Otello" 1605r. , "Król Lir" , "Makbet" oraz "Tymon Ateńczyk" 1607r.
Tło, źródło "Hamleta". Historia księcia Hamleta była dość popularna w ustnej i pisemnej legendzie Danii. Ta postać pojawiła się również u kronikarzy, badających mity średniowiecznej Danii.
Przebieg akcji dramatycznej:
Podczas zmiany warty żołnierze Bernardo, Marcellus i Horacy widzą ducha ojca Hamleta.
Hamlet dowiaduje się od strażników o duchu.
Wyjazd Leartesa do Francji.
Rozmowa Hamleta z duchem swojego ojca.
Poloniusz rozmawia z Ofelią, a potem z królem o szaleństwie Hamleta.
Rozenkrantz i Gildenstern mówią z Hamletem o sztuce, o nim samym i o przyjaźni.
Przyjazd aktorów.
Przedstawienie z wprowadzonymi przez Hamleta zmianami scenariusza.
Rozmowa Hamleta z matką Gertrudą. Zabicie Poloniusza.
Król namawia Hamleta na wyjazd do Anglii. Zdrada Rozenkrantza i Gildensterna.
Przygody Hamleta podczas drogi do Anglii.
Szaleństwo Ofelii po rozmowie z Hamletem.
Powrót Leartesa z Francji. Rozmowa z królem.
Śmierć Ofelii ( samobójstwo ). Przybycie Hamleta podczas jej pogrzebu.
Kłótnia i pojedynek Leartesa z Hamletem.
Śmierć królowej, króla - Klaudiusza, Leartesa i Hamleta.
Hamlet umierając przekazuje władzę księciu norweskiemu - Fortynbrasowi.
Fortynbras królem Danii.
Konfrontacja ideałów i młodzieńczych marzeń z rzeczywistością zastaną w Elsynorze.Hamlet kształcił się i studiował w Wirttemberdze. Trwa renesans. Wybucha reformacja. Świadkiem tych wydarzeń jest młody, niedoświadczony książę duński. Zetknięcie się ze światopoglądem renesansowym ukształtowało jego osobowość w duchu umiłowania piękna, wolności i tolerancji. Był przeświadczony, że człowiek jest istotą doskonałą - ukształtowaną na wzór i podobieństwo boskie. Młody Hamlet był idealistą, człowiekiem ufnym - wychowany w duchu irenizmu i panteizmu. Przyjeżdża do Elsynoru i spotyka się z rzeczywistością znacznie odbiegającą od tego, co sobie wyobrażał. Państwo jest rządzone przez tyrana i mordercę swego ojca. Jego własna matka dopuszcza się kazirodztwa. Najbliżsi przyjaciele Hamleta zdradzają go. Służba szpieguje. Dwór jest skorumpowany. To wszystko odbiega od wizerunku idealnego renesansowego państwa. "Dania jest więzieniem."
Upadek świata iluzji. Rzeczywistość okazuje się przytłaczająca, okrutna i niemoralna.
Życie dworskie ciąży atmosferą zbrodni, spisków i niedomówień.
Rozpacz i załamanie się Hamleta na wieść o śmierci ukochanego ojca. Domysły co do nienaturalnego zgonu ojca.
Pojawienie się ducha.
Oburzenie, nienawiść do matki, która została żoną Klaudiusza ( Hamlet zarzuca jej kazirodczy związek ze stryjem ). Hamlet czuje się oszukany, zdradzony przez matkę.
Odrzuca miłość Ofelii ( córki Poloniusza ).
Hamlet ucieka w samotność. Wyobcowuje się. Dania jest więzieniem. Brak tu swobody działania, oddechu, możliwości twórczych.
Hamlet ucieka w szaleństwo, "ale w tym szaleństwie jest metoda". Kieruje nim chęć zemsty. Buntuje się popełnia nierozważne czyny. Wewnętrznie rozdarty nie jest przekonany o słuszności swych metod: waha się, błądzi, rozmyśla ( hamletyzuje ).
Próba rozszyfrowania sensu przesłania monologu Hamleta "Być albo nie być".
" Być albo nie być, to wielkie pytanie. Jeśli w istocie najszlachetniejszą rzeczą Znosić pociski zawistnego losu Czy też, stawiwszy czoło morzu nędzy, Przez opór wybrnąć z niego? Umrzeć - zasnąć. I na tym koniec. Gdybyśmy wiedzieli, Że raz zasnąwszy, zakończymy na zawsze Boleści serca i owe tysiączne Właściwe naszej naturze wstrząśnienia, Kres taki byłby celem na tej ziemi Najpożądańszym. Umrzeć - zasnąć - zasnąć. Może śnić? - w tym sęk cały, jakie bowiem W tym śnie śmiertelnym marzenia przyjść mogą. (...) Gdyby obawa czegoś poza grobem, obawa tego obcego nam kraju, skąd nikt nie wraca, nie wątliła woli I nie kazała nam pędzić dni inaczej. "
Hamlet poddaje w wątpliwość istnienie Boga ( a więc w jakiś sposób kwestionuje jeden z najważniejszych dogmatów swej religii). Nie wie, co czeka człowieka w życiu pozagrobowym. Czy może znajduje się tam świat gorszy od rzeczywistego. Hamlet zadaje sobie pytanie: Czy warto cierpieć, aby żyć. Może po prostu popełnić samobójstwo, zrezygnować z życia i z cierpień ( wyrzeczeń ), jakie ze sobą ono niesie. Co spotka nas po śmierci? Życie jak sen, życie - pełne marzeń? Czy też piekło i potępienie. Hamlet jest młodym człowiekiem stojącym u progu życia, niedoświadczonym. Przytoczony monolog jest w pewnym sensie odpowiedzią na pytania: "Jakie jest moje miejsce w świecie?" "Co powinienem robić i jak?" Takie pytania zadajemy sobie również my - współcześni ludzie. Książę ma także koszmarne - samobójcze wizje.
Wyznaczniki formalne i ideowe zawarte w "Makbecie" i "Hamlecie" Szekspira.
1. Brak klasycznej jedności miejsca, czasu i akcji.
2. Rezygnacja z chóru na rzecz rozbudowanego monologu wewnętrznego postaci.
3. Psychologizacja postaci ( rozbudowany portret wewnętrzny ).