Beata Mucha
Vademecum dla rodziców.
Jak pomóc dziecku w klasach I-III w nauce ortografii?
Nauka pisania w polskim systemie oświatowo-wychowawczym odbywa się w klasie I, natomiast dzieci są do niej przygotowywane w najstarszej grupie przedszkolnej (grupa „0”-dzieci sześcioletnie). Proces początkowej nauki pisania jest bardzo trudny dla dzieci, wymaga dużo wysiłku. Szczególną rolę w tym procesie odgrywa koordynacja wzrokowo-ruchowa (polega ona najogólniej na swoistym „przełożeniu” obrazu wzrokowego na odpowiednie czynności ręki). Zmniejszają ten wysiłek dobre przybory do pisania. Kształtność pisma zwiększa pisanie przez dzieci piórem zamiast dość „twardym” długopisem. Ponadto pióro zmniejsza wysiłek fizyczny dziecka związany z pokonywaniem oporu w kreśleniu liter. Stąd też należałoby uczniów klasy I zaopatrzyć w „lekko” piszące pióra. Ułatwi to dzieciom zdobywanie trudnej sztuki pisania.
Zgodnie z przyjętymi założeniami, dziecko w klasie I powinno już około stycznia sprawnie pisać pod względem graficznym. Stwierdza się jednak, że dzieci nie piszą w sposób poprawny pod względem graficznym, popełniają liczne błędy, o piśmie naszych dzieci mówi się najogólniej, że jest brzydkie itp. Stąd też wspólnym wysiłkiem nauczycieli i rodziców należałoby zadbać o należytą „kształtność” pisma naszych dzieci.
Jak oceniać pismo naszych dzieci? Podstawową formą sprawdzenia pisma pod względem graficznym są „próbki pisma”. Można je „pobrać” z zeszytów uczniowskich lub polecić dziecku napisanie dowolnego zdania. Pismo dziecka można ocenić biorąc pod uwagę trzy podstawowe kryteria: czytelność, pisemność i estetykę. Kryterium czytelności umożliwia nam poprawne rozpoznanie danej litery, pisemność - właściwe łączenie danej litery z innymi literami czy zespołami liter. Kryterium estetyczne ma charakter subiektywny - mówimy, że pismo jest ładne lub brzydkie.
Pismo dziecka siedmioletniego, uczęszczającego do klasy I, po pierwszym semestrze nauki (na przełomie stycznia i lutego) powinno być poprawne pod względem konstrukcyjnym, w łączeniu liter w wyrazach, proporcjonalne. Kilka słów na ten temat.
Naruszenie w pisaniu kształtu wzoru danej litery (wzory są w elementarzu), niedokładność w odtworzeniu zasadniczej formy danej litery, brak zwartości elementów składowych litery itp. - to błędy konstrukcyjne.
W związku z tym, że litera występuje w wyrazie, a więc w sąsiedztwie z innymi literami, musi być w odpowiedni sposób połączona. Każda litera nie może być pisana oddzielnie, szczególnie w przypadku początkowej nauki pisania.
Każda litera w wyrazie powinna mieć odpowiednią proporcję w stosunku do innych liter (nie mogą litery tej samej kategorii być różnej wielkości).
Jeżeli w zdaniu napisanym przez dziecko występują błędy konstrukcyjne, w łączeniu liter w obrębie wyrazu, a także w zachowaniu odpowiedniej proporcji poszczególnych liter - to nasze dziecko nie osiągnęło wymaganej poprawności w pisaniu, ma - jednym słowem - trudności w nauce pisania, pisze „brzydko” i wymaga odpowiednich ćwiczeń w kształtnym pisaniu. Pomoc dziecku mającemu trudności w kształtnym pisaniu sprowadza się w istocie rzeczy do dwóch zabiegów: pokaz poprawnego wzoru danej litery, sposobu jej kreślenia, a następnie ćwiczenie ręki dziecka w poprawnym kreśleniu poszczególnych liter, zespołów liter, wyrazów itp. (ćwiczenia muszą być systematyczne, musi być odpowiednia ich liczba, aż doprowadzą do sprawności).
Sposoby oceniania przez rodziców umiejętności ortograficznych dzieci
Rodzice często zadają sobie pytania:
Jak sprawdzić, czy dziecko ma kłopoty z ortografią?
Jakie są wymagania pod tym względem w klasie I, II i III?
Jak pomóc dziecku w nauce poprawnego pisania?
Dzieci w młodszym wieku szkolnym mają duże trudności w pisaniu pod względem ortograficznym. Stąd też pomoc rodziców w organizowaniu dzieciom w domu ćwiczeń ortograficznych może być użyteczna w poprawie stanu nauczania ortografii polskiej w klasach I-III. Podstawowym narzędziem do oceny umiejętności ortograficznych dzieci jest dyktando sprawdzające albo inaczej pisanie ze słuchu (mówi się dziecku kolejne zdania tekstu zawierającego wyrazy trudne pod względem ortograficznym, a dziecko ma je napisać ze słuchu), Obecnie przedstawię propozycję tekstów do dyktand sprawdzających umiejętności ortograficzne dzieci w klasie I, II i III.
Klasa I
„To jest mały Tomek. Mama daje mu mleko. On jest wesoły”. (do wykorzystania po pierwszym semestrze).
„Od rana pada deszcz. Ulice i domy są mokre. Paweł i Dorota mają parasol. Idą do szkoły pod parasolem”. (do wykorzystania w maju)
Wymienione sprawdziany do oceny umiejętności ortograficznych dzieci pozwalają na ocenę stosowania następujących zasad pisowni polskiej:
- wielka litera w imionach i na początku zdania w wyrazach z zakresu słownika ucznia,
- „ą” w wygłosie,
- umiejętność właściwego stosowania „i”, „j”,
- pisownia wyrazów z dwuznakami.
Przedstawione wymagania należą do podstawowych w klasie I. Stąd też przeprowadzony przez rodziców sprawdzian za pomocą podanych tekstów pozwoli na ocenę umiejętności ortograficznych dziecka, a także na zorganizowanie odpowiednich ćwiczeń eliminujących ujawnione trudności.
Klasa II
„Harcerze wybierają się na wycieczkę, dlatego Staś nie może zasnąć. Myśli o wędrówce przez brzozowy las i ognisku na leśnej polanie. Już wszystko przygotował. Potrzebne rzeczy umieścił w niewielkim plecaku. W szafie powiesił swój mundurek. O szóstej rano jest zbiórka”.
W przedstawionym tekście uwzględniono następujące zasady ortograficzne uwzględnione w programie klasy I i II:
- wielka litera na początku zdania,
- wielka litera w pisowni imion,
- dwuznaki,
- zmiękczenia,
- pisownia wyrazów z „ó” i „u”,
- pisownia wyrazów z „i” i „j”,
- pisownia samogłosek nosowych (q i ę) w różnych pozycjach: w wygłosie i przed zwarto-szczelinową,
- pisownia wyrazów zakończonych na „-ówka”,
- pisownia wyrazów z „rz” po spółgłoskach,
- pisownia wyrazów z „h”,
- pisownia tego samego przyimka z różnymi rzeczownikami.
Przedstawiony sprawdzian pozwala na względnie adekwatną ocenę umiejętności ortograficznych dzieci w miesiącach kwiecień - maj klasy II. Jeżeli dziecko w toku pisania ze słuchu popełni 4 i więcej błędów ortograficznych, to jest to poważny sygnał ostrzegawczy. Rodzice w trosce o dalszą efektywną naukę szkolną własnego dziecka powinni wspólnie z dzieckiem ćwiczyć te dyspozycje, które decydują o poprawnej pisowni (pamięć wzrokowa, słuchowa i ruchowa).
Przykładowe teksty dyktand dla uczniów klasy II
„Jest już późno. Dzieci biegną do szkoły. Helenka niesie atrament. Józio ma w teczce pióro i żółty ołówek”.
(późno, Helenka, atrament, pióro, żółty, ołówek)
„Dzieci z drugiej klasy zrobiły gazetkę o Wojsku Polskim. Umieściły na niej napis - Polska Rzeczpospolita Ludowa ma dzielne wojsko. Gazetkę zawiesiły na korytarzu. Podoba się ona wszystkim”.
(Rzeczpospolita, korytarz)
„Na górze za szkołą rośnie las. Mieszkają w nim leśne zwierzęta. Wiewiórki zbierają tam orzechy na zimę”.
(góra, zwierzę, wiewiórka, orzech)
„Córka naszej woźnej jest harcerką. Razem z harcerzami zrobiła huśtawkę na podwórku szkolnym. Tu będą się huśtać małe dzieci”.
(córka, harcerz, huśtawka)
„W szkole mamy spółdzielnię uczniowską. Kupujemy tutaj zeszyty, ołówki, długopisy, pióra. Można tu także dostać ciepłą herbatę i bułki. Halina jest ekspedientką”.
(spółdzielnia, herbata, Halina, ekspedientka)
„Henryk robił porządek na półce. Wyrzucił pusty kałamarz i zeszyt poplamiony atramentem. W spółdzielni kupił nowy piórnik z piórem, długopisem i ołówkiem. Wszystkie wróble ćwierkały, że Henio jest porządnym uczniem”.
(porządek, wyrzucić, półka, Henryk, długopis)
„Mama gotuje obiad. Przygotowała mięso i warzywa. Na talerzykach ułożyła konfitury na deser. Wkrótce będzie gotowa także i zupa”.
(warzywa, talerz, konfitury, wkrótce)
„Dzieci wybrały się do lasu. Oprócz Józia i Henia szła mała Halinka. Po krótkiej chwili nadciągnęła burza. Huczące grzmoty rozlegały się po lesie. Dzieci schroniły się do leśniczówki”.
(krótka, burza, huczy, oprócz)
Klasa III
„Mamusia i tatuś wyjechali na wieś, bo babcia zachorowała. Do babci przyjechał lekarz z Krakowa. Kazał leżeć w łóżku i pić różne lekarstwa. Moja mamusia opiekuje się babcią, a tatuś karmi domowe zwierzęta. Może sobie nie poradzić z pieskiem. Mały Azorek głośno hałasuje i szczeka na sąsiadów. Chora babcia musi mieć spokój”.
Podany tekst do pisania ze słuchu sprawdza znajomość następujących zasad ortograficznych:
- pisownia zmiękczeń,
- pisownia wyrazów z „ó” wymiennym,
- pisownia wyrazów z „ó” niewymiennym,
- pisownia form czasowników zakończonych na „-uje”,
- pisownia wyrazów z „ę” przed spółgłoskami zwartymi,
- pisownia wyrazów z „h” i „ch”,
- pisownia wyrazów z „rz” wymiennym,
- pisownia przyimka z rzeczownikiem,
- pisownia rzeczowników własnych.
Przedstawione propozycje sprawdzianów do badania umiejętności ortograficznych pozwolą na udzielenie dziecku pomocy w uzyskaniu wymaganej sprawności w tym zakresie. Podstawowymi formami ćwiczeń, możliwymi do wykorzystania przez rodziców, będą: pisanie ze słuchu (dyktando sprawdzające) i pisanie z pamięci (pokaz dziecku określonego zdania z trudnościami ortograficznymi i zapisanie go z pamięci przez dziecko). Obecnie przedstawię wybór niektórych tekstów do ćwiczeń ortograficznych możliwych do wykorzystania przez rodziców.
Przykładowe teksty dyktand dla uczniów klasy III
„Klasa trzecia porządkuje swoją działkę. Chłopcy zbierają różne warzywa. Dziewczynki szukają ogórków i korzeni chrzanu. Urządzą konkurs na najlepiej przyrządzone zapasy zimowe”.
(ogórek, różny, korzeń, konkurs)
„Harcerze urządzili grę polową. Drużynowy podzielił zastęp na równe części. Jedna część poszła w kierunku północnym, druga na południe. Henryk pierwszy znalazł ukryty skarb. Nazwano go bohaterem dnia”.
(równy, północ, bohater)
„Jest już jesień kalendarzowa. Nam to jednak nie psuje humoru. Cieszymy się resztkami ciepła i pięknymi różnokolorowymi liśćmi w sadzie i w lesie”.
(kalendarz, humor)
„W warsztacie rzemieślnika wre praca. Panuje tu wielki hałas. To zakład stolarski. Majster wraz z towarzyszami wyrabia sprzęt do szkolnej pracowni. Czeladnicy mają skórzane fartuchy, które chronią ich ubrania. Na półkach leżą różne narzędzia”.
(skóra, rzemieślnik, hałas, towarzysz, narzędzia)
„W szkolnym ogródku warzywnym uprawialiśmy rzadko spotykane warzywa. Były to: kabaczki i szparagi. Nikt nie próżnował. Plony były piękne. Jarzyn wystarczyło dla wszystkich. Również i na zimę pozostał ich spory zapas. Przechowujemy je w piwnicy, w umiarkowanej temperaturze”.
(również, próżnuje, jarzyny, temperatura, rzadki)
„Drużyna zuchowa wybrała się na wycieczkę. Pierwsza szóstka miała najkrótszą drogą wejść na wierzchołek pagórka. Druga szóstka szukała listu ukrytego w pobliżu starej wierzby. Po wykonaniu zadania obie szóstki spotkały się w wyznaczonym miejscu. Wówczas zaczęły się wspólne zabawy. Wszystkim najbardziej podobały się zabawy ze śpiewem”.
(szóstka, wierzchołek, wierzba, wówczas)
„Pani opowiadała nam historię wybuchu ostatniej wojny. Nasi żołnierze dzielnie odpierali uderzenia wojsk hitlerowskich. Wielu z nich z honorem broniło naszej ziemi. Ginęli od kul i bomb. W Dzień Wojska Polskiego składamy hołd tym, co polegli za naszą wolność”.
(historia, żołnierz, honor, bomba, hołd)
„Widok z okien naszej szkoły jest szczególnie ładny. Pagórkowata rzeźba terenu dodaje mu uroku. Na horyzoncie o zmierzchu widnieje ciemna wstęga lasu. Na tle zieleni odcina się komplet białych domków o czerwonej dachówce. W przydrożnym rowie złocą się żółte kaczeńce”.
(rzeźba, horyzont, komplet, zmierzch)
Przedstawiłam kilka przykładów tekstów do ćwiczeń związanych z kształtowaniem u dziecka umiejętności poprawnego pisania ortograficznego niektórych wyrazów. Tego typu ćwiczenia (jedno dziennie czy ewentualnie co dwa dni) można prowadzić w warunkach domowych. Ścisłe współdziałanie nauczyciela i rodziców w tym zakresie pozwoli na stopniowe eliminowanie błędów ortograficznych z wypowiedzi pisemnych uczniów.
Opracowała: Beata Mucha
Źródło http://nauczyciel.szm.com/nauczaniepoczatkowe/Muchavademecum.htm