Co jest co - w nutach na fortepian

Po czym poznać, że nuty przeznaczone są na fortepian (lub podobny instru-

ment klawiszowy) ? Po tym, że "pięciolinie" spięte są "klamrą" po dwie,

z których górna opatrzona jest w "klucz wiolinowy" a dolna - w "klucz ba-

sowy". Również "kreski taktowe" przebiegają przez obie pięciolinie.

Patrz przykłady poniżej.

W nutach wyróżnić można trzy grupy informacji :

1 - informacje ogólne niedotyczące materii muzycznej :

- tytuł utworu i ewentualnie inne dane (np. nr dzieła, dedykacja i tp),

które zwykle umieszczone są u góry.

- kompozytor - po prawej stronie nad pierwszą pięciolinią.

- rok wydania i wydawca - u dołu na pierwszej stronie

(często te dwie ostatnie informacje podawane są pod tytułem utworu).

Patrz przykład 1.

Przykład 1.

2 - informacje ogólne dotyczące materii muzycznej :

- tempo i ewentualnie inne ogólne wskazówki wykonawcze - po lewej

stronie nad pierwszą pięciolinią.

- klucze - wiolinowy i basowy - na początku każdej pięciolinii.

- tonacja - patrz na "znaki przykluczowe" ("krzyżyki", lub "bemole") - na

początku każdej pięciolinii.

- metrum - patrz na początku utworu (tuż za znakami przykluczowymi).

Popatrzmy pod tym kątem na przykład 1 :

- tempo "largo" (szeroko, bardzo powoli) należy do grupy wolnych ;

inne określenia tempa w tej grupie to : larghetto, lento, adagio, grave ;

tempa umiarkowane : andante, andantino, moderato, allegretto ; tempa

szybkie : allegro, vivo, vivace, veloce, presto, vivacissimo, prestissomo

(szczegółowe znaczenie poszczególnych określeń, pochodzących z ję-

zyka włoskiego, podają słowniki i podręczniki muzyczne ;

w wielu przypadkach nad słownym określeniem tempa (a często za-

miast) podaje się ścisłe, metronomiczne, oznaczenie czasu trwania war-

tości rytmicznych - jak w przykładzie 2 :

Przykład 2.

co oznacza, że na metronomie należy ustawić cyfrę 114, czyli tempo

grania ćwierćnut wyniesie 114 na minutę.

Wróćmy do przykładu 1 :

- utwór jest w tonacji g-moll, co podano w tytule (gdyby tej informacji

nie było, to należałoby sprawdzić, czy nie jest to przypadkiem tonacja

B-dur - utwór zwykle kończy się akordem tonicznym).

- metrum utworu to 4/4 (znak "C" funkcjonuje równolegle z 4/4).

3 - informacje szczegółowe dotyczące materii muzycznej :

- zmiany tempa, klucza, tonacji i metrum, co zaznaczane jest tuż za

kreską taktową (zmiana klucza spotykana jest też w trakcie taktu).

- zmiany dynamiki (inaczej - siły dźwięku, potocznie - głośności), dotyczą-

ce zarówno mniejszych, lub większych fragmentów, jak i poszczególnych

dźwięków, co zaznaczane jest odpowiednimi słowami, literami, lub zna-

kami graficznymi - patrz przykład 3.

Przykład 3 (druga linia Ballady g-moll)

Mamy tu zmianę (zwiększenie) tempa na "Moderato" (umiarkowanie)

z równoczesną zmianą metrum na 6/4.

Łącznie z przykładem 1 widzimy zmiany dynamiki - z początkowego "f"

(forte - głośno), poprzez "dim" (diminuendo - ściszanie) w drugiej połowie

3 taktu (długość dwóch schodzących się linii pokazuje odcinek, na któ-

rym winno nastąpić wyciszenie), do "p" (piano - cicho) w 4 takcie, na

przełomie 6 i 7 taktu mamy lokalne wzmocnienie (crescendo), po zmia-

nie metrum (p) przypomina, że ogólnie gramy piano (pod półnutą c jest

akcent - o czym poniżej - co siłą rzeczy wypada nieco głośniej).

Ponadto - stosuje się jeszcze "ff" (fortissimo - bardzo głosno), "fff" (for-

tissimo possibile - możliwie najgłośniej) oraz analogicznie "pp" (pianis-

simo - bardzo cicho) i "ppp" (pianissimo possibile - możliwie najciszej).

Zmiana jakości brzmienia za pomocą pedału - "Ped" - naciskamy pedał,

" * " - zwalniamy.

- zmiany artykulacji (sposobu wydobywania i łączenia), dotyczące za-

równo mniejszych, lub większych grup, jak i poszczególnych dźwięków,

co zaznaczane jest odpowiednimi słowami, lub znakami graficznymi.

Patrz przykład 4.

Przykład 4 (cd Ballady g-moll).

W lewej ręce mamy zmiany klucza (czego nie pokazano jeszcze w do-

tychczasowych przykładach) oraz "przenośnik oktawowy" (8''''''''''''| ). Oba

sposoby pozwalają uniknąć stosowania linii dodanych - górnych i dolnych

(nie używa się więcej niż 5 linii dodanych). Przenośnik oktawowy nad

nutami oznacza przeniesienie o oktawę w górę, pod nutami - w dół.

Wracając do tematu artykulacji, widzimy w tym przykładzie :

- staccato (odrywać) - kropka nad, lub pod nutą (po przeciwnej stronie

ogonka) - wartości nut są skrócone, gdyż po uderzeniu w klawisz pa-

lec winien być natychmiast podniesiony.

- akcent - znak ">" nad nutą, lub pod nutą (po przeciwnej stronie

ogonka), polega na głośniejszym wykonaniu danego dźwięku,

- legato (łączyć) - tenże wyraz, lub łuk nad zespołem nut (nie mylić

z długimi łukami oznaczającymi "frazowanie", jak również z krótkimi,

ale łączącymi dwie nuty tej samej wysokości, co oznacza przedłużenie

nuty pierwszej o wartość drugiej) - wartości nut są dotrzymane, gdyż

palec z klawisza odrywamy dopiero w momencie uderzania w następny.

Ponadto - stosuje się jeszcze :

- spiccato (oddzielać) - znak przypominający wąską literę " v " (w nie-

których źródłach i nutach znak ten jest zaczerniony), wykonanie winno

być bardziej energiczne i ostrzejsze niż "staccato" a wartości nut jeszcze

bardziej skrócone.

- portato (przenosić) - artykulacja pośrednia między legato i staccato -

do kropek i łuku dodana jest prostokątna klamra z napisem portato -

skrócenie wartości nut jest tu znikome.

- glissando - linia prosta, lub falista (t.zw. wężyk) z napisem gliss po-

między nutą rozpoczynającą i kończącą. Polega na zmianie wysokości

dźwięku bez jego przerywania. Jest to artykulacja nietypowa dla forte-

pianu a polega na szybkim przesunięciu palcem po białych, lub czar-

nych klawiszach.

- tremolo (drżenie), tremolando (drżąco) - jest to właściwie skrócony

zapis szybko powtarzanego tego samego dźwięku, lub dwóch różnych

dźwięków (w tym współbrzmień).

- arpeggio (jak na harfie, struna po strunie) - pionowy wężyk przed

akordem - polega na szybkim wykonaniu akordu dźwięk po dźwięku

poczynając od najniższego. Są tu dwie możliwości : gdy wężyk prze-

biega przez obie pięciolinie akord rozpoczyna się lewą ręką i kontynu-

uje prawą, gdy mamy osobne wężyki na każdej pięciolinii obie ręce

równocześnie wykonują swoje akordy

(są jeszcze inne śposoby artykulacji, ale nie dotyczą fortepianu).

OZDOBNIKI (pojedyncze dźwięki, lub ich grupy, upiększające linię me-

lodyczną), zaznaczane odpowiednimi symbolami, lub znakami graficzny-

mi, umieszczanymi nad konkretną nutą i wykonywane w czasie trwania

tejże nuty, a mianowicie :

- przednutka krótka (stosowana obecnie ; w muzyce dawnej jest też

"przednutka długa") - mała przekreślona nutka "ósemka" połączona łu-

kiem z nutą główną - szybko zagrana nuta przed nutą główną, odbiera

ona nieco wartości nuty poprzedniej, jednakże akcent pozostaje przy nu-

cie głównej (spotyka się też przednutki złożone z kilku nutek i w tym

przypadku nie są one przekreślone).

- mordent nieprzekreślony (stosowany obecnie ; w muzyce dawnej jest

też "mordent przekreślony") - "zygzak" złożony z 5 ramion umieszczo-

ny nad nutą (po przeciwnej stronie ogonka) - w czasie przeznaczonym

na nutę główną uderzamy ten dźwięk, następnie gamowłasciwy dźwięk

sąsiedni wyższy (zwany sekundą górną) i powtórnie dźwięk główny ;

sekunda górna może być chromatycznie zmieniona i wtedy nad, lub

pod znakiem stawia się odpowiedni znak (krzyżyk, bemol). Można po-

wiedzieć, że mordent nieprzekreślony zamienia nutę główną w 3 nuty -

zamiast np. "c" gramy "c,d,c".

- obiegnik - znak podobny do leżącego S, umieszczony nad nutą, lub

miedzy dwiema nutami - wykonanie polega na szybkim opisaniu nuty

głównej przez jej górną i dolną sekundę. Można powiedzieć, że obieg-

nik zamienia nutę główną w 4 nuty - zamiast np. "c" gramy "d,c,h,c".

W przypadku obiegnika postawionego miedzy dwiema nutami jego wy-

konanie odbywa się po uderzeniu pierwszej nuty, ale odpowiednio skró-

conej (czyli gramy np. c, d,c,h,c - wszystko w czasie przeznaczonym

na nutę "c").

- tryl - nad nutą figuruje skrót tr ; jeżeli ozdobnik dotyczy wielu nut,

lub wielu taktów, to za skrótem występuje linia falista (wężyk) pokazu-

jąca odpowiedni odcinek wykonywania ozdobnika - w czasie przezna-

czonym na nutę główną szybko i wielokrotnie uderzamy ten dźwięk

na zmianę z sekundą górną (można powiedzieć, że tryl to jest przedłu-

żony mordent) - patrz przykłady poniżej.

Przykład 5.

W pierwszym takcie nad nutą "a" mamy znak ozdobnika "tryl". Kasownik

nad nim oznacza, że górną sekundą ma być "h" (bo pierwszą nutą w tak-

cie jest his). Cyferki u góry podpowiadają którymi palcami należy ten

tryl wykonać (skoro mowa o cyferkach - widać je we wszystkich przy-

kładach - oznaczają one "palcowanie" - nie ma ich tam gdzie użycie

palców jest oczywiste). W ostatnim takcie jest przednutka krótka, w lewej

ręce akord finalny ma być zagrany arpeggio. Widzimy tu też znaki "fer-

mata" (łuk z kropką w środku), co oznacza przedłużenie wartości nuty,

lub pauzy wg uznania wykonawcy.

Przykład 6.

Widzimy tu nad nutą "h" symbol ozdobnika "mordent nieprzekreślony"

wraz z palcowaniem.

FRAZOWANIE, zaznaczane łukami obejmującymi od kilku nut do wielu

taktów, które wyznaczają odcinki tworzące pewne całości wyrazowe.

Patrz przykłady 1, 3, 4 - wszystkie łuki dotyczą frazowania. U nowicju-

sza mogą budzić wątpliwości krótkie łuki w dwóch ostatnich taktach

przykładu 3. Bowiem zarówno w prawej, jak i lewej ręce łuki dotyczą

nut tej samej wysokości, co zwykle oznacza przedłużenie nuty pierwszej

o wartość drugiej. W tym jednak przypadku bliżej nut mamy kropki,

czyli staccato, z czego wniosek, że łuki oznaczają frazowanie (nie jest to

też portato, bo nie ma klamry i napisu).

Wymienione powyżej ozdobniki należą do grupy skrótów powszechnie stoso-

wanych w zapisie nut na fortepian i inne instrumenty. Dla nowicjuszy jest to

kłopotliwe, bo trzeba zapamiętać wykonanie każdego z nich. Wygodniejszy był-

by dokladny zapis bez używania tych skrótów - ale cóż - tak się przyjęło

i trzeba się do tego przyzwyczaić (można sobie zrobić "ściągę").

- inne skróty w pisowni nut :

- pauzy trwające kilka taktów - spotykane sposoby oznaczeń podaje przykład 7.

Przykład 7.

- wielokrotne powtarzanie dźwięków tej samej wysokości i wartości,

lub figur melodycznych - patrz przykład 8.

Przykład 8.

- wielokrotne powtarzanie figur melodyczno-rytmicznych - patrz przykład 9.

Przykład 9.

- wykonywanie oktaw - cyfra 8 umieszczona nad, lub pod nutą oznacza

zagranie jej z oktawą, odpowiednio - górną, lub dolną. Spotykane są

też określenia : col 8^va, all 8^va, con 8^va, coll ottava bassa (tylko dla oktawy

dolnej

- powtórzenie części utworu od początku - jeśli utwór ma np. strukturę

A, B, A, to - zamiast przepisywać część A - na końcu części B pisze-

my "Da capo al FINE" (w skrócie D.c.al F, co czytamy "da kapo al fine"

i znaczy to "od podzątku do napisu FINE"), zaś na końcu części A pi-

szemy "FINE" (koniec).

- powtórzenie części utworu od konkretnego miejsca - stawiamy tam

znak podobny do litery "f" z dodatkowymi dwiema kropkami a w miej-

scu po którym następuje powtórzenie piszemy "Dal segno" (dal senio,

w skrócie "D.s.", co znaczy "od znaku"). Zwykle oznacza to powtórze-

nie aż do końca utworu, chyba że napiszemy "Dal segno al FINE"

i oznaczymy miejsce zakończenia słowem "FINE".

- powtórzenie fragmentu utworu - początek fragmentu oznaczamy wspom-

nianym znakiem "f" a koniec znakiem podobnym do "elipsy przekreślo-

nej na krzyż" (potocznie - "latarnia") a w miejscu po którym następuje

powtórzenie piszemy "Dal f al O e poi CODA". Po powtórzeniu tego

fragmentu przechodzimy do części oznaczonej na początku wyrazem

"CODA" (koda - zakończenie). Czasem zamiast "CODA" spotykamy "TRIO"

i zwykle na końcu "TRIO" widzimy wskazówki do dalszego wykonania

utworu.

A oto dokładny wizerunek znaku "f" i "latarni" :

- odmienne zakończenie powtarzanych części utworu - patrz przykład 10.:

Przykład 10.

Pierwszy znak repetycji (powtórzenia) mamy w miejscu A, powtarzamy

zatem od początku, ale opuszczamy zakończenie pod klamrą 1 i gramy

zakończenie pod klamrą 2. Gramy dalej do następnego znaku repetycji

w miejscu C i powtarzamy od najbliższego znaku repetycji o przeciw-

nym kierunku (wskazują to kropki - umieszczone po stronie lewej naka-

zują powtórzenie fragmentu z lewej strony znaku, umieszczone po pra-

wej nakazują powtórzenie fragmentu z prawej strony znaku), ale - po-

dobnie jak poprzednio - opuszczamy zakończenie pod klamrą 1 i gramy

zakończenie pod klamrą 2. Spotykane jest też oznaczenie pod klamrami

"I volta" (prima volta - pierwszy raz) i "II volta (sekunda volta - drugi raz).

W miejscu D mamy znak zakończenia utworu. Zwróćmy też uwagę,

że za kropkami występuje kreska cienka.

Skąd wiemy o którym takcie mówimy ? Podpowiada nam to cyferka pomię-

dzy kluczami na początku każdej linii, podająca numer danego taktu (w przy-

kładzie 1 mamy 1 (to oczywiste, bo to początek utworu) a w przykładzie 3

figuruje 5 (następne takty w danej linii trzeba samemu policzyć).

---