WYKŁAD 7 POJĘCIE I DEFINICJE WYCHOWANIA Etymologia pojęcia „wychowanie” Tradycyjnie pedagogika była i jest (choć obecnie nie tylko) nauką o wychowaniu człowieka. „Wychowanie” nie jest określeniem neutralnym, ale obciążonym treścią historyczną, społeczną i filozoficzną. → Analiza wychowania musi być odniesiona do jego treści - do nadawanych mu znaczeń. „Wychowanie istnieje prawdopodobnie tak dawno jak cywilizacja, i objawia się we wszystkich rasach i pod wszystkimi szerokościami geograficznymi. Jest to więc olbrzymia masa faktów stanowiąca część socjalnego wychowania człowieka” (Z. Mysłakowski, 1964). Starożytna Grecja Rozróżnienie trefein - pieczy nad chłopcem (żywienie, karmienie, pielęgnacja) od pedagogii - zabiegów, czynności i umiejętności związanych z jego formowaniem umysłowym i moralnym. Sofiści, przełom V/IV wieku p.n.e. - paideia: czynności związane z wykształceniem ucznia w zakresie gramatyki, retoryki i dialektyki (kształceniem obywatela: życie - zadaniem, paideia - środkiem jego realizacji). Paideia - nie tylko wyposażenie człowieka w niezbędną wiedzę. To ruch: nie tyle z cienia jaskini do światła idei, ale ruch wewnętrzny człowieka, zwrot, przebudzenie duszy, troska o duszę). „Wychowanie” w języku polskim - żywienie, utrzymywanie kogoś przez dostarczanie mu środków do życia: „dobrze kogoś chować” → wychowanie odnoszono też do zwierząt i roślin: wychowywać psa, wychować kwiat, chować świnię (przeciwnie niż u I. Kanta: wychowanie zastrzeżone tylko dla człowieka, który może stać się człowiekiem tylko przez wychowanie; jest tylko tym, co wychowanie z niego czyni).
Pojęcie wychowania Dopiero w XIX wieku - nadanie wychowaniu znaczenia e-dúcâre (łac.): wyciąganie, wydobywanie, wyprowadzanie ku górze. Pedagogika - stworzona przez J. F. Herbarta na początku XIX w. - do dziś nie wyeliminowała wieloznaczności pojęcia wychowania. Znaczenie zależne od przyjętej antropologii filozoficznej, aksjologii, ideologii, psychologicznej koncepcji człowieka. G.E. Lessing (filozof oświeceniowy): wychowanie nie może dać człowiekowi nic, czego nie mógłby on mieć sam z siebie, jednak społeczeństwo nie mogłoby normalnie funkcjonować bez odpowiedniego przygotowania ludzi do pełnienia w nim określonych obowiązków. Naturaliści (J.J. Rousseau, J. B. Basedow): wychowanie nie może kończyć się na etapie edukacji szkolnej, ale powinno wyposażać wychowanków w tyle środków, by w późniejszym życiu mogli stać się wychowawcami samych siebie, potrafili pracować nad otoczeniem i nie podlegali biernie jego wpływom. Basedow - pojęcie „wychowalności”: możliwość wychowywania w ogóle, które ma różne stopnie - od niskiego do optymalnego. Racjonalizm: odsunięcie na plan dalszy dociekania możliwości wychowania innych; w to miejsce éducationnisme - przesadnie absolutyzowana wiara w wychowanie. Proces pedagogizacji wytworem nowoczesnych społeczeństw, tak jak np. technicyzacja. Paradoksalne zadanie: w nowoczesnej organizacji kształtować przednowoczesne, całościowe formy życia - by zapewnić osobom nim objętym sukces w życiu społecznym, politycznym, kulturalnym i zawodowym. Pedagogizacja - zagrożenie rozciąganiem w nieskończoność przymusu wychowania człowieka (przeciwko - J. Locke: potrzeba powściągliwości: różnice indywidualne, więc wychodzić z rozpoznania temperamentu dziecka).
Współczesny spór o istotę wychowania: Wychowawca albo intencjonalnie orientuje się w relacjach z wychowankiem na potrzeby, oczekiwania, interes i normy zewnętrzne, transcendentne, albo też uwzględnia przede wszystkim podmiot owych oddziaływań, zdobywanie przezeń tożsamości osobowej, urzeczywistnianie samego siebie. W obu sytuacjach - wychowawca zmierza do wywołania trwałych zmian w osobowości, postawach, zachowaniach wychowanka (mniej czy bardziej świadomie i systematycznie, korzystając z presji, przymusu i urabiania, albo z wolności, wspierania, wyzwalania).
Wychowanie: Przedsięwzięcie złożone: bardziej sztuka niż zaprogramowane z góry oddziaływanie; pojmowane jako:
- proces - swoisty rodzaj oddziaływań wychowawczych starszego pokolenia na młodsze (może też obejmować dorosłych → z teorią wychowania powinni się zapoznać wszyscy pedagodzy; człowiek rozwija się nieustannie, stąd „(...) wychowanie dziś odnosi się do całego życia ludzkiego, staje się wychowaniem całożyciowym” [S. Kunowski]; dużą rolę odgrywają w nim dezyderaty postępowania wychowawczego z osobami młodszymi, zwłaszcza wynikające z humanistycznej wizji i rozumienia wychowania); ujęcie częstsze - i to w wąskim rozumieniu - odnoszącym się do sfery emocjonalno-motywacyjnej wychowanków, mniej do intelektualnego ich rozwijania;
- … lub pojmowano jako wynik tego rodzaju oddziaływań (wychowanie = wydobywanie na jaw tego, co chowane - umożliwienie zobaczenia tego, co skrywa natura ludzka, jej duchowego bogactwa: człowieczeństwa i osobowości; dzięki temu staje się ona osobą świadomie realizującą siebie).
Wychowanie ujmuje się przy tym jako:
wychowanie naturalne - uczestniczenie w życiu domowym, rodzinnym itp.,
wychowanie czasowo zamierzone - przygotowanie dziecka do przyszłego zawodu,
wychowanie organizowane planowo - w specjalnych instytucjach wychowawczych: przedszkolach szkołach itp.
Rodzaje wychowania:
w zależności od przedmiotu wychowania - sfery wyodrębnianej w osobowości wychowanka: umysłowe, religijne, moralne, fizyczne, seksualne, estetyczne; ze względu na wiek osoby wychowywanej: wychowanie dzieci, dorosłych, ludzi starszych; uwzględniając podejście do wartości: normatywne i aksjologiczno-relatywistyczne; ze względu na sposób kierowania procesem wychowania: dyrektywne, autorytarne i niedyrektywne, funkcjonalne;
Wychowanie
Socjologia: społeczno-historyczny kontekst wychowania - najstarszego procesu społecznego istnienia człowieka, sprowadzającego się do oddziaływania pokolenia dorosłych na niedojrzałe do życia społecznego jednostki; dzięki niemu zachowane czy rekonstruowane są wartości i struktury bytu społecznego, środowiskowego; wychowanie - interwencja w procesy uspołecznienia i wdrożenia, zaadaptowania do pożądanego stanu kultury czy do uczestnictwa w społeczności.
Antropologia pedagogiczna:
Wychowanie jako fenomen ludzkiej egzystencji, zjawisko „dane człowiekowi” w jego potocznym „byciu w świecie”.
„Fenomen wychowania jest zawsze „jakimś” doświadczeniem, a zarazem zrozumieniem, który upomina się i wymaga dalszych interpretacji” (K. Ablewicz).
Rola - wspomaganie procesów ludzkiego dorastania i dojrzewania, umacnianie sposobów stawania się człowiekiem. W wychowaniu chodzi przede wszystkim o ruch dotyczący Ja, o kształtowanie jednostki - zwraca się ono do głębi istoty ludzkiej, aby ona sama stawała się sobą, by szukała i odnalazła siebie.
Różnorodność definicji wychowania
E. Weniger: Z istoty rzeczy nie można przedstawić ogólnej definicji wychowania, a tym samym określić, jakie czynniki determinują ten proces.
F. Nietzsche: „(...) wszelkie pojęcia, w których usiłuje się semiotycznie zawrzeć cały proces, nie nadają się do definicji. Definiowalne jest tylko to, co nie ma swojej historii”.
Trudność zdefiniowania pojęcia wychowania: niełatwe oddzielenie jego istoty od poprzedzającej go socjalizacji - procesu częściowo pochłaniającego lub wręcz wykluczającego jego znaczenie.
Rozumienie wychowania współcześnie
Zwykle utożsamiane z:
dyrektywnym (bezpośrednim) kierowaniem rozwojem wychowanków: wychowawca jest w pełni odpowiedzialny za ich rozwój i wie najlepiej czego potrzebują, w jakim dokładnie kierunku powinni podążać, co im zagraża i od czego ich chronić;
wspomaganiem wychowanków w ich osobistym (samodzielnym) kierowaniu własnym rozwojem: wychowawca poczuwa się do współodpowiedzialności za ich wychowanie; (wtedy „wychowywać” - wyzwalać, dodawać odwagi, uwalniać od ubezwłasnowolnienia, sprzyjać naturalnemu rozwojowi, mobilizować aktywność itp.).
Używając słowa „wychowanie” - myślimy o: działaniu wychowawczym (czynnościach wychowawców), warunkach, okolicznościach i bodźcach (sytuacjach wychowawczych), wyniku (wytworze wszystkich działań i warunków), zachodzących zmianach (o całkowitym procesie rozwoju wychowawczego człowieka).
Definicje wychowania
Nie można nauczyć się wychowania z samej definicji, bo musi być ono oparte na stałym otwieraniu się na nieprzewidziane sytuacje, jakie stwarzają niepowtarzalne, najróżniejsze osobowości ludzkie. Jednak wychowawca musi podążać w określonym celu.
Ponadto wychowanie jest centralnym pojęciem nauk pedagogicznych → definicja konieczna. Złożoność treści, wieloznaczność - brak dotychczas jednolitej klasycznej definicji wychowania (wskazującej najbliższy rodzaj pojęciowy i różnice gatunkowe).
S. Kunowski - cztery główne grupy definicji (podział logicznie nieostry - dwie pierwsze grupy mogą obejmować też definicje dwóch pozostałych grup.
1. Definicje prakseologiczne (najstarsze) - typowo pedagogiczne - podkreślające jako istotne dla wychowania przede wszystkim działania wychowawców: wpływanie na wychowanków i urabianie ich. Ograniczają wychowanie do działania celowego, eliminując zupełnie niezamierzone wpływy pedagogiczne. Pomimo różnicy celów dotyczą problemu metody: jak działać, by wychowywać (związek z socjologizmem, tj. społecznym działaniem dorosłych), np. T. Waitz: „Wychowanie jest planowym oddziaływaniem na jeszcze dające się kształcić wewnętrzne życie innych”;
G. Kerchensteiner: „(...) świadome urzeczywistnianie wartości w kimś jest wychowaniem innych”.
2. Definicje ewolucyjne - o charakterze psychologicz-nym: podkreślające nie celowe urabianie wychowanka przez wychowujące społeczeństwo, ale kładące nacisk na swobodny proces rozwojowy jednostki: wychowanie jako proces samorzutnego rozwoju w zakresie różnego rodzaju doświadczenia nabywanego przez wychowanka, np.:
J. Dewey: „Wychowanie jest procesem wrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku”;
W. Ch. Bagley: „wychowanie jest procesem zdobywania przez jednostkę doświadczeń”; drogą do tych doświadczeń jest uczenie się → wychowanie utożsamiane z procesem uczenia się - definicje ewolucyjne: pajdocentryzm, głównym problemem wyjaśnienie, na czym polega rozwój człowieka.
3. Definicje sytuacyjne - socjologiczne, podkreślające znaczenie warunków i bodźców środowiska wychowawczego, przyczyniających się do rozwinięcia wychowanka: jako problem - jak organizować środowisko wychowujące; związek z ekologizmem, zwracanie uwagi na nieświadomie działające wpływy zajęć, odpoczynku, kina, czytelnictwa itp.
O. Decroly: Wychowanie jako „przygotowanie do życia przez życie”.
P. Petersen: Wychowanie jako pierwotna funkcja ducha, która jest przepojeniem i udoskonaleniem ludzkiej formy życia przez wspólnotę duchową rodziny, narodu, ludzkości; wychowanie jako „szkoła wspólnoty” - organizowanie przeżycia wspólnotowego przez zabawę, pracę, rozmowę, wyrażanie, ekspresje twórczą, uroczystości jako „sytuacje wychowawcze”.
4. Definicje adaptacyjne - dotyczące osiąganych skutków i wytworów działania wychowawczego, utożsamiające proces wychowania z jego wynikiem, którym ma być dobre przystosowanie się wychowanka do społeczeństwa; związek z aksjologizmem socjologicznym. Proces wychowania - kształtowaniem się charakteru lub osobowości wychowanka, jego wykształcenia lub światopoglądu; najczęściej chodzi jednak o najdalszy, ostateczny wynik wychowawczy - przystosowanie wychowanka do środowiska biologicznego lub społecznego. Punktem odniesienia, czynnikiem decydującym jest społeczeństwo. Gubi się tu jednak osoba wychowanka - nie ma mowy o interakcji i liczeniu się z jego stanowiskiem, stanowi on “materiał do obróbki”.
Definicje adaptacyjne:
E. Durkheim: „Wychowanie jest oddziaływaniem pokoleń dorosłych na te, które jeszcze nie dojrzały do życia społecznego. Zmierza ono do wywołania i rozwinięcia w dziecku pewnej liczby stanów fizycznych, umysłowych i moralnych, jakich domagają się od niego i społeczeństwo polityczne jako całość i środowisko specjalne, do którego jest ono szczególnie przeznaczone”. Robert Toporkiewicz: Istotą wychowania jest kształtowanie osobowości wychowanka w kierunku uznawanym przez społeczeństwo za pożądany.
S. Kunowski (1981), próba syntezy - definicja trójczłonowa (człon pierwszy zarysowany prakseologicznie, dwa następne - wydźwięk psychologiczny i socjologiczny):
Wychowanie jest to zawsze społecznie uznany:
a) system działania pokoleń starszych na dorastające
b) celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem
c) dla przygotowania według określonego ideału nowego człowieka do przyszłego życia.
Na uwagę zasługuje też definicja Klausa Schallera (1977): Wychowanie to sposoby i procesy, które istocie ludzkiej pozwalają określić się w człowieczeństwie.
Definicje wychowania - ujęcie B. Śliwerskiego
jako jednostronne oddziaływanie wychowawcy na wychowanka: -świadomie organizowana działalność społeczna, oparta na „stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka”; -formowanie, kształtowanie, zmienianie czyjejś osobowości, spowodowanie czy wyzwalanie w niej pożądanych zmian;
-wyzwalanie „człowieka spod ucisku wszelkiej nieimmanentnej dla niego transcedencji”;
jako swoisty rodzaj relacji dwustronnej, w toku którego dochodzi do zwrotnego oddziaływania osób na siebie:
(...) praca z człowiekiem i nad człowiekiem przy jego aktywnym współudziale, jako osobą, która znajduje się w stanie dojrzewania i rozwoju;
„(...) szczególna relacja międzyludzka, w której podmiotem i zarazem przedmiotem czynów wychowujących jest osoba”;
„(...) szczególny przypadek wzajemnego kontaktu osób, dzięki któremu każda z nich powoli się zmienia”;
jako proces zachodzący w środowisku życia człowieka - w wymiarze zjawisk dziejowych, psychospołecznych i kulturowych:
-życie, czyli proces „zależności wzajemnej pomiędzy jednostką a środowiskiem fizycznym i społecznym, którego funkcją jest najlepsze dostosowanie jednostki do tego środowiska, przez stopniowe wzbogacanie jego doświadczenia”;
-proces „wrastania jednostki w społeczną świadomość gatunku”;
-proces, czyli ciąg „zmian prowadzących do nowego stanu fizycznego i psychicznego człowieka”, uważanego przynajmniej czasowo za nowy i zakończony.