Co jest co - w nutach na fortepian

Niniejsze opracowanie przeznaczone jest bardziej dla amatorów niż uczniów

szkół muzycznych, gdyż nie obejmuje wszystkich zagadnień, które należałoby

omówić i nie podaje pełnych wyjasnień. Używając matematycznego określenia

jest to "pierwsze przybliżenie" tematu.

Po czym poznać, że nuty przeznaczone są na fortepian (lub podobny instru-

ment klawiszowy) ? Po tym, że "pięciolinie" spięte są "klamrą" po dwie,

z których górna opatrzona jest w "klucz wiolinowy" a dolna - w "klucz ba-

sowy". Również "kreski taktowe" przebiegają przez obie pięciolinie.

Patrz przykłady poniżej.

W nutach wyróżnić można trzy grupy informacji :

1 - informacje ogólne niedotyczące materii muzycznej :

- tytuł utworu i ewentualnie inne dane (np. nr dzieła, dedykacja i tp),

które zwykle umieszczone są u góry.

- kompozytor - po prawej stronie nad pierwszą pięciolinią.

- rok wydania i wydawca - u dołu na pierwszej stronie

(często te dwie ostatnie informacje podawane są pod tytułem utworu).

Patrz przykład 1.

Przykład 1.

2 - informacje ogólne dotyczące materii muzycznej :

- "tempo" i ewentualnie inne ogólne wskazówki wykonawcze - po lewej

stronie nad pierwszą pięciolinią.

- klucze - wiolinowy i basowy - na początku każdej pięciolinii.

- "tonacja" - patrz na "znaki przykluczowe" ("krzyżyki", lub "bemole") - na

początku każdej pięciolinii.

- "metrum" - patrz na początku utworu (tuż za znakami przykluczowymi).

Popatrzmy na przykład 1 :

- tempo "largo" (szeroko, bardzo powoli) należy do grupy wolnych ;

inne określenia tempa w tej grupie to : larghetto, lento, adagio, grave ;

tempa umiarkowane : andante, andantino, moderato, allegretto ; tempa

szybkie : allegro, vivo, vivace, veloce, presto, vivacissimo, prestissomo

(szczegółowe znaczenie poszczególnych określeń, pochodzących z ję-

zyka włoskiego, podają słowniki i podręczniki muzyczne ;

w wielu przypadkach nad słownym określeniem tempa (a często za-

miast) podaje się ścisłe, metronomiczne, oznaczenie czasu trwania war-

tości rytmicznych - jak w przykładzie 2 :

Przykład 2.

co oznacza, że na metronomie należy ustawić cyfrę 114, czyli tempo

grania ćwierćnut wyniesie 114 na minutę.

Wróćmy do przykładu 1 :

- utwór jest w tonacji g-moll, co podano w tytule (gdyby tej informacji

nie było, to należałoby sprawdzić, czy nie jest to przypadkiem tonacja

B-dur - utwór zwykle kończy się akordem tonicznym).

- metrum utworu to 4/4 (znak "C" funkcjonuje równolegle z 4/4).

3 - informacje szczegółowe dotyczące materii muzycznej :

- zmiany tempa, klucza, tonacji i metrum, co zaznaczane jest tuż za

kreską taktową (zmiana klucza spotykana jest też w trakcie taktu).

- zmiany dynamiki (inaczej - siły dźwięku, potocznie - głośności), dotyczą-

ce zarówno mniejszych, lub większych fragmentów, jak i poszczególnych

dźwięków, co zaznaczane jest odpowiednimi słowami, literami, lub zna-

kami graficznymi - patrz przykład 3.

Przykład 3 (druga linia Ballady g-moll)

Mamy tu zmianę (zwiększenie) tempa na "Moderato" (umiarkowanie)

z równoczesną zmianą metrum na 6/4.

Łącznie z przykładem 1 widzimy zmiany dynamiki - z początkowego "f"

(forte - głośno), poprzez "dim" (diminuendo - ściszanie) w drugiej połowie

3 taktu (długość dwóch schodzących się linii pokazuje odcinek, na któ-

rym winno nastąpić wyciszenie), do "p" (piano - cicho) w 4 takcie, na

przełomie 6 i 7 taktu mamy lokalne wzmocnienie (crescendo), po zmia-

nie metrum (p) przypomina, że ogólnie gramy piano (pod półnutą c jest

akcent - o czym poniżej - co siłą rzeczy wypada nieco głośniej).

Ponadto - stosuje się jeszcze "ff" (fortissimo - bardzo głosno), "fff" (for-

tissimo possibile - możliwie najgłośniej) oraz analogicznie "pp" (pianis-

simo - bardzo cicho) i "ppp" (pianissimo possibile - możliwie najciszej).

Zmiana jakości brzmienia za pomocą pedału - "Ped" - naciskamy pedał,

" * " - zwalniamy.

- zmiany artykulacji (sposobu wydobywania i łączenia), dotyczące za-

równo mniejszych, lub większych grup, jak i poszczególnych dźwięków,

co zaznaczane jest odpowiednimi słowami, lub znakami graficznymi.

Patrz przykład 4.

Przykład 4 (cd Ballady g-moll).

W lewej ręce mamy zmiany klucza (czego nie pokazano jeszcze w do-

tychczasowych przykładach) oraz "przenośnik oktawowy" (8''''''''''''| ). Oba

sposoby pozwalają uniknąć stosowania linii dodanych - górnych i dolnych

(nie używa się więcej niż 5 linii dodanych). Przenośnik oktawowy nad

nutami oznacza przeniesienie o oktawę w górę, pod nutami - w dół.

Wracając do tematu artykulacji, widzimy w tym przykładzie :

- "staccato" (odrywać) - kropka nad, lub pod nutą (po przeciwnej stronie

ogonka) - wartości nut są skrócone, gdyż po uderzeniu w klawisz pa-

lec winien być natychmiast podniesiony.

- "spiccato" (oddzielać) - znak " > " - wykonanie bardziej energiczne

i ostrzejsze niż staccato.

- "legato" (łączyć) - tenże wyraz, lub łuk nad zespołem nut (nie mylić

z długimi łukami oznaczającymi "frazowanie", jak również z krótkimi,

ale łączącymi dwie nuty tej samej wysokości, co oznacza przedłużenie

nuty pierwszej o wartość drugiej) - wartości nut są dotrzymane, gdyż

palec z klawisza odrywamy dopiero w momencie uderzania w następny.

Ponadto - stosuje się jeszcze :

- "portato" (przenosić) - artykulacja pośrednia między legato i staccato -

do kropek i łuku dodana jest prostokątna klamra z napisem portato -

skrócenie wartości nut jest tu znikome.

- "glissando" - linia prosta, lub falista (t.zw. wężyk) z napisem gliss po-

między nutą rozpoczynającą i kończącą. Jest to artykulacja nietypowa

dla fortepianu - polega na szybkim przesunięciu palcem po białych,

lub czarnych klawiszach.

- "tremolo" (drżenie), "tremolando" (drżąco) - jest to właściwie skrócony

zapis szybko powtarzanego tego samego dźwięku, lub dwóch różnych

dźwięków (w tym współbrzmień).

- "arpeggio" (jak na harfie, struna po strunie) - pionowy wężyk przed

akordem - polega na szybkim wykonaniu akordu dźwięk po dźwięku

poczynając od najniższego. Są tu dwie możliwości : gdy wężyk prze-

biega przez obie pięciolinie akord rozpoczyna się lewą ręką i kontynu-

uje prawą, gdy mamy osobne wężyki na każdej pięciolinii obie ręce

równocześnie wykonują swoje akordy

(są jeszcze inne śposoby artykulacji, ale nie dotyczą fortepianu).

- "ozdobniki" (pojedyncze dźwięki, lub ich grupy, upiększające linię me-

lodyczną), zaznaczane odpowiednimi symbolami, lub znakami graficzny-

mi, umieszczanymi nad konkretną nutą i wykonywane w czasie trwania

tejże nuty, a mianowicie :

- "przednutka krótka" (stosowana obecnie ; w muzyce dawnej jest też

"przednutka długa") - mała przekreślona nutka "ósemka" połączona łu-

kiem z nutą główną - szybko zagrana nuta przed nutą główną, odbiera

ona nieco wartości nuty poprzedniej, jednakże akcent pozostaje przy nu-

cie głównej (spotyka się też przednutki złożone z kilku nutek i w tym

przypadku nie są one przekreślone).

- "mordent nieprzekreślony" (stosowany obecnie ; w muzyce dawnej jest

też "mordent przekreślony") - "zygzak" złożony z 5 ramion umieszczo-

ny nad nutą (po przeciwnej stronie ogonka) - w czasie przeznaczonym

na nutę główną uderzamy ten dźwięk, następnie gamowłasciwy dźwięk

sąsiedni wyższy (zwany sekundą górną) i powtórnie dźwięk główny ;

sekunda górna może być chromatycznie zmieniona i wtedy nad, lub

pod znakiem stawia się odpowiedni znak (krzyżyk, bemol). Można po-

wiedzieć, że mordent nieprzekreślony zamienia nutę główną w 3 nuty -

zamiast np. "c" gramy "c,d,c".

- "obiegnik" - znak podobny do leżącego S, umieszczony nad nutą, lub

miedzy dwiema nutami - wykonanie polega na szybkim opisaniu nuty

głównej przez jej górną i dolną sekundę. Można powiedzieć, że obieg-

nik zamienia nutę główną w 4 nuty - zamiast np. "c" gramy "d,c,h,c".

W przypadku obiegnika postawionego miedzy dwiema nutami jego wy-

konanie odbywa się po uderzeniu pierwszej nuty, ale odpowiednio skró-

conej (czyli gramy np. c, d,c,h,c - wszystko w czasie przeznaczonym

na nutę "c").

- "tryl" - nad nutą figuruje skrót tr ; jeżeli ozdobnik dotyczy wielu nut,

lub wielu taktów, to za skrótem występuje linia falista (wężyk) pokazu-

jąca odpowiedni odcinek wykonywania ozdobnika - w czasie przezna-

czonym na nutę główną szybko i wielokrotnie uderzamy ten dźwięk

na zmianę z sekundą górną (można powiedzieć, że tryl to jest przedłu-

żony mordent) - patrz przykłady poniżej.

Przykład 5.

W pierwszym takcie nad nutą "a" mamy znak ozdobnika "tryl". Kasownik

nad nim oznacza, że górną sekundą ma być "h" (bo pierwszą nutą w tak-

cie jest his). Cyferki u góry podpowiadają którymi palcami należy ten

tryl wykonać (skoro mowa o cyferkach - widać je we wszystkich przy-

kładach - oznaczają one "palcowanie" - nie ma ich tam gdzie użycie

palców jest oczywiste). W ostatnim takcie jest przednutka krótka, w lewej

ręce akord finalny ma być zagrany arpeggio. Widzimy tu też znaki "fer-

mata" (łuk z kropką w środku), co oznacza przedłużenie wartości nuty,

lub pauzy wg uznania wykonawcy.

Przykład 6.

Widzimy tu nad nutą "h" symbol ozdobnika "mordent nieprzekreślony"

wraz z palcowaniem.

- "frazownie", zaznaczane łukami obejmującymi od kilku nut do wielu

taktów, które wyznaczają odcinki tworzące pewne całości wyrazowe.

Patrz przykłady 1, 3, 4 - wszystkie łuki dotyczą frazowania. U nowicju-

sza mogą budzić wątpliwości krótkie łuki w dwóch ostatnich taktach

przykładu 3. Bowiem zarówno w prawej, jak i lewej ręce łuki dotyczą

nut tej samej wysokości, co zwykle oznacza przedłużenie nuty pierwszej

o wartość drugiej. W tym jednak przypadku bliżej nut mamy kropki,

czyli staccato, z czego wniosek, że łuki oznaczają frazowanie (nie jest to

też portato, bo nie ma klamry i napisu).

Wymienione powyżej ozdobniki należą do grupy skrótów powszechnie stoso-

wanych w zapisie nut na fortepian i inne instrumenty. Dla nowicjuszy jest to

kłopotliwe, bo trzeba zapamiętać wykonanie każdego z nich. Wygodniejszy był-

by dokladny zapis bez używania tych skrótów - ale cóż - tak się przyjęło

i trzeba się do tego przyzwyczaić (można sobie zrobić "ściągę").

- inne skróty w pisowni nut :

- pauzy trwające kilka taktów - spotykane sposoby oznaczeń :

- w takcie ze znakiem pauzy cyfra arabska nad pięciolinią podaje

ilość taktów pauzy

- w miejsce pauzy stawia się grubą pionową kreskę między 2 i 4

linią (+ cyfra j.w.)

- w miejsce pauzy stawia się 2 grube pionowe kreski między 2 i 4

linią (+ cyfra j.w.)

- w miejsce pauzy stawia się grubą poziomą kreskę na 3 linii,

nieco krótszą od długości taktu (+ cyfra j.w.)

- w miejsce pauzy stawia się 2 grube ukośne kreski zaczynające

się na 2 i 3 linii a kończące się na linii 3 i 4, również nieco krót-

sze od długości taktu (+ cyfra j.w.) - patrz przykład 7.

Przykład 7.

- wielokrotne powtarzanie dźwięków tej samej wysokości i wartości,

lub figur melodycznych - patrz przykład 8.

Przykład 8.

- wielokrotne powtarzanie figur melo-rytmicznych - patrz przykład 9.

Przykład 9.

- wykonywanie oktaw - cyfra 8 umieszczona nad, lub pod nutą oznacza

zagranie jej z oktawą, odpowiednio - górną, lub dolną. Spotykane są

też określenia : col 8^va, all 8^va, con 8^va, coll ottava bassa (tylko dla oktawy

dolnej

- powtórzenie części utworu od początku - jeśli utwór ma np. strukturę

A, B, A, to - zamiast przepisywać część A - na końcu części B pisze-

my "Da capo al FINE" (w skrócie D.c.al F, co czytamy "da kapo al fine"

i znaczy to "od podzątku do napisu FINE"), zaś na końcu części A pi-

szemy "FINE" (koniec).

- powtórzenie części utworu od konkretnego miejsca - stawiamy tam

znak podobny do litery "f" z dodatkowymi dwiema kropkami a w miej-

scu po którym następuje powtórzenie piszemy "Dal segno" (dal senio,

w skrócie "D.s.", co znaczy "od znaku"). Zwykle oznacza to powtórze-

nie aż do końca utworu, chyba że napiszemy "Dal segno al FINE"

i oznaczymy miejsce zakończenia słowem "FINE".

- powtórzenie fragmentu utworu - początek fragmentu oznaczamy wspom-

nianym znakiem "f" a koniec znakiem podobnym do "elipsy przekreślo-

nej na krzyż" (potocznie - "latarnia") a w miejscu po którym następuje

powtórzenie piszemy "Dal f al O e poi CODA". Po powtórzeniu tego

fragmentu przechodzimy do części oznaczonej na początku wyrazem

"CODA" (koda - zakończenie). Czasem zamiast "CODA" spotykamy "TRIO"

i zwykle na końcu "TRIO" widzimy wskazówki do dalszego wykonania

utworu.

A oto dokładny wizerunek znaku "f" i "latarni" :

- odmienne zakończenie powtarzanych części utworu - patrz przykład 10.:

Przykład 10.

Pierwszy znak repetycji (powtórzenia) mamy w miejscu A, powtarzamy

zatem od początku, ale opuszczamy zakończenie pod klamrą 1 i gramy

zakończenie pod klamrą 2. Gramy dalej do następnego znaku repetycji

w miejscu C i powtarzamy od najbliższego znaku repetycji o przeciw-

nym kierunku (wskazują to kropki - umieszczone po stronie lewej naka-

zują powtórzenie fragmentu z lewej strony znaku, umieszczone po pra-

wej nakazują powtórzenie fragmentu z prawej strony znaku), ale - po-

dobnie jak poprzednio - opuszczamy zakończenie pod klamrą 1 i gramy

zakończenie pod klamrą 2. Spotykane jest też oznaczenie pod klamrami

"I volta" (prima volta - pierwszy raz) i "II volta (sekunda volta - drugi raz).

W miejscu D mamy znak zakończenia utworu. Zwróćmy też uwagę,

że za kropkami występuje kreska cienka.

Skąd wiemy o którym takcie mówimy ? Podpowiada nam to cyferka pomię-

dzy kluczami na początku każdej linii, podająca numer danego taktu (w przy-

kładzie 1 mamy 1 (to oczywiste, bo to początek utworu) a w przykładzie 3

figuruje 5 (następne takty w danej linii trzeba samemu policzyć).

Opcję numerowania taktow trzeba zadeklarować w czasie pisania nut, przed ich

drukowaniem.

Opracował KLEZMER 02.02.2010 r.

---