4 Przedssiębiorstwo i Rachunek ekonomiczny

Temat 5

PRZEDSIĘBIORSTWO I RACHUNEK EKONOMICZNY

1. PRZEDSIĘBIORSTWO JAKO PODMIOT GOSPODARCZY

Istota i cele przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwo wyodrębniona jednostka gospodarcza

wytwarzająca dobra lub usługi.

Cel przedsiębiorstwa maksymalizacja zysku.

Rozpatrujemy przedsiębiorstwo prywatne, działające w gos-podarce rynkowej, którego głównym motywem działalności jest zysk. Inne cele, jak pozycja rynkowa, prestiż, interesy kierownictwa i załogi itp., na razie pomijamy zakładając, że są one zgodne z zasadą maksymalizacji zysku.

Za podstawę rachunku ekonomicznego przedsiębiorstwa przyjmujemy dążenie do maksymalizacji zysku. Dla uprosz-czenia zakładamy, że kryterium to obowiązuje w każdym horyzoncie czasowym - zarówno w krótkim, jak i w długim okresie. W przypadku występowania przejściowych strat postulat maksymalizacji zysku zamienia się w zadanie mini-malizacji straty.

Nieco inne są zasady funkcjonowania przedsiębiorstw pub-licznych. Z reguły mają one duży zakres samodzielności i dzia-łają na rozrachunku gospodarczym, wedle podobnych zasad jak firmy prywatne. Mają jednak określony z góry profil produkcyjny i często narzucone odgórnie konkretne zadania produkcyjne, a nawet ceny. Przedsiębiorstwa te niejednokro-tnie korzystają z subwencji, ulg podatkowych i innych form pomocy rządowej. Osłabia to rolę rachunku ekonomicznego.

Rodzaje przedsiębiorstw

Forma własności

prywatne
spółdzielcze
państwowe

Wielkość

małe (do 50 pracowników)
średnie (od 50 do 500 pracowników)
duże (ponad 500 pracowników)

Forma organizacyjno-prawna

firma jednoosobowa (firma będąca własnością jednej osoby, która otrzymuje całość zysków i ponosi pełną odpowie-dzialność za ewentualne straty)
spółka cywilna (firma będąca własnością dwóch lub więcej osób, które dzielą się zyskiem i są współodpowiedzialne za ewentualne straty)
spółka jawna (firma będąca własnością dwóch lub więcej osób, które dzielą się zyskiem i są współodpowiedzialne za ewentualne straty)
spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (spółka, za zobo-wiązania której właściciele odpowiadają tylko do wysokości wniesionych udziałów)
spółka akcyjna (firma będąca wspólną własnością akcjo-nariuszy)

We współczesnej gospodarce spotykamy się z ogromną różno-rodnością rozmiarów i form prawno-organizacyjnych przed-siębiorstw, a także z rozmaitymi formami ich organizacji i zarządzania. Ma to wpływ na sposób funkcjonowania firm.

Małe i średnie przedsiębiorstwa występują zazwyczaj jako firmy jednoosobowe, spółki cywilne lub spółki z o. o. Wielkie przedsiębiorstwa mają najczęściej formę spółek akcyjnych.

Rachunek ekonomiczny

Przedsiębiorstwo musi nieustannie rozstrzygać rozmaite problemy bieżące i rozwojowe na gruncie rachunku ekono-micznego. Podstawowe pola wyboru w przedsiębiorstwie wytwarzającym dobra lub usługi dotyczą tego, co, ile, jak i dla kogo produkować oraz za ile sprzedawać (jeżeli ma ono wpływ na cenę). Obok bieżących decyzji o wielkości i strukturze produkcji, technologii oraz kierunkach i sposobach sprzedaży podejmowane są decyzje rozwojowe, związane z inwestycjami.

Chcemy poznać elementarne zasady rachunku ekonomicznego w przedsiębiorstwie, którego celem jest maksymalizacja zysku.

Spośród wielu kwestii wyboru ekonomicznego dotyczących przedsiębiorstwa skupimy uwagę na trzech pytaniach:

czy produkować (dane dobro),
ile produkować (wielkość produkcji),
jak produkować (technika produkcji).

2. PRZEDSIĘBIORSTWA W POLSCE

Liczba i struktura przedsiębiorstw

W Polsce, poczynając od 1990 r., systematycznie wzrasta udział i znaczenie sektora prywatnego w gospodarce. Obecnie sektor prywatny wytwarza ponad 70% całej produkcji towa-rów i usług oraz zatrudnia blisko 75% ogółu pracujących.

Na koniec 2007 r. liczba zarejestrowanych w Polsce przed-siębiorstw wynosiła ok. 600 tys. Strukturę własnościową i organizacyjno-prawną tych przedsiębiorstw ukazuje tablica:

Tablica 5.1

Przedsiębiorstwa zarejestrowane w systemie REGON 31.12.2007

Formy przedsiębiorstw	Liczba
Przedsiębiorstwa państwowe	572
Spółki handlowe
- akcyjne	8853
- z ograniczoną odpowiedzialnością	216887
- jawne	28587
- komandytowe	2632
- partnerskie	1086
- komandytowo-akcyjne	254
	258299
Spółki cywilne	280890
Spółki inne	1944
Spółdzielnie	18128
OGÓŁEM	559833

Źródło: Rocznik Statystyczny 2008, GUS, Warszawa 2008, s. 719-728, tabl. 8 (599) i 9 (600).

Do tego należałoby doliczyć nie wykazane w tabeli przed-siębiorstwa komunalne oraz firmy jednoosobowe. Powyższe dane nie obejmują 2,8 mln osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek oraz 1,8 mln indywidualnych gospodarstw rolnych.

Charakterystyka przedsiębiorstw

Formy organizacyjne przedsiębiorstw prywatnych i publicz-nych w Polsce opisano w Dodatku A na końcu rozdziału.

3. UTARGI, KOSZTY I ZYSKI

Podstawowe pojęcia

Utarg (przychód) to ilość pieniędzy uzyskana ze sprzedaży dóbr i usług w ciągu jakiegoś okresu.

Koszty to nakłady poniesione na wytworzenie dóbr lub usług.

Zysk to nadwyżka utargu nad kosztami.

Dokumenty finansowe

Bilans to zestawienie stanu aktywów i pasywów przedsię-biorstwa, sporządzone w określonym momencie (np. na koniec roku). Pokazuje stan majątku oraz zobowiązań, co pozwala ocenić kondycję finansową firmy i stopień płynności.

Aktywa to ogół środków gospodarczych przedsiębiorstwa.

Pasywa to źródła finansowania środków gospodarczych firmy.

Rachunek wyników to zestawienie przychodów i kosztów przedsiębiorstwa w pewnym okresie, np. w ostatnim roku. Służy do obliczenia wyniku finansowego z działalności przedsiębiorstwa w danym okresie, tzn. zysku lub straty.

Zestawienie przychodów i wydatków pieniężnych (przepływów pieniężnych) uzupełnia rachunek przychodów i kosztów. Jest pomocne w ocenie płynności firmy i jej zapotrzebowania na fundusze. Daje obraz przypływu i odpływu środków pie-niężnych w danym okresie.

Przykłady dokumentów finansowych przedsiębiorstw zawiera Dodatek B.

Koszty produkcji

Koszty produkcji:

koszty ogólne,
koszty pracy (płace wraz z dodatkami, składki na fundusz ubezpieczeń, podatki od zatrudnienia),
koszty surowców, materiałów i energii,
amortyzację środków trwałych,
odsetki od pożyczonego kapitału,
koszty transportu,
koszty handlowe (łącznie z wydatkami na reklamę).

Amortyzacja to księgowa miara zużycia środków trwałych (maszyn i urządzeń oraz budynków), liczona w ciężar kosztów od księgowej wartości tych środków, według norm (stóp amortyzacji) ustalanych przez rząd.

W krótkim okresie wyodrębniamy stałe i zmienne koszty produkcji. Koszty zmienne to te składniki kosztów, których wartość zależy od wielkości produkcji (np. koszty robocizny i surowców). Koszty stałe to te składniki kosztów, których wartość nie zależy od wielkości produkcji (np. koszty ogólne, amortyzacja).

Koszt księgowy i koszt ekonomiczny

Pełny rachunek kosztów powinien uwzględnić, obok kosztów księgowych, także nie rejestrowane elementy kosztów, jak koszt alternatywny użycia kapitału finansowego przedsiębior-stwa oraz wartość pracy właściciela.

Koszt alternatywny (koszt utraconych możliwości) to suma dochodów utraconych w wyniku niewykorzystania posiada-nych zasobów w najlepszym z alternatywnych zastosowań.

Koszty alternatywne można obliczyć tylko w przybliżeniu. Jeśli chodzi o alternatywny koszt zaangażowania własnego kapitału finansowego przedsiębiorstwa, to jego dolną granicą jest wysokość odsetek, które można by otrzymać wkładając ów kapitał na oprocentowany rachunek bankowy na taki sam okres. Miarą alternatywnego kosztu pracy właściciela jest wysokość wynagrodzenia, które mógłby on za taką samą pracę uzyskać wykonując ją zarobkowo w innej firmie.

Często pomija się trudny do oszacowania koszt pracy właściciela, zwłaszcza gdy stanowi on niewielką pozycję w całości kosztów przedsiębiorstwa. W pełnym rachunku ekono-micznym należy jednak uwzględnić oprocentowanie własnego kapitału przedsiębiorstwa, liczone według odpowiedniej stopy procentowej, biorąc pod uwagę okres zamrożenia kapitału i stopień ryzyka.

W dalszej analizie będziemy posługiwać się kategorią pełnego kosztu ekonomicznego, rozumianego jako suma kosztów księgowych oraz kosztów alternatywnych:

Koszt ekonomiczny = Koszt księgowy + Koszt alternatywny

W dokumentach finansowych w ciężar kosztów wolno wpisy-wać jedynie faktycznie poniesione, udokumentowane wydatki (koszty księgowe), w tym odsetki od pożyczonego kapitału oraz wynagrodzenia pracowników. Koszty alternatywne można uwzględnić jedynie w analizie teoretycznej lub w kontrolnym rachunku wyników, sporządzanym na użytek wewnętrzny.

Ponieważ tak rozumiany koszt ekonomiczny jest większy od kosztu księgowego (a w każdym razie nie mniejszy), tzw. czysty zysk ekonomiczny jest z reguły mniejszy od zysku księgowego. Jak wyjaśnimy dalej, w warunkach doskonałej konkurencji połączonej z równowagą rynku przeciętne pod względem poziomu kosztów przedsiębiorstwo nie osiąga czystego zysku ekonomicznego. Uzyskuje jedynie zwrot kosztów z uwzględnieniem kosztów alternatywnych. Jest to tzw. zysk normalny.

Zysk ekonomiczny = Zysk księgowy - Koszt alternatywny

Oznaczenia i definicje

Z zysk całkowity;

K koszt całkowity [ang. TC];

U utarg całkowity [ang. TR];

Q wielkość produkcji;

P cena;

= K/Q koszt przeciętny (przeciętny koszt jednostki produktu) [ang. AC];

k' = dK/dQ koszt krańcowy (koszt ostatniej jednostki pro-dukcji, przyrost kosztów związany ze zwiększe-niem produkcji o jednostkę) [ang. MC];

= U/Q utarg przeciętny (przeciętny utarg na jednostkę produktu, tj. średnia cena) [ang. AR];

u' = dU/dQ utarg krańcowy (utarg z ostatniej sprzedanej jednostki produktu, przyrost utargu związany ze zwiększeniem sprzedaży o jednostkę) [MR].

4. KRZYWE KOSZTÓW

Produkcja i koszty

Krótki okres

W krótkim okresie działa prawo nieproporcjonalnych przy-chodów.

Ponieważ zasób niektórych czynników wytwórczych (np. środków trwałych) jest niezmienny, zwiększanie produkcji odbywa się poprzez zwiększanie nakładów jedynie czynników zmiennych (praca, surowce, materiały).

W miarę zwiększania nakładów produkcja rośnie coraz szyb-ciej (rosnące przychody), następnie coraz wolniej (malejące przychody), a po przekroczeniu pewnego granicznego pozio-mu dalsze zwiększanie nakładów nie daje już żadnych przy-rostów produkcji, a nawet może powodować jej spadek.

Funkcja produkcji jest nieliniowa.

Długi okres

W długim okresie może działać prawo proporcjonalnych przychodów.

Ponieważ można zwiększać nakłady wszystkich czynników (czynników stałych oraz zmiennych), produkcja rośnie proporcjonalnie do wzrostu nakładów.

Funkcja produkcji jest liniowa.

Uwaga: Jeśli w długim okresie zmienia się technika produkcji, to funkcja produkcji przybiera znowu jakąś postać nieliniową. Technika produkcji (technologia) to rodzaj i sposób łączenia różnych czynników wytwórczych w procesie produkcyjnym.

Funkcje produkcji i kosztów

Funkcja kosztów całkowitych K = f(Q) jest odwróceniem funkcji produkcji Q = g(N), gdzie N to nakłady czynników wytwórczych w jednostkach fizycznych. Po przemnożeniu ilości zużytych czynników produkcji przez ich ceny i po dodaniu kosztów ogólnych nie reprezentujących zużycia czyn-ników (np. podatki i opłaty stałe) otrzymujemy sumę kosztów.

Rysunek przedstawia funkcje produkcji oraz sposób wypro-wadzenia z nich funkcji kosztów, jak również wzajemne rela-cje między kosztami całkowitymi, krańcowymi i przeciętnymi.

Rysunek 5.1

Funkcje produkcji i funkcje kosztów

Koszt przeciętny i krańcowy

Gdy krzywe kosztów krańcowych i przeciętnych mają kształt litery U, krzywa kosztów krańcowych jest przesunięta w lewo względem kosztów przeciętnych i przecina ją w minimum.

Zmiany kosztu przeciętnego wynikają z kształtowania się kosztów krańcowych. Mamy tu następujące zależności:

gdy k' < , to maleje;
gdy k' = , to osiąga minimum;
gdy k' > , to rośnie.

Rysunek 5.2

Koszt przeciętny i krańcowy

Uwaga:

Analizę kosztów i utargów prowadzimy przy założeniu, że przedsiębiorstwo wytwarza jeden produkt. W przypadku firmy wieloproduktowej rachunek ekonomiczny komplikuje się, ponieważ celem jest wówczas maksymalizacja łącznego zysku ze sprzedaży wszystkich produktów, a wzrost sprzedaży jednego wyrobu może zmniejszyć wielkość sprzedaży innych.

Przykład

Zagadnienie relacji między wielkościami krańcowymi i przeciętnymi jest nam dobrze znane z doświadczenia. Kolejne oceny z egzaminów wpisywane do naszego indeksu możemy potraktować jako oceny krańcowe (k') i obserwować, jak pod ich wpływem kształtuje się przeciętna ze wszystkich uzyskanych ocen (
). Przypuśćmy, że startujemy z wysoka, lecz stopniowo obniżamy lot: 5, 4, 3, 2. Każda dodatkowa nota obniża nam średnią; niemniej jednak średnia wciąż kształtuje się powyżej ostatniej oceny. Jest to właśnie przypadek, gdy
maleje pod wpływem spadku k', ale k' <
.

Po wylądowaniu na poziomie 2 odbijamy się od ziemi i wznosimy się stopniowo w górę. Ponieważ w momencie odbicia nasza średnia wynosiła 3,5 (co łatwo sprawdzić), zwyżka ocen od 2 do 3,5 nie poprawia nam średniej, lecz nadal ją obniża. Pomimo wzrostu k', jest to wciąż sytuacja, gdy k' <
, a wobec tego
nadal maleje.

Dopiero po zrównaniu się ostatniej oceny k' ze średnią
dalszy wzrost ocen będzie podnosił średnią. Jeżeli zastosujemy oceny z jednym znakiem po przecinku (np. 2,2, 2,5, 2,8), to zrównanie oceny krańcowej ze skumulowaną średnią nastąpi na poziomie nieco powyżej 3.

5. KRZYWE UTARGÓW

Utarg całkowity to iloczyn sprzedanej ilości i ceny.

Konkurencja doskonała

Przedsiębiorstwo sprzedaje swój produkt po ustalonej na rynku cenie, niezależnie od dostarczonej ilości. Utarg całko-wity jest wtedy liniową funkcją wytworzonej i sprzedanej ilości, a utarg krańcowy równa się utargowi przeciętnemu, czyli cenie sprzedaży produktu, która jest dana bez względu na dostarczoną ilość.

Konkurencja niedoskonała

Przedsiębiorstwo jest wyłącznym dostawcą danego produktu lub ma znaczny udział w ogólnej jego podaży. Wówczas, aby sprzedać więcej, musi obniżyć cenę. Cena (utarg przeciętny), jak również utarg krańcowy, jest malejącą funkcją wytwa-rzanej i sprzedawanej ilości, a w rezultacie utarg całkowity do pewnego momentu rośnie, a następnie maleje.

Rysunek 5.3

Utarg przeciętny i krańcowy

PODSUMOWANIE

Przedsiębiorstwo to wyodrębniona jednostka gospodarcza wytwarzająca dobra lub świadcząca usługi. Pod względem form własności rozróżniamy przedsiębiorstwa prywatne i publiczne. Istnieją również przedsiębiorstwa spółdzielcze. Podstawowe formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw to: firma jednoosobowa, spółka jawna, spółka cywilna, spółka z o. o. i spółka akcyjna. Większość przedsiębiorstw prywatnych ma formę spółki z o. o. Formę spółki akcyjnej przyjmują głównie większe przedsiębiorstwa. Spółka akcyj-na to organizacja będąca własnością akcjonariuszy, kiero-wana przez zarząd złożony z menedżerów, odpowiedzialny przed radą nadzorczą.
Rozpatrujemy funkcjonowanie przedsiębiorstwa prywatne-go, dążącego do maksymalizacji zysku. W tym i dwu następ-nych rozdziałach omawiamy podstawowe problemy decy-zyjne w przedsiębiorstwie i sposoby ich rozwiązywania na gruncie rachunku ekonomicznego.
Utarg to przychód uzyskany ze sprzedaży dóbr i usług. Koszty to wydatki ponoszone w związku z produkcją i sprzedażą. Zysk to nadwyżka utargu nad kosztami.
Rachunek wyników to zestawienie przychodów i kosztów działalności przedsiębiorstwa za określony okres, które pozwala obliczyć wynik finansowy: zysk lub stratę. Bilans to zestawienie aktywów oraz pasywów, które pozwala ustalić wartość majątku przedsiębiorstwa.
Koszt ekonomiczny obejmuje: koszty księgowe (udokumento-wane wydatki) oraz koszty alternatywne (własnego kapitału i pracy właściciela).
Koszt przeciętny to koszt całkowity podzielony przez wielkość produkcji. Koszt krańcowy to przyrost kosztów związanych ze zwiększeniem produkcji o jednostkę.
Utarg całkowity jest iloczynem sprzedanej ilości i ceny. Utarg przeciętny to średni utarg z jednostki sprzedanej produkcji. Utarg krańcowy to przyrost utargu przy zwięk-szeniu produkcji i sprzedaży o jednostkę.
W przedsiębiorstwie produkcyjnym koszty są funkcją wiel-kości produkcji. Koszt całkowity może być liniową lub nieliniową funkcją rozmiarów produkcji.
Kształtowanie się utargu zależy od pozycji rynkowej przed-siębiorstwa. W warunkach doskonałej konkurencji przed-siębiorstwo sprzedaje swój produkt po ustalonej na rynku cenie, a wobec tego utarg całkowity jest proporcjonalny do wytworzonej i sprzedanej ilości. W warunkach niedosko-nałej konkurencji, chcąc sprzedać więcej, przedsiębiorstwo musi obniżyć cenę. W konsekwencji przy zwiększaniu produkcji utarg całkowity początkowo rośnie, a następnie maleje.
Przedsiębiorstwo nieustannie porównuje swe utargi i koszty, aby ustalić wynik ekonomiczno-finansowy swej działalności. W przedsiębiorstwie prywatnym decyzje produkcyjne i cenowe podporządkowane są dążeniu do maksymalnego zysku.