ukasz Lubicz-apiski
Szlachta podlaska pod panowaniem Wielkiego Ksicia Litewskiego w XV-XVI w.
Podlasie byo terenem cierania si rnych kultur. W cigu wiekw ziemie te zamieszkiwali Polacy, Rusini, Litwini, Tatarzy jak rwnie Prusowie i Jawingowie. W cigu redniowiecza tereny te przechodziy burzliwe dzieje, zmieniajc niejednokrotnie swoj przynaleno pastwow.
Celem niniejszego referatu jest przedstawienie historii powstania Wojewdztwa Podlaskiego, osadnictwa tego regionu ze szczeglnym uwzgldnieniem osadnictwa szlachty, zwaszcza mazowieckiej oraz funkcjonowanie tego stanu w obrbie pastwowoci litewskiej.
Przedstawienie historii szlachty podlaskiej nie jest moliwe bez krtkiego rysu historii politycznej tego regionu. Mwic o Podlasiu mamy na myli pograniczny pas ziem pooony pomidzy wschodni granic Mazowsza a Wielkim Ksistwem Litewskim. „Podlaszem”, bo tak brzmi poprawna nazwa tej krainy, poczli nazywa omawiane tereny Rusini i Litwini pod koniec XV w. Nazwa oznaczaa ziemi „pod Lachami” a wic graniczc z Polsk. Z czasem nazwa Podlasze ulega zmikczeniu w wyniku mazurzenia, dajc pocztek Podlasiu.
Gwnymi grodami na Podlaszu w redniowieczu byy Drohiczyn, Bielsk, Mielnik, Sura i Brask. Pogranicze polsko-litewsko-ruskie uksztatowane w XVI wieku jako Wojewdztwo Podlaskie byo w wiekach XIII-XV aren walk Ksit Mazowieckich, Pastwa Krzyackiego i Ksit Litewskich
Pierwsza fala osadnikw przybya na ten teren w XII w. z Mazowsza i zasiedlia tereny pooone do linii Narwi oraz Bugu w okolicach Drohiczyna. W cigu kolejnych dwch wiekw, ziemie przeyy liczne najazdy ze strony Jawingw i Litwinw. W wyniku czego w XIII wieku osadnictwo tych terenw niemale przestao istnie. Pomimo pokonania Jawingw przez Krzyakw w latach 1278-1283, coraz bardziej uciliwym ssiadem byli Litwini. Kolejne najazdy ze strony Litwy, jak rwnie wypady Krzyackie uniemoliwiay osadnictwo ludnoci na tych terenach.
W roku 1321 ziemie z grodami Bielsk, Drohiczyn i Mielnik, pooonymi wwczas na Wschodnim Mazowszu, zostay opanowane przez pastwo litewskie.
Ustabilizowanie sytuacji politycznej nastpio w poowie XIV w. W 1343 roku w Bratjewie ksi mazowiecki Siemowit II zawar traktat z Krzyakami regulujcy granic pnocn Mazowsza, ktra przetrwaa nie zmieniona do roku 1945. Granica wschodnia - z Litw, wielokrotnie ulegaa zmianom. Pitnacie lat po ustaleniu granicy z Krzyakami, ks. Siemowit II zawar ukad graniczny z ksiciem litewskim Kiejstutem 14 VIII 1358 r. Za wschodni granic Mazowsza uznano bieg rzek Netty, Brzozwki, Maej Sokody i Suprali.
Nie pooyo to kresu wzajemnym walkom i najazdom. Ostatni najazd litewski na Mazowsze mia miejsce w 1376 r.
Z kolei w 1382 roku korzystajc z walk Jagiey z Kiejstutem, ks. Mazowiecki Janusz I zaj Drohiczyn i Mielnik, spustoszy Sura, Bielsk, Kamieniec, oblega Brze. By to rwnie czas ubiegania si o koron Polski po mierci Ludwika Wgierskiego. Jednym z kandydatw popieranych silnie przez Wielkopolan by ksi mazowiecki Siemiowit IV. Chcc uzyska fundusze na ten cel ksi zastawi Krzyakom ziemi wisk (wraz z powiatem gonidzkim). Plany mazowieckiego wadcy pokrzyowaa unia w Krewie w 1385 r. W tym samym roku, odzyskane po ponad p wieku ziemie, mazowiecki wadca zmuszony zosta odda Litwie. Utracone tereny odzyska po 6 latach w 1391 r., kiedy to zrzek si ich Krl Polski Jagieo.
Kolejne lata przyniosy nowe zmiany granic. W roku 1398 Krzyacy oddali Litwie wschodni cz ziemi wiskiej z grodem w gonidzu, pooon midzy rzekami Biebrz i Brzozwk oraz dawn Jawie midzy rzekami k i Nett. Pomimo protestw ze strony ksit jak i korony powiat gonidzki nigdy ju nie powrci do Mazowsza. W roku 1402 odzyskano od Pastwa Krzyackiego zachodni cz ziemi wiskiej.
Litwa nie poprzestaa na podboju swych zachodnich ziem pogranicznych i wkrtce zaja ziemie z dawnymi grodami podlaskimi. W roku 1425 Ksi Litewski Witold zaj od wiekw znajdujcy si na Mazowszu Tykocin wraz z okolic. Po raz ostatni ksita mazowieccy wadali tymi terenami w 1440 r., kiedy to po zabjstwie Zygmunta Kiejstutowicza wadz na 4 lata obj Ksi Bolesaw IV. Ostatecznie w 1443 ziemia drohicka odkupiona zostaa przez Kazimierza Jagielloczyka za 6 tysicy kop groszy praskich, z kolei w roku nastpnym Litwa zaja powiat wgrowski wcinajc si klinem w rodkowe Mazowsze.
Jeszcze w 1458 roku ksita mazowieccy Bolesaw i Wadysaw bezskutecznie upominali si o zwrot powiatu wgrowskiego i powiatu gonidzkiego. Niezalenie od poparcia ze strony Korony ziem tych ju nie odzyskano. Spory trway a do koca istnienia Ksistwa Mazowieckiego. Jeszcze w latach 1513-1514, na sejmie wileskim, wyznaczano komisje do poprawienia granic z Polsk i Mazowszem, jednak od roku 1444 nie zostay one wicej zmienione.
Przynaleno pastwowa miaa istotny wpyw na uksztatowanie si osadnictwa tych terenw. Okres kolonizacji puszczaskich terenw wschodniego „Mazowsza Lenego” i Podlasia to w zasadzie pocztek XV wieku.
Ustabilizowanie stosunkw z ssiadami (zwaszcza po pokonaniu pastwa Krzyackiego w Wielkiej Wojnie z Zakonem w latach 1409-1411) umoliwio ponowne zasiedlenie opustoszaych ziem przygranicznych. Ksita mazowieccy akcj kolonizacyjn rozpoczli ju pod koniec XIV w. Osadnicy wywodzili si gwnie z drobnego rycerstwa, cho niektre rejony zasiedlano ludnoci chopsk.
Osadnicy sprowadzani na ziemie pograniczne pochodzili z gbi Mazowsza. Ks. Janusz I nie zamieszkae puszcze nadawa rycerstwu z ziemi ciechanowskiej, zakroczymskiej, warszawskiej a nawet pockiej. Fala osadnicza posuwaa si w miar regularn lini od zachodu. W pierwszym etapie trwajcym do pocztku XV w. zagospodarowano ziemie wok nowo zaoonych miast - Ostroki, omy, Nowogrodu. Z tego okresu pochodz erekcje pierwszych parafii na tych terenach. Ludno chopska osadzana bya gwnie we wsiach przylegych do nowych miast, w nielicznych dobrach ksicych, pniejszych krlewskich. Pozostae ziemie zasiedlane byy przez drobne rycerstwo.
Najwiksza cz nada dla szlachty pochodzi z drugiego okresu - po roku 1410. Wwczas ruszya na te tereny gwna fala osadnicza, szczeglnie na wschodnie rubiee Ksistwa Mazowieckiego.
Ksita rozdawali swe ziemie pograniczne przewanie w nadziaach 10 wkowych lub ich wielokrotnociach. Wizao si to z feudalnym prawem rycerskim - otrzymujcy nadanie byli zobowizani do suby wojskowej na koniu o wartoci czterech grzywien, w lekkim uzbrojeniu (tzw. pzbrojku) z kopi. Podstaw suby rycerskiej na Mazowszu byo stawianie jednego konnego z 10 wk ziemi. Nadane dobra rycerz traci w przypadku niestawienia si na wypraw wojenn, zarzdzon przez ksicia.
Do roku 1425, a wic w cigu niemale jednej dekady, ksi Janusz rozda rycerstwu wikszo ziem pooonych w powiecie zambrowskim i nalecych jeszcze do Mazowsza okolicach Tykocina i ziemi drohickiej. W ten sposb ogromne poacie ziemi zasiedlone zostay przez drobne rycerstwo z Mazowsza.
Po objciu wadzy nad tymi ziemiami przez Litw po roku 1425 Ksita Litewscy rozpoczli nowy etap kolonizacji. Ziemie wschodnie zasiedlano ludnoci poddan wywodzc si z ruskiego chopstwa z okolic Grodna, Wokowyska, czy te Brzecia. Bojarzy i szlachta litewsko-ruska skupiaa si gwnie wok dawnych grodw Suraa, Drohiczyna, Bielska i Braska.
O ile kolonizacja mazowiecka wytworzya na tych terenach okolice ziemiaskie, ktre z czasem przeksztaciy si w liczne gniazda drobno szlacheckie to osadnictwo litewskie dao pocztek krlewszczyznom i wielkiej wasnoci pooonej we wschodniej czci wojewdztwa.
Jednoczenie uwiadamiamy sobie, e powstae w ten sposb wojewdztwo podlaskie byo tworem sztucznym na wielu paszczyznach: historycznej jak wczeniej to wykazaem, geograficznej - w wikszoci brak granic naturalnych (granica pastwowa niekiedy dzielia parafi jak Dbrowa Wielka lub nawet wsie - Czarnowo Byki i Czarnowo Undy w par. Kulesze), etnicznej i co si z tym wizao religijnej.
Szlachta polska zamieszkiwaa zwartym blokiem tereny zachodnie wojewdztwa (najwiksze skupisko osad drobnoszlacheckich do dzi to teren dzisiejszego powiatu Wysokie Mazowieckie), Bojarzy litewsko-ruscy to wyspy osadnicze w pobliu dawnych grodw, jak np. Suraa gdzie zamieszkiway rody np. Zimnochowie, Chodorowscy, Sernosowie i Hryniewiccy.
Najbardziej zrnicowanym etnicznie rejonem Podlasza by dawny powiat gonidzki, w nowo powstaym wojewdztwie jako powiat tykociski, rozcigajcy si od dawnego grodu Jawieskiego - Rajgrodu do dawnego grodu mazowieckiego - Tykocina. Na terenie tym zamieszkiwali w istnej szachownicy wiosek szlachta i chopi, Mazurzy, Rusini, Litwini, Tatarzy, Prusowie, a take niedobitki dawnej ludnoci jawieskiej.
Mazurzy stanowili gwnie szlacht na tych terenach i pochodzili z pobliskiego Mazowsza omyskiego. W bagiennej okolicy rzeki Biebrzy zaoyli nowe gniazda Wiszowaci, Szorcowie, Kuleszowie i Milewscy przenoszc ze sob swe rodowe nazwy z Mazowsza. Z odlegej ziemi warszawskiej przybyli Wilamowscy zakupujc w 1511 r. wie Wilamwk koo Gonidza.
Rusinw reprezentowali gwnie chopi przybyli tu z Litwy i Rusi Czarnej wraz z Radziwiami. Stanowili oni gwn ludno w dobrach tego rodu nazywanych czasem pastwem Rajgrodzko-Gonidzkim. Z Rusi pochodzi rwnie cz bojarw: Tarusowie, Moniuszkowie czy te Wakiewicze.
Drobne rody litewskie stanowiy niewielk grup. Z pewnoci Litwinem by Leniec-Samotia protoplasta szlachty Lenczewskich, przybyy w okolice Tykocina ze mudzi.
Prusowie to gwnie szlachta na subie Ksit Mazowieckich - uciekinierzy z Pastwa Krzyackiego. Prusami byli przodkowie rodw Pisankw i Mroczkw piecztujcy si herbem Prus.
Pochodzcy ze starej ludnoci miejscowej Jawingowie to mieszkacy chopskich wiosek krlewskich na wschd od Gonidza, yjcy we wsiach Jawie Maa i Wielka, Jadeszki, Jawiy. By moe cz ziemian herbu Prus rekrutowaa si czciowo z Jawingw.
Wrd ludnoci w tym regionie wystpowali rwnie Tatarzy we wsiach Zalesie Tatary i Kruszyn. Do kolorytu lokalnego mona by jeszcze doda ydw ktrzy napynli tu w wieku XVI gwnie do Tykocina i okolicznych miast.
Szlachta Podlasia wywodzia si wic gwnie rycerstwa mazowieckiego. Z ca pewnoci mona stwierdzi, e stanowia znacznie ponad 90% szlachty caego wojewdztwa. Cay stan ziemiaski na Podlasiu stanowi ponad 25% liczby ludnoci. Z tak sia musieli liczy si rwnie Ksita Litewscy po objciu wadztwa na tych terenach.
Szlachta mazowiecka osiada na Podlasiu wniosa na te ziemie specyficzne prawo, uznane przez Ksit Litewskich.
Ju w roku 1444 r., a wic tu po odebraniu Mazowszu ziemi drohickiej Kazimierz Jagielloczyk wprowadzi w tej ziemi (poudniowe Podlasie) prawo polskie, cho z pewnym ograniczeniem to w 1516 roku Krl Zygmunt I znis wszelkie odrbnoci szlachcie drohickiej. Ziemia bielska, pnocna cz wojewdztwa, prawo polskie z ograniczeniami otrzymaa dopiero w 1501 r. dziki wstawiennictwu Piotra uby h. Lubicz - sdziemu bielskiemu.
W roku 1513 powstao wojewdztwo podlaskie. Dzielio si na ziemie drohick, mielnick, bielsk, a take przez pewien czas pooone na wschodzie brzesk, kamienieck i kobrzysk. Pierwszym wojewod podlaskim zosta Iwan Sapieha.
Szlachta podlaska od pocztku powstania wojewdztwa braa czynny udzia w yciu politycznym kraju. Poszczeglne rody z Podlasia dyy do objcia stanowisk w swoich ziemiach, i picia si coraz wyej w staropolskiej „drabinie urzdw”. W cigu caego wieku XVI najwyszy urzd ziemski - podkomorstwo, pozostawa w rodzinach wywodzcych si z drobnej szlachty Podlasia. Podkomorstwo bielskie utrzymywao si przez ponad 100 lat w rodzie Gssowskich h. Grzymaa z Gswki i Brzozowskich h. Korab z Brzozowa koo Suraa.
W cigu litewskiego okresu panowania na Podlaszu zaznacza si walka pomidzy uboszymi ziemianami podlaskimi obstajcymi przy prawie polskim, a monymi litewskimi uznajcym dogodne dla nich prawo litewskie.
Podlasianie wchodzc w skad Wielkiego Ksistwa Litewskiego brali czynny udzia w sejmach litewskich. Naley zaznaczy, e sejm litewski rni si znacznie od sejmw koronnych nie tylko mniejsz liczb posw, ale rwnie skromniejsz rol w stosunku do koronnej izby poselskiej w XVI wieku.
Podlasie ze swych trzech ziem wystawiao na sejm po dwch posw. Tutaj rwnie zauwaamy wielki wpyw Mazurw i prawa polskiego. Zwyczaj wybierania po dwch posw z ziemi szlachta przyja od swych „krewniakw” z Mazowsza, ktrzy a do 1526 r. posiadali odrbny sejm mazowiecki.
Ziemia bielska wczya si do ycia politycznego po 1501 r., gdy nadano tu prawo polskie.
Pierwsi aktywni i znani z imienia i nazwiska posowie z ziemi bielskiej wystpili na sejmie litewskim w roku 1547. Byli nimi: Jan Mieski i Marcin Jabrzyk Wyszyski. Dziki staraniom owych przedstawicieli krl Zygmunt August znis w tyme roku ograniczenia w prawie polskim dla ziemian bielskich.
Na sejmie w 1547 roku szlachta podlaska prosia o zwolnienia i ulgi w podatkach. Wysokie daniny na rzecz pastwa odczuwalne byy dotkliwie przez liczn w tym wojewdztwie mniej zamon szlacht.
W latach 60-tych XVI wieku na sejmikach podlaskich ywo dyskutowano nad kwesti unii Wielkiego Ksistwa Litewskiego z Koron. Zwolennikami cilejszego spojenia obu pastw byli szczeglnie Krzysztof Oldzki - starosta braski i suraski i pose na sejmy litewskie w latach 1563 i 1564 oraz Adam Kosiski - pisarz ziemski drohicki.
Na kolejny sejm lat 1565/66 posem z ziemi bielskiej obrano Tomasza Owsianego. Petycje przedstawione wwczas przez Podlaszan krlowi dotyczyy oboru urzdnikw grodzkich - starostw, sdziw i pisarzy, z ziemian osiadych w tyche powiatach. By to cios wymierzony przeciwko szlachcie litewskiej pochodzcej z poza wojewdztwa, a lokujcej na Podlasiu swe urzdy i karier. Szlachta podlaska prosia rwnie krla, aby listy wysyane przez kancelari krlewsk , pisane byy po polsku lub po acinie, poniewa jak si wyrazili: „listw pisanych po rusku nie rozumiej”.
Na tyme sejmie przy wstawiennictwie posw z woj. Podlaskiego, sejmiki litewskie upodobniono w prawach do sejmikw koronnych. Rwnie wwczas posowie podlascy i woyscy domagali si cilejszej unii z koron.
Najwaniejszym dla mieszkacw Podlasia by sejm roku 1569. W listopadzie 1568 r. posami z ziemi bielskiej wybrano Teofila Brzozowskiego - podkomorzego z. Bielskiej i Kaspra Irzykowicza - podkomorzego ziemi mielnickiej.
Obrady na sejmie walnym, zwoanym do Lublina, rozpoczy si w styczniu 1569 r. Dotyczyy gwnie spraw unii midzy Koron i Litw. Pertraktacje nie daway adnego rezultatu, gdy moni litewscy godzili si jedynie na luny zwizek obu pastw. 1 marca Litwini przerwali obrady i wyjechali z Lublina. Dnia 15 kwietnia na sesji sejmowej rozwaano kwesti, czy w zwizku z wyjazdem czci posw, naley zwoa nowe sejmiki, czy te kontynuowa sejm bez Litwy.
Na sejmie lubelskim gos w dyskusjach zabiera take Mikoaj Bujno - chory podlaski i podstarosta braski, proszc posw Korony o pomoc z zniesieniu jak si wyrazi: „niewolnictwa litewskiego”. Owym ciarem dla ziemian podlaskich byy liczne ca i myta oddawane w dzieraw ydom oraz obowizki prcz suby wojskowej odbywania stray zamkowych.
Gwn bolczk by brak penych praw sejmikowych w Wielkim Ksistwie Litewskim. Mimo, e od pocztku XVI w. szlachta podlaska braa udzia w sejmach litewskich to wpyw na obr posw miao w duej mierze monowadztwo litewskie. Przez pewien okres wyboru przedstawiciela na sejm dokonywa chory ziemski, ktry z urzdu reprezentowa szlacht na zjazdach litewskich.
Aprobat przyczenia Podlasia do Korony wykazali posowie podlascy. Po wyjedzie Litwinw z Lublina, 9 marca, czterech z pord szeciu posw zoyo przysig na wierno Koronie. Nieobecni byli posowie z ziemi mielnickiej: Aleksander Hicza i Stanisaw Raczko, ktrzy opucili obrady wraz z innymi panami litewskimi.
Naley zaznaczy, e aden z posw woyskich nie uczestniczy wwczas w obradach i nie zaprzysiga wiernoci, cho wczeniej byli gorcymi zwolennikami unii.
Za rozporzdzeniami krlewskimi z maja i czerwca 1569 r. Podlasie, Woy, Bracawszczyzna i Kijowszczyzna zostay wcielone po Polski. Po tym fakcie magnaci litewscy powrcili do Lublina gdzie 1 lipca 1569 r. zaprzysiono uni midzy Polsk i Litw.
Posowie podlascy wyjedajcy na sejm jako poddani Wielkiego Ksicia Litewskiego wrcili jako obywatele Korony.
Podsumowujc dochodzimy do wniosku, e szlachta podlaska, w wikszoci wywodzca si z Mazowsza, odegraa wan rol w historii swojego wojewdztwa. Osiedlajc si na pograniczu polsko-litewskim stanowia znaczn grup ludnoci w tym regionie.
Liczebna warstwa drobnych ziemian staraa si aktywnie wczy w ycie polityczne, konkurujc z monymi rodami litewskimi i otrzymujc od Wielkiego Ksicia Litewskiego nowe prawa i przywileje.
Wizi szlachty podlaskiej z Mazowszem oraz umiowanie swobd przyczyniy si do przyczenia Podlasia do Korony w roku 1569.
Kolonizacja drobnej szlachty na tych terenach zostaa przerwana w XVI wieku. Brak poparcia ze strony Wielkiego Ksicia, zainteresowanego tworzeniem wielkich dbr, pchn szlacht do kolejnego etapu kolonizacji regionw pooonych na wschodzie Rzeczpospolitej. W cigu kolejnych wiekw szlachta podlaska przyczynia si do powstania wielu rodw w Wielkim Ksistwie Litewskim.