Scenariusz Wielkie odkrycia geograficzne (XV XVI w )

www.wsip.pl

Wielkie odkrycia geografi czne (XV–XVI w.)

(1 godz.)

ŚRODKI DYDAKTYCZNE

Podręcznik, s. 11–21.
Historia. Zestaw foliogramów dla nauczycieli. Szkoły ponadgimnazjalne, WSiP, War-
szawa 2004 (dalej jako: Historia. Zestaw foliogramów), fol. 3.1.
Mapa ścienna świata w epoce wielkich odkryć geografi cznych.
Maturalnie, że zdasz.
Literatura: M. Ferro, Historia kolonizacji, Warszawa 1997; P. Kennedy, Mocarstwa
świata. Narodziny, rozkwit, upadek, Warszawa 1994; M. Małowist, Konkwistadorzy
portugalscy, Warszawa 1992.

•
•

•
•
•

LEKCJA 2

GŁÓWNY CEL LEKCJI

Zrozumienie przez uczniów społeczno-politycznych uwarunkowań, form oraz na-
stępstw ekspansji Europejczyków na inne kontynenty w XV–XVI w.

CELE OPERACYJNE LEKCJI

Po lekcji uczeń:

defi niuje, rozróżnia i stosuje pojęcia – „misja”, „faktoria”, „Nowy Świat”, „Stary
Świat” [P], „Eldorado”, „republika Guaranów”, „Mulat”, Metys” „Kreol” [R];
identyfi kuje postacie – Henryka Żeglarza, B. Diaza, V. da Gamy, K. Kolumba,
Izabeli Kastylijskiej, A. Vespucciego, F. Magellana, H. Cortésa, F. Pizarra [P],
Montezumy II, Atahualpy [R];
wymienia i porządkuje społeczne, polityczne, gospodarcze, techniczne uwarunko-
wania zamorskich wypraw Europejczyków [R];
wymienia metody, środki i następstwa chrystianizacji cywilizacji pozaeuropej-
skich [R];
wymienia główne etapy i wskazuje na mapie terytorialny zasięg ekspansji Europej-
czyków na inne kontynenty[R];
lokalizuje w czasie i przestrzeni wyprawy – K. Kolumba, F. Magellana, V. da Gamy,
podboje hiszpańskie i portugalskie w Nowym Świecie [P];
porównuje zdobycze kolonialne poszczególnych państw europejskich [R];
charakteryzuje – bezpośrednie następstwa wypraw odkrywczych dla Europy oraz
społeczeństw pozaeuropejskich [P], system organizacji kolonii hiszpańskich i por-
tugalskich, wskazując podobieństwa i różnice [R].

TOK LEKCJI

Przypomnienie

UCZNIOWIE

przypominają sobie, dokąd, poza własny kontynent, wyprawiali się Eu-

ropejczycy w epoce średniowiecza. Jakie były cele ich podróży?

Wprowadzenie

NAUCZYCIEL

wyjaśnia, że choć w średniowieczu Europejczycy podejmowali wyprawy

na inne kontynenty, do Afryki i Azji, to jednak podróże te miały bardzo ograniczo-
ny zasięg. Człowiek średniowiecza nie miał możliwości technicznych, by dotrzeć na
kontynent amerykański. Nie zdawano sobie zresztą sprawy, że kontynent taki ist-
nieje i że ukształtowały się tam wspaniałe cywilizacje. Rozwój techniki, astronomii
i sztuki nawigacji, a także postęp w budownictwie okrętowym umożliwił podejmowa-
nie coraz dalszych wypraw. Europejczycy zaczęli docierać do nieznanych wcześniej
ziem. W 2. poł. XV w. wyruszyli na podbój świata. Wielkie odkrycia geografi czne
stały się możliwe również dzięki potrzebom poznawczym ludzi renesansu, duchowi
odkrywczości właściwemu tej epoce.

NAUCZYCIEL

wyjaśnia, że w czasie lekcji uczniowie będą poszukiwać odpowiedzi

na pytanie: Co sprawiło, że rozpoczęta w XV w. europejska ekspansja odniosła
sukces?

•

•
•

www.wsip.pl

Zagadnienie 1: Przyczyny wypraw odkrywczych

UCZNIOWIE

, na podstawie podręcznika (tekst s. 11–12, ilustracja s. 12) wymieniają

czynniki sprzyjające podejmowaniu wypraw odkrywczych. Mogą zebrać informacje
w formie tabeli.

NAUCZYCIEL

, aby usprawnić pracę, może podzielić klasę na kilka

GRUP

, z których

każda zajmie się inną kategorią przyczyn i przedstawi wyniki swej pracy (w tabeli
poniżej podano przykładowe przyczyny z różnych kategorii).

Przyczyny wypraw odkrywczych

gospodarcze

zapotrzebowanie na towary luksusowe ze Wschodu (utrudnienia
w handlu spowodowane ekspansją osmańską);
wzrost zapotrzebowania na srebro i złoto, którego nie mogły zaspokoić
kruszce ze złóż europejskich;
spadek dochodów europejskiego rycerstwa (kryzys późnego
średniowiecza)

•

społeczne

po zakończeniu rekonkwisty duża liczba „bezrobotnych”, zubożałych
rycerzy na Półwyspie Iberyjskim

•

ideowe

dążenie do krzewienia wiary chrześcijańskiej;
chęć zdobycia sławy

•
•

polityczne

dążenia do umocnienia pozycji państwa lub dynastii poprzez pozyskanie
nowych terytoriów;
ekspansja Turków osmańskich i szukanie przez Europejczyków
sojuszników przeciw Turcji

•

techniczne

rozwój sztuki nawigacji;
postęp w budownictwie okrętowym (nowy typ statku – karawela)

•
•

naukowo-poznawcze

poszukiwanie nowej drogi do Indii i Chin;
chęć zweryfi kowania starożytnych koncepcji geografi cznych;
rozwój kartografi i

•
•
•

NAUCZYCIEL

podsumowuje pracę uczniów w grupach. Może wykorzystać foliogram 3.1.

Zagadnienie 2: Kierunki ekspansji Europejczyków na inne kontynenty

UCZNIOWIE

odpowiadają na pytanie: Jaki był zasięg wypraw odkrywczych w XV–

XVI w.? Analizują mapę na s. 14 podręcznika, śledzą trasy wielkich odkrywców.
Na podstawie podręcznika wypisują w formie zestawienia w tabeli (zob. s. 10)
informacje o najważniejszych wyprawach odkrywczych.

NAUCZYCIEL

może polecić uczniom, by w ramach pracy domowej zebrali dodatkowe

informacje na temat wielkich odkryć geografi cznych (na podstawie opracowań hi-
storycznych, internetu itp.) i uzupełnili zapisy w tabeli.

Odkrywca

Data wyprawy

Trasa wyprawy

Informacje biografi czne

Bartolomeo Diaz

Krzysztof Kolumb

Vasco da Gama

Pedro Cabral

Ferdynand Magellan

Zagadnienie 3: Zasięg i następstwa podbojów hiszpańskich w Ameryce

UCZNIOWIE

pracują z podręcznikiem. Wyjaśniają, które czynniki umożliwiły Hiszpa-

nom podbój imperiów Inków i Azteków. Wskazują silne strony cywilizacji zdobyw-
ców i słabe strony podbijanych cywilizacji (wykorzystują ilustrację z podręcznika,
s. 16). Charakteryzują system organizacji hiszpańskich kolonii w Ameryce. [Powin-
ni zwrócić uwagę na powielanie w warunkach amerykańskich form i wzorów organizacyjnych
przeniesionych z Europy.]

Wyjaśniają, jakie skutki (bezpośrednie i długofalowe) miały

przyjęte przez Hiszpanów rozwiązania [powinni zwrócić uwagę na takie konsekwencje, jak
rabunkowa eksploatacja gospodarcza, chrystianizacja i in.]

Zagadnienie 4: Kolonizacja portugalska – zasięg, formy, cele

UCZNIOWIE

na podstawie podręcznika wskazują na mapie tereny, do których dotarły

portugalskie wyprawy odkrywcze. Wyjaśniają, na czym polegały różnice pomiędzy
ekspansją i kolonizacją portugalską a hiszpańską. [Portugalczycy nie podbijali większych
obszarów i nie prowadzili rozwiniętej akcji osadniczej (wyjątek stanowiła Brazylia). Dążąc do opa-
nowania handlu oceanicznego, zakładali faktorie handlowe lub podbijali stare ośrodki wymiany,
zwykle położone na wybrzeżach morskich wzdłuż szlaków handlowych.]

Uczniowie wykorzy-

stują ilustracje z podręcznika (s. 18) i lokalizują na mapie Elminę.

Zagadnienie 5: Ekspansja europejska na początku epoki nowożytnej – ocena

NAUCZYCIEL

dzieli uczniów na dwie

GRUPY

. Jedna z nich ocenia ekspansję europejską

i jej skutki z perspektywy „pozaeuropejskiej”, druga zaś – przez pryzmat interesów
Europy. Wyniki pracy uczniowie zapisują w punktach.

UCZNIOWIE

, w ramach podsumowania pracy w grupach analizują teksty źródłowe

z podręcznika (zadanie 2, s. 20). [ A. Według de Gómary Europejczycy przynieśli India-
nom szereg dobrodziejstw: religię katolicką, zniesienie wielożeństwa, umiejętność posługiwania
się pismem i żelazem, nowe obyczaje, zakaz praktykowania ludożerstwa. B. Wymienione przez
Montaigne’a negatywne cechy Europejczyków: posługiwanie się zdradą, rozpusta, okrucieństwo,
chciwość. C. De Gómara uważał zetknięcie obu cywilizacji za wielki sukces Europejczyków, którzy
przynieśli podbijanym ludom same dobrodziejstwa. Uznawał wyższość Europejczyków nad cywi-

www.wsip.pl

lizacjami indiańskimi, gardził obyczajami i religią Indian. Zmiany, które dokonały się w Nowym
Świecie dzięki Hiszpanom, warte były zdaniem de Gómary „więcej niż pióra, perły, złoto”, które
zabrano Indianom. Inaczej ocenił europejskie podboje Montaigne. Jego zdaniem było to „handlar-
skie zwycięstwo”: dla zysków z handlu pieprzem czy perłami zniszczono bowiem wspaniałe kultury.
Filozof potrafi ł docenić wartość cywilizacji stworzonych przez Indian, uważał je nawet za lepsze
pod pewnymi względami od cywilizacji europejskiej. Zepsuciu Europejczyków fi lozof przeciwstawił
czystość, niewinność Nowego Świata, który był „świeży […] i dziecięcy” („świat-dziecko”).]

NAUCZYCIEL

może uzupełnić informacje na temat autorów tekstów źródłowych:

Francisco López de Gómara – pisarz i historyk, brał udział w wyprawach hiszpań-
skich konkwistadorów na terenie Meksyku;
Michel de Montaigne – o jedną generację (22 lata) młodszy od de Gómary, hu-
manista, pisarz i prawnik; pochodził z Francji, która uczestniczyła w ekspansji
kolonialnej, lecz głównie w kierunku Kanady i dorzecza Missisipi; Francuzi do-
tarli do ziemi, gdzie nie było tak rozwiniętych cywilizacji jak w Ameryce Środ-
kowej i Południowej, nie prowadzili też zakrojonej na dużą skalę akcji chrystia-
nizacyjnej.

NAUCZYCIEL

powinien zwrócić uwagę uczniów, że tak istotne różnice w ocenie eks-

pansji Europejczyków w dwóch tekstach źródłowych wynikają przede wszystkim
z odmiennych doświadczeń obu autorów. Hiszpan brał osobiście udział w wypra-
wach, uczestniczył w niszczeniu kultur prekolumbijskich i – mimo upływu czasu
– wierzył w zasadność tej akcji. Francuz oceniał wydarzenia z dystansu, był huma-
nistą, który potrafi ł zdobyć się na refl eksję, nie identyfi kując się ze zdobywcami.
Z jego tekstu przebija wyraźna niechęć do brutalnego podboju.

Podsumowanie

UCZNIOWIE

pisemnie wykonują ze zbioru Maturalnie, że zdasz; zadania 1, s. 64; 1 s. 69.

UCZNIOWIE

odpowiadają na pytanie (ustnie lub pisemnie w tabeli): Jakie były bez-

pośrednie oraz długofalowe skutki odkryć geografi cznych i ekspansji kolonialnej
Europejczyków w XV–XVI w.? Mogą wykorzystać foliogram 3.1.

NAUCZYCIEL

powinien zwrócić uwagę uczniów, że ekspansja Europejczyków na inne

kontynenty sprzyjała umacnianiu się świadomości europejskiej. Była jednym z istot-
nych czynników współtworzących świadomość europejską w początkach epoki no-
wożytnej. Inne czynniki to: religia chrześcijańska i konfrontacja chrześcijaństwa
z cywilizacją islamu. Będą one omawiane podczas kolejnych lekcji.

PROPOZYCJE PRACY DOMOWEJ

Wykonać z podręcznika zadanie 1, s. 20 [ odpowiedzi zob. zagadnienie 1].
Pisemnie lub ustnie odpowiedzieć na pytanie: Jakie idee, wartości i instytucje
przynieśli Europejczycy cywilizacjom Azji, Afryki i Ameryki?
Dla uczniów zainteresowanych historią: obejrzeć fi lm 1492. Podbój raju (reż.
R. Scott) lub Misja (reż. R. Joffé) i scharakteryzować postawy twórców tych dzieł
wobec ekspansji kolonialnej Europejczyków.

•

•
•

•