Rola Ho Chi Minha w historii Półwyspu Indochińskiego

Artur Jakubowicz

Ho Chi Minh (pseudonim oznaczający „Tego, Który Oświeca”) lub Nguyen ai Quoc (Nguyen Patriota). Naprawdę nazywał się Nguyen Tat Than. Urodził się w annamskiej prowincji Nghe An w 1890 roku. Od 1907 r. przebywał w Europie. We Francji w 1920 r. był jednym z założycieli partii komunistycznej tego kraju. Następnie wyjechał do ZSRR, gdzie pracował w Kominternie. Jako agent tej organizacji wyjechał w 1924 r. do Chin, gdzie wkrótce założył Ligę Rewolucyjnej Młodzieży Wietnamskiej. W 1930 r. był jednym z założycieli Komunistycznej Partii Indochin.

W 1934 r. został zmuszony do emigracji. Po powrocie do kraju utworzył Ligę Niepodległości Wietnamu i przyjął pseudonim Ho Chi Minh - „Niosący Światło”.

Liga nazywana także Viet Nam Doc Lap Dong Minh Hoi oraz Viet-Minhem, to organizacja walcząca o wyzwolenie Wietnamu spod francuskiej dominacji kolonialnej i japońskiej okupacji. Założona w maju 1941 z inicjatywy Komunistycznej Partii Indochin pod przywództwem Ho Chi Minha. Mimo komunistycznego kierownictwa zrzeszała ludzi różnych orientacji politycznych. W 1943 członkowie Viet Minh pod dowództwem generała Vo Nguyen Giapa rozpoczęli walkę partyzancką z japońskimi wojskami okupacyjnymi w Wietnamie.

Po kapitulacji Japonii Viet Minh zmusił cesarza Bao Daia do abdykacji i 2 września 1945 proklamował utworzenie Demokratycznej Republiki Wietnamu. W 1951 Viet Minh połączył się z Lien Viet (Frontem Narodowym założonym w 1946) tworząc Front Narodowy Wietnamu, którego kontynuacją stał się od 1955 Front Ojczyźniany Wietnamu. Całość działań politycznych Ligi przejął następnie Narodowy Front Wyzwolenia Wietnamu Południowego NFWWPd, zwany również Mat Tran Dan Toc Giai Hong Mien Nam Viet Nam. Jest to organizacja polityczna założona oficjalnie w 1960, jednocząca ok. 30 partii politycznych, organizacji związkowych i religijnych. Front otwarcie wysunął hasło zjednoczenia Wietnamu pod rządami komunistycznymi. Od 1962 działalnością NFWWPd kierowała Ludowa Partia Rewolucyjna Wietnamu Południowego. Popierany przez rząd Ho Chi Minha, prowadził walkę przeciwko legalnemu rządowi Ngo Dinh Diema. W walkę z NFWWPd od 1964 zaangażowały się zbrojnie Stany Zjednoczone i niektóre państwa azjatyckie. Po wycofaniu się Stanów Zjednoczonych z bezpośrednich walk w 1973, wojska NFWWPd wspierane przez regularne oddziały wojsk północnowietnamskich opanowały do 1975 cały Wietnam.

Klęska Francji w 1940 roku zwiastowała rozpad imperium kolonialnego Francji. II Wojna Światowa uzmysłowiła wielu narodom podbitym przez Francję zmierzch epoki kolonialnej tegoż państwa. Podpisane 22 września 1940 roku porozumienie między Francją -Vichy a Japonią porozumienia umożliwiającego tej ostatniej rozmieszczenie swoich wojsk w Indochinach. Oznaczało to kres kolonializmu Francji w Indochinach. Japonia kontrolowała Indochiny przy pomocy administracji francuskiej. Widmo przegrania wojny przyczyniło się do oddania władzy lokalnej ludności. 9 Marca 1945 roku na czele niepodległego Wietnamu stanął cesarz Bao Dai. Po wojnie Półwysep został podzielony na część południową i północną wzdłuż szesnastego równoleżnika. Północ zajęła armia chińska generała Lu Hana, a południe brytyjskie siły zbrojne generała Louisa Mountbattena.

Wietnamski ruch niepodległościowy związany był z osobą Ho Chi Minha. Stworzona przez niego organizacja Viet Minh grupowała organizacje polityczne o charakterze narodowym. W organizacji na czoło wysunęła się grupa komunistów, którzy uczynili z niej mobilną grupę. Paryż nie zamierzał zerwać z imperialną przeszłością. Nie zwrócił najmniejszej uwagi na fakt, że 2 września 1945 roku Ho Chi Minh proklamował w Hanoi Demokratyczną Republikę Wietnamu (DRW).

Zajęcie przez Viet Minh gmachów administracji publicznej w miastach Sajgon, Hanoi i Hue miało przekonać państwa o możliwości samostanowienie proklamowanego państwa. Wysłanie przez Ho Chi Minha listów do prezydenta USA o chęci współpracy z tym krajem nie przekonało USA do komunistycznych poglądów lidera DRW. Roku 1945 odbudowano administrację kolonialną i ogłoszono powrót władzy kolonialnej. 3, W listopadzie 1945 roku Ho Chi Minh rozwiązuje Komunistyczną Partię Indochin i tym samym pozbawia Chiny możliwości stosowania represji wobec cywilnej ludności oskarżanej o hołdowanie komunizmowi. Upadek rządu De Gaulle'a umożliwia podpisanie przez socjalistów francuskich i rząd DRW porozumienia o proklamowaniu wolnego państwa wietnamskiego w ramach Unii Francuskiej. Nie zdefiniowano jednak jego statusu ale nakazywało wycofanie się wojskom chińskim z północnego Wietnamu.

Sam Ho Chi Minh uważał, iż trudności gospodarcze Paryża oraz środki włożone w wojnie w Indochinach doprowadzą do rychłego końca panowania Francji w tym regionie. Mimo kłopotów Francji postanowiono jednak zwołać konferencję do Fonteinbleau na czerwic roku 1946, której to finał zakończył się fiaskiem. Listopadowe zamieszki wywołane przez Viet Minh spowodowały ostrzał obiektów cywilnych przez francuską marynarkę w Hajfongu. 19 grudnia 1946 wybuchł konflikt zwany pierwszą wojną indochińską.

DRW prowadził partyzanckie działania wobec Francji pod kierownictwem generała Vo Nguyena Giapa. W ostateczności działanie Francji okazały się nieudane i w roku 1948 w Zatoce Ha Long Bollaert podpisano porozumienie, na mocy którego Bao Dai otrzymał tytuł szefa państwa i rozpoczął rządy nad suwerennym Wietnamem w ramach Unii Francuskiej. Nieokreślone prerogatywy władzy nie spodobały się środowisku narodowemu i otwarto postulowano wycofanie się wojsk Francji z Wietnamu. Przejęcie władzy przez Komunistyczną Partię Chin wzmacniało pozycję Ho Chi Minha, który liczył na poparcie lidera tejże partii Mao Tse-tunga, który podobnie jak niegdyś Japończycy optował za zerwaniem z europejskim imperializmem. 17 i 30 stycznia 1950 odpowiednio rząd chiński i radziecki uznają Ho Chi Minha za jedynego reprezentanta suwerennej władzy wietnamskiej. Pod koniec roku 1950 regularne oddziały Vo Ngiyen Giapa przeszły do kontrofensywy, gdy w tym samym czasie wojska francuskie zajmowały wciąż te same tereny. Mianowicie chodzi o Hanoi, Hajfong oraz przygraniczny odcinek łączący Cao Bang i Lang Son. Wreszcie na początku października wojska Viet Minhu zyskały bezpośrednią łączność z Chinami.

W nocy 13 marca 1954 roku wojska Viet Minhu rozpoczęły natarcie. Ataki piechoty wietnamskiej kosztowały Vo Nguyen Giapa 2500 żołnierzy. W ciągu pięciu dni wojska francuskie zostały odcięte od połączeń lądowych. Oblężenie miało trwać kilka tygodni.

Genewskie konferencje w sprawie Wietnamu i Indochin, miała miejsce w dniach od 26 kwietnia do 21 lipca 1954 i odbyła się z udziałem ministrów spraw zagranicznych Stanów Zjednoczonych, Związku Radzieckiego, Chińskiej Republiki Ludowej, Wielkiej Brytanii i Francji. Konferencja nie przyniosła zjednoczenia Korei, podzielonej wzdłuż 38 równoleżnika od czasów kapitulacji Japonii, utrzymał się w dalszym ciągu podział na Koreę Południową i Koreańską Republikę Ludowo-Demokratyczną.

Podpisano układ w sprawie Wietnamu, który ustalał granicę między częścią północną i południową wzdłuż rzeki Ben Hai, której bieg odpowiada 17 równoleżnikowi, w części północnej miała powstać Demokratyczna Republika Wietnamu, w części południowej Państwo Wietnamskie. W ciągu dwóch lat w Korei miały się odbyć ogólnonarodowe wybory w celu wyłonienia jednolitego rządu i połączenia Wietnamu. Na tej samej konferencji Francja wyraziła zgodę na przyznanie niepodległości Laosowi i Kambodży. Nadzór nad wykonaniem uchwał powierzono Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli, składającej się z przedstawicieli Indii, Kanady i Polski.

Zwycięstwo Ho Chi Minha w wojnie z Francją wyniosło go do rangi bohatera narodowego. Po roku 1955 utrwalił się podział na komunistyczną Północ i proamerykańskie Południe. W październiku 1957 z polecenia władz północnowietnamskich reaktywowano partyzantkę w rejonie delty Mekongu. Miała ona za zadanie utworzenie tajnych ośrodków dowodzenia oraz rozkaz prowadzenia działań terrorystycznych w celu wyeliminowana urzędników administracji państwowej na szczeblu prowincjonalnym. W roku 1959 CIA przechwyciła tajne raporty Wietnamu Północnego, które traktowały o zorganizowaniu przerzutu sprzętu bojowego i amunicji oddziałom partyzanckim na Południu tak zwaną ścieżką Ho Chi Minha - szlakiem biegnącym przez terytorium Laosu i Kambodży.

W roku 1959 premier DRW Pham Van Dong zapowiedział zepchnięcie Amerykanów do morza. W roku 1960 w Wietnamie Południowym zaczął działać Front Wyzwolenia Narodowego, w którego szeregach działali byli członkowie Viet Minhu, oraz rozbitych przez Diema członkowie sekt Hoa Hao i Cao Dai. Rosnące niezadowolenie ludności chłopskiej przyczyniało się do wzmocnienia sił Vietcongu i możliwości prowadzenia wojny przez kolejne piętnaście lat.

Kalendarium konfliktu indochińskiego

10.V.1941

Utworzenie przez Ho Szi Min'a Viet Nam Doc Lap Dong Minh Hoi (Viet Minh).

2.IX.1945

Ho Szi Min ogłasza po poddaniu się Japonii Aliantom niepodległość Wietnamu.

19-20.XII.1946

Rozpoczęcie pierwszej wojny w Indochinach poprzez wyparcie wojsk Viet Minh z Hanoi przez siły francuskie.

27.II.1950

Memorandum Narodowej Rady Bezpieczeństwa, przedstawiające zarys polityki USA, która ma zapobiec rozprzestrzenianiu się komunizmu w Azji południowo-wschodniej.

3.VIII.1950

Zostaje powołana Grupa Doradcza Pomocy Wojskowej w Wietnamie. Jej zadaniem jest koordynowanie pomocą udzielaną Francji przez USA.

7.V.1954

Po 55 dniach oblężenia pada Dien Bien Phu.

7.VII.1954

Ngo Dinh Diem zostaje powołany na premiera Wietnamu.

20-21.VII.1954

Układy genewskie przyznają niepodległość Laosowi, Kambodży i dzielą Wietnam.

Według powyższego działanie stworzonych oddziałów Viet Minhu stworzone przez Ho Chi Minha przyczyniło się do wygranej wojny z Francją pod Bien Dien Phu i tym samym do otwarcia dyskusji na temat przyszłości całego Półwyspu Indochińskiego, który pragnął uwolnić się od wpływów europejskiego imperializmu. Deklaracja końcowa konferencji genewskiej podkreślała znaczenie układów rozejmowych i zapowiadała wybory w Laosie i Kambodży i obu częściach Wietnamu.

Wszystkie strony konferencji genewskiej zobowiązały się do uszanowania niepodległości tych krajów oraz zapowiadały koniec ery kolonialnej na Półwyspie Indochińskim.

Inną konsekwencją opanowania Północy przez siły Ho Chi Minha było zacieśnienie współpracy między Południem a Amerykanami. Obalono profrancuskiego Bao Daia i proklamowano Republikę Wietnamską, a USA zmierzało do stworzenia systemu bezpieczeństwa w Azji. Dzięki opanowaniu Południa Stany Zjednoczone poszerzyły swoje wpływy w tej części świata. W dniach 6-8 września 1954 roku odbyła się konferencja w Manili z udziałem Australii, USA, Nowej Zelandii, Wielkiej Brytanii, Francji, Filipin, Pakistanu i Tajlandii. USA zmierzało do ustanowienia paktu przeciwko „agresji komunistycznej” w Azji Południowo-Wschodniej. Konferencja w stolicy Filipin zakończyła się popisaniem Paktu Południowo-Wschodniej Azji (SEATO) z siedzibą w Bangkoku. Według powyższego powstał kolejny pakt skierowany przeciwko ZSRR oraz jego satelitom.

Ho Chi Minh przyczynił się nie tylko do odzyskania niepodległości przez państwa Półwyspu Indochińskiego, ale także do pogłębienia kryzysu między Wschodem a Zachodem, USA a ZSRR, czyli stworzył nowe ognisko zapalne w zimnej wojnie, która skończy się tragicznie po interwencji zbrojnej USA na Półwyspie w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku.

Ho Chi Minh był także twórcą deklaracji niepodległości Wietnamu, w której nawiązał do Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych oraz Wielkiej Rewolucji Francuskiej na temat Praw Człowieka i Obywatela.

Oto jej fragment:

„Wszyscy ludzie zostali stworzeni równymi; Stwórca obdarzył ich nienaruszalnymi prawami, do których zalicza się prawo do Życia, do Wolności oraz swoboda ubiegania się o Szczęście”.

Te nieśmiertelne słowa zostały uwiecznione w Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych w 1776 roku. W szerszym kontekście znaczą one, że wszyscy ludzie na ziemi są równi prawem urodzenia, wszyscy też mają prawo do życia, szczęścia i wolności.

W deklaracji z 1791 r. Wielkiej Rewolucji Francuskiej na temat Praw Człowieka i Obywatela również napisano: „Wszyscy ludzie z urodzenia są równi i obdarzeni równymi prawami i takimi mają pozostać i na zawsze mają posiadać równe prawa”.

Są to prawdy niezaprzeczalne.

A mimo wszystko, przez z górą osiemdziesiąt lat, francuscy imperialiści, nadużywając podstawowych zasad Wolności, Równości i Braterstwa, poniewierali naszą ojczyzną i zniewalali naszych rodaków, zaprzeczając wszelkim ideałom człowieczeństwa i sprawiedliwości.

Co zaś tyczy się polityki, pozbawili nasz naród wszelkich demokratycznych swobód i wolności. Narzucili nam nieludzkie prawa; utworzyli trzy odrębne rządy: na północy, w środkowym Wietnamie i na południu, w celu zniszczenia naszego poczucia więzi narodowej i zapobieżenia zjednoczeniu naszego narodu.

Wznieśli więcej więzień niż szkół. Bezlitośnie mordowali naszych patriotów, a nasze powstania narodowe topili w morzu krwi. Spętali opinię publiczną, a naród trzymali w ciemnocie. Aby nas osłabić, zmuszali nas do palenia opium i spożywania alkoholu.

Naszą gospodarkę zniszczyli do samych kości, zubożając społeczeństwo i niszcząc nasz kraj. Okradali nas z naszych pól ryżowych, kopalń, lasów i zasobów naturalnych. Sobie tylko pozostawili prawo emitowania banknotów, monopolizując też eksport. Pobierali wiele niesprawiedliwych podatków, doprowadzając wielu naszych rodaków, a zwłaszcza chłopów, do skrajnej nędzy. Krępowali rozwój naszych przedsiębiorców; bezlitośnie wykorzystywali naszych robotników.

Jesienią 1940 r., kiedy japońscy faszyści najechali terytorium Indochin, by utworzyć tu własne bazy wojskowe do walki przeciw aliantom, francuscy imperialiści upadli na kolana i przekazali im nasz kraj.

Od tego czasu naród nasz został spętany podwójnym, japońskim i francuskim jarzmem. Nasiliły się jego cierpienia i bieda. W rezultacie od końca zeszłego do początku obecnego roku, na terenach od prowincji Quang Tri do północnej części Wietnamu, ponad 2 miliony naszych rodaków zmarło z głodu. 9 marca 1945 r. wojska francuskie zostały rozbrojone przez Japończyków. Francuscy kolonialiści poddali się bądź udali się na emigrację, dając tym samym dowód, że nie tylko nie byli zdolni „obronić” nasz kraj, ale również w czasie tych pięciu lat dwukrotnie sprzedali nasz kraj Japończykom.

Przed 9 marca 1945 r. Liga Viet Minhu kilkakrotnie próbowała skłonić Francuzów, by sprzymierzyli się z nią przeciwko Japończykom. Zamiast przyjąć propozycję, francuscy kolonialiści zintensyfikowali swą wymierzoną w Viet Minh terrorystyczną działalność do tego stopnia, że jeszcze przed opuszczeniem Wietnamu zdołali zmasakrować znaczną liczbę więźniów politycznych przetrzymywanych w Yen Bay i Cao Bang.

Mimo to, nasi rodacy zawsze okazywali Francuzom tolerancję i humanitarne podejście. Nawet po japońskim puczu z 9 marca 1945 r. Viet Minh dopomógł wielu Francuzom w przekroczeniu granicy, wielu też wyrwał z japońskich więzień, zabezpieczając również życie i mienie obywateli francuskich.

Od jesieni 1940 r. nasz kraj przestał być francuską kolonią, stając się zarazem posiadłością japońską.

Po poddaniu się Japonii aliantom nasz naród powstałby odzyskać swą suwerenność i powołać do życia Demokratyczną Republikę Wietnamu.

Prawda jest taka, że niepodległość swą wyrwaliśmy z rąk japońskich, a nie francuskich.

Francuzi opuścili Wietnam, Japończycy skapitulowali, cesarz Bao Dai abdykował. Naród nasz zerwał krępujące go od niemal stulecia więzy i uzyskał niepodległość dla swej ojczyzny. W tym samym czasie naród wietnamski obalił monarchiczny reżim, władający nim od kilkunastu wieków. W jego miejsce powstała demokratyczna republika.

Z tych właśnie powodów, my, członkowie rządu tymczasowego reprezentującego cały naród wietnamski, oświadczamy, iż od tej chwili zrywamy wszelkie związki o kolonialnym charakterze łączące nasz kraj z Francją. Odrzucamy wszystkie dotychczasowe międzynarodowe zobowiązania Francji, które ta brała na siebie w imieniu Wietnamu, a także unieważniamy wszystkie specjalne prawa, jakie Francuzi bezprawnie zdobyli w naszej ojczyźnie.

Cały naród wietnamski poruszony jednym wspólnym celem jest zdecydowany walczyć aż do samego końca przeciwko wszelkim usiłowaniom francuskich kolonialistów, by na powrót zniewolić nasz kraj.

Wyrażamy przekonanie, iż żaden z sojuszników, którzy potwierdzili w Teheranie i San Francisco zasady samookreślenia i równości wśród narodów, nie uchyli się od uznania niepodległości Wietnamu.

Naród, który przez z górą osiemdziesiąt lat odważnie przeciwstawiał się francuskiej władzy, naród, który przez ubiegłych kilka lat walczył u boku państw sprzymierzonych z faszyzmem, taki naród musi być wolny i niezależny.

Z tych też powodów, my, członkowie Tymczasowego Rządu Demokratycznej Republiki Wiet­namu, uroczyście ogłaszamy światu, iż Wietnam ma pełne prawo do bycia krajem wolnym i niepodległym — i de facto już nim się stał. Cały naród wietnamski jest zdecydowany, by zmobilizować wszelkie zasoby fizyczne i umysłowe, by poświęcić swe życie i wszystko, co posiada, w celu ochrony własnej niepodległości i wolności.”

Kolejnym dokumentem, który wywarł ogromny wpływ na historię Półwyspu oraz był wyrazem ideologicznych przemyśleń Ho Chi Minha był Akt Założycielski Viet-Minhu.

Oto jego fragment:

„Intelektualiści, chłopi, robotnicy, kupcy i żołnierze! Drodzy rodacy!

Po klęsce w wojnie z Niemcami siły francuskie uległy całkowitej dezintegracji. Mimo to Francja nadal łupi nas niemiłosiernie, wciąż wysysa z nas krew i prowadzi wobec nas swą barbarzyńską politykę bezwzględnego terroryzmu i masakr. Co zaś tyczy się jej polityki zagranicznej, to nadal ukazuje w niej swą uniżoność, klękając przed zwycięzcą i bez najmniejszego wstydu przekazując w ręce Syjamu część naszego terytorium. Bez najmniejszego słowa protestu bezlitośnie poświęciła nasze narodowe interesy Japonii, w wyniku czego nasz naród cierpi podwójnie. Traktowany jak bydło robocze przez Francuzów, jest również wyzyskiwany jak niewolnik przez japońskich łupieżców. Jakież to grzechy naród nasz popełniłby być skazanym na tak okropne traktowanie!

Teraz jednak nadeszła chwila, by upomnieć się o naszą wolność. Sama Francja nie jest w stanie zdominować naszego kraju. Co się tyczy Japończyków, to obecnie armia ich grzęźnie w Chinach, a z drugiej strony zmaga się z wojskami brytyjskimi i amerykańskimi i z pewnością nie jest w stanie podjąć z nami walki. Zjednoczeni wspólnym celem z pewnością bylibyśmy w stanie rozbić i Francuzów, i Japończyków.

Kilkaset lat temu, kiedy kraj nasz stał w obliczu najazdu mongolskiego, nasi przodkowie pod kierownictwem dynastii Tran chwycili za oręż, wzywając swych synów i córki do powstania i pozbycia się wroga. To oni uratowali swój naród od niebezpieczeństwa, a ich imię pozostanie w pamięci potomnych po wsze czasy. Czcigodni obywatele naszego kraju i inteligencja powinni pójść za przykładem swych przodków chwalebną drogą zbawienia narodu.

Zamożni obywatele, żołnierze, robotnicy, chłopi, intelektualiści pracownicy, młodzieży i kobiety — wy wszyscy którzy gorąco kochacie swój kraj! W obecnej chwili sprawa wyzwolenia narodowego wydaje się najważniejszym problemem. Niech zatem zjednoczy nas wszystkich! Zjednoczeni w umysłach i sercach jak jeden mąż pokonamy Japończyków i Francuzów wraz z oddanymi im szakalami, by tylko uratować nasz naród.

Drodzy rodacy! Zbawienie ojczyzny jest wspólnym celem naszego narodu. Dlatego też każdy Wietnamczyk musi wziąć w nim udział. Ten, kto ma pieniądze, nimi wniesie swój wkład, ten, kto posiada talent, nim właśnie powinien się przyczynić, ten zaś, kto dysponuje siłą, ją powinien oddać do dyspozycji. Przysięgam poświęcić całe moje skromne zdolności i gotów jestem wraz z wami do największych poświęceń.

Bojownicy za rewolucję! Wybiła godzina! Podnieśmy swój powstańczy sztandar i poprowadźmy naród, by obalić władzę Japończyków i Francuzów! W uszach naszych odbija się święte wezwanie naszej ojczyzny; krew naszych heroicznych przodków, którzy poświęcili swe życie porusza nasze serca! Wszędzie daje się zauważyć duch walki! Powstańmy! Zjednoczmy się w celu obalenia Francuzów i Japończyków. Niech żyje zwycięstwo wietnamskiej rewolucji! Niech żyje światowa rewolucja!”

Bibliografia:

Andrzej Krupa, Encyklopedia PWN, Warszawa, 2003.

Jan Pieszczachowicz, Popularna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza Forga, Kraków, 1999.

Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, http://Wiem.Onet.pl, 29.04.2003.

Andrzej Bartnicki, Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996, Historia konfliktów, Warszawa, 1998.

B. Brodecki, Dien Bien Phu 1954, Wydawnictwo Bellona, Warszawa, 1998.

J. Kukułka, Historia Współczesna Stosunków Międzynarodowych 1945-1996, Warszawa, 1997.

P.Ostaszewski, Amerykańska wojna w Wietnamie 1965 - 1973 w opinii dwóch pokoleń społeczeństwa polskiego, Rozprawy i Materiały Ośrodka Studiów Amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 1999.

Piotr Ostaszewski, Wietnam. Najdłuższy konflikt powojennego świata 1945 - 1975, Wydawnictwo DiG, 2000.

Andrzej Krupa, Encyklopedia PWN, Warszawa, 2003.

Jan Pieszczachowicz, Popularna Encyklopedia Powszechna, Oficyna Wydawnicza Forga, 1999.

Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna, http://Wiem.Onet.pl, 29.04.2003.

Andrzej Bartnicki, Zarys dziejów Afryki i Azji 1869-1996, Historia konfliktów, Warszawa, 1998.

B. Brodecki, Dien Bien Phu 1954, Wydawnictwo Bellona, 1998.

J. Kukułka, Historia Współczesna Stosunków Międzynarodowych 1945-1996, Warszawa 1997.

Piotr Ostaszewski, Wietnam. Najdłuższy konflikt powojennego świata 1945 - 1975, Wydawnictwo DiG, 2000.

P.Ostaszewski, Amerykańska wojna w Wietnamie 1965 - 1973 w opinii dwóch pokoleń społeczeństwa polskiego, Rozprawy i Materiały Ośrodka Studiów Amerykańskich Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa, 1999.

---