DL 1990, nr 4
„Obóz Wszystkich Świętych” Tadeusza Nowakowskiego jest powieściowym debiutem tego pisarza z 1957 roku. Książka ugruntowała Nowakowskiemu opinię jednego z najciekawszych prozaików literatury emigracyjnej. O jej walorach epickich, bogactwie języka, dobrej konstrukcji pisali tacy krytycy jak J. Wittlin czy J. Sakowski. W przeszłości niejednokrotnie próbowano wydać „Obóz Wszystkich Świętych” w Polsce, nieprzezwyciężoną przeszkodą była jednak współpraca autora z Radiem Wolna Europa; ona też była powodem rozsypania składu gotowej do druku powieści. Dopiero dwa lata temu książka stała się dostępna dzięki drugoobiegowej oficynie „Pokolenie”, obecna edycja „Czytelnika” ma szansę ukazania nie-wątpliwych wartości „Obozu...” szerszemu gronu czytelników.
Książka Tadeusza Nowakowskiego, podobnie jak wcześniejsze opowiadania z temu „Szopa za jaśminami” (1947), wyrasta z doświadczeń wyniesionych przez autora z przeszło dwuletniego pobytu w obozie dla dipisów, displaced persons, byłych więźniów hitlerowskiego reżimu. Długie miesiące po zakończeniu wojny przechodzili swoisty czyściec w licznych obozach na terenie Niemiec, czekając na dalszą wędrówkę, najczęściej na emigrację, rzadziej do własnych krajów.
Opisany przez T. Nowakowskiego obóz w Papenburgu czeka na swoją szansę od dwóch lat. Jest rok 1947. Kolejny rok beznadziejnej egzystencji wypełnionej czekaniem. Papenburg widzimy oczyma podporucznika Grzegorczyka, obozowego nauczyciela. Grzegorczyk, posiadający wiele z rzeczywistych doświadczeń autora, to enfant terrible obozu, zbuntowany wobec niego, prowokujący rozmaite skandale, a zarazem wnikliwie obserwujący życie papenburskiej społeczności. Dla głównego bohatera powieści Papenburg bowiem to obóz, który jest zarazem obrazem Polski i świata z jego szaleństwami i paradoksami.
„Obóz Wszystkich świętych” „leży to krainie absurdu, pod równoleżnikiem smutnej groteski”. I właśnie tutaj człowiek ukazuje Grzegorczykowi swoją prawdziwą twarz. Pełen absurdów, obóz jest paradoksalnie prawdziwszy od idyllicznie fałszywej normalności życia pokojowych Niemiec. „Prawdziwe jest tylko to, co widział i przeżył pod tym niebem (...) Reszta jest przywidzeniem i kłamstwem” powie główny bohater, przypominając pierwszy dzień wolności — oszalały tłum mordujący i gwałcący, zabijający się o łyk alkoholu metylowego, kopulujący wśród umierających. Zdemoralizowane wojną i własnym cierpieniem ofiary stały się katami. Młoda Żydówka i jej przypadkowy obrońca giną zamordowani przez rozwścieczone absurdalną plotką współwięźniarki. Śmierć bowiem nie budzi w Papenburgu trwogi. Jest co najwyżej przeszkodą w zabawie, czasem „błogosławionym incydentem” umilającym bezczynność obozowej egzystencji. Tak naprawdę świętość jest nieobecna w Papenburgu.
Nowakowski, doskonale portretując mieszkańców obozu, jest pesymistą, który świadom tragizmu ich przeżyć nie potrafi nie dostrzec zła, małości i głupoty. Stąd tak wiele karykaturalnych wręcz portretów rozmaitych maniaków tworzących projekty Polski Międzykontynentalnej, „rozpiętej między trzydziestoma krajami przyszłego osiedlenia.”. Szczególnie zjadliwie portretowana jest w „Obozie...” „inteligencja” magister Raczka, major Kosko, czy nauczycielka Biedronka, kryjąca za bombastycznym patriotycznym frazesem i ideologicznym bełkotem złodziejstwo, korupcję czy zwykłą głupotę i chamstwo.
Grzegorczyk stawia w obliczu tych ludzi pytania, które są być może najważniejsze w tej powieści: „Co to jest patriotyzm? Co to jest ojczyzna? (...) Trucizna czy lekarstwo? Dar niebios czy przekleństwo? Błogosławieństwo czy wymysł piekieł na zgubę człowieka?”. Wszak Papenburg z jego absurdami, złem i głupotą to Polska, tylko mniejsza. Czy dla tej Polski walczył? Czy może Polska to młodość i świat przedwojennej Bydgoszczy tak pięknie oddany na kartach powieści? Dla której Polski rozstrzelano ojca Grzegorczyka, pijaka i hulakę, kochającego aż za cenę życia swoje miasto?
Na te pytania nie ma łatwych odpowiedzi. Nie ma od nich ucieczki. Ślub Grzegorczyka z Niemką, Urszulą Heineman, nie pozwala zapomnieć ani o przeszłości ani o teraźniejszości. Nie można uciec od samego siebie. Powrót Grzegorczyka do znienawidzonej „kamiennej trumny” Papenburga jest klęską buntownika.
„Obóz Wszystkich Świętych” kryje w sobie wiele gorzkiej ironii, sarkazmu i czarnego humoru. Nowakowski, wnikliwie opisując życie Papenburga, starannie unika patosu martyrologii. Jest to wynik nieufności wobec literatury, — jak powie ustami głównego bohatera — będącej „umoralniającą, pokrzepiającą kosmetyką”, chorą na patriotyczne elephantasis. Gdzie indziej pisał przecież autor „Szopy za jaśminami”: „literatura, ten nie byle jaki przestępca wojenny, też czeka na swoją Norymbergę «za» beztroski stosunek do śmierci i męki ludzkiej, pokazywanej w dydaktycznych, kolorowych obrazkach”. Jeśli więc pojawi się w „Obozie...” nuta patosu, też blisko niej brzmią tony satyry, groteski czy pamfletu. Nieprzypadkiem nazywano tę powieść „tragikarykaturą". Podkreślano też zbieżności obozowych światów Tadeusza Nowakowskiego i Tadeusza Borowskiego, szczególnie „Biwy pod Grunwaldem”. Nasuwa się również porównanie z inteligenckimi porachunkami, z patriotycznym stereotypem, zwłaszcza z „Jeziorem Bodeńskim” S. Dygata.
Zachęcając więc do lektury „Obozu Wszystkich Świętych” pamiętajmy, że nie ku pokrzepieniu serc pisał swą powieść T. Nowakowski. Powiedział bowiem: „(...) ostrożnie z cudotwórczymi, sienkiewiczowskimi witaminami «P»! Podawać je (...) w niedużych ilościach. I kazać popijać kubełkiem zimnej wody.”
