KOMENTARZ
SKOJARZENIA
James Burke
Entente Cordiale
opiero niedawno zda"em sobie
spraw´, Å»e angielsko-francu-
Dski samolot naddÄ™wi´kowy na-
zwano Concorde dla uczczenia przyjaÄ™-
ni angielsko-francuskiej. MyĘl ta na-
wiedzi"a mnie niemal 20 km ponad
Atlantykiem, gdy samolot mknÄ…" z pr´d-
koĘcią Mach 2, a reszta pasaŻerów uda-
wa"a znudzenie.
Nic, rzecz jasna, na pr´dkoĘç nad-
dÄ™wi´kowÄ… nie wskazywa"o, z wyjÄ…t-
kiem liczby Macha na tablicy z przodu
kabiny pasaŻerskiej. Sam Ernst Mach na przewidywanie zachował
, u"atwia- nienie pierwotnej substancji, z której po-
przewidzia" to jeszcze pod koniec XIX jący Życie planistom i politykom. Inną wsta"o wszystko, co istnieje (jak tkanka
wieku, kiedy badając, jak przystoso- jeszcze rzeczą, do której Comte mia" Bichata, co t"umaczy, czemu szuka" jej
wujemy si´ do przyspieszenia, kaza" pozytywny stosunek, by"a  ogólna na- von Schelling). W 1797 roku von Schel-
szybko obracaç si´ ludziom, którym uka o Å»yciu rozwini´ta przez Marie ling doda" sporo wigoru romantyzmo-
w"oÅ»y" na g"owy papierowe torby. Po François Xaviera Bichata, który go- wi, wysuwajÄ…c koncepcj´, Å»e przyroda
poczÄ…tkowej dezorientacji kana"y pó"- towa", suszy", smaÅ»y", piek", dusi", pra- sk"ada si´ z samych przeciwieÅ‚
stw: pó"-
koliste w uchu przestajÄ… reagowaç. nocnego i po"udniowego bieguna ma-
ZwaŻywszy na jego niezwyk"e osią- gnetycznego, kwasu i zasady, zimna
Mach wziÄ…" pozytywizm
gni´cia, szkoda, Å»e Mach nigdy nie do- i ciep"a, i dalej w tym stylu. Co wi´cej,
czeka" si´ takiej s"awy jak Einstein. Mach wszystkie procesy Å»yciowe mia"y byç
od Comte a, który wzią"
bowiem zajmowa" si´ teoriÄ… wzgl´dno- niczym innym jak nieustannym zmaga-
go od Saint-Simona,
Ęci na d"ugo przed Wielkim Cz"owie- niem si´ tych przeciwieÅ‚
stw. Z tego do-
kiem. Dla Macha nie istnia"y absoluty, piero wynika"aby  unifikacja na wyÅ»-
ten znów...
jedynie uk"ady odniesienia, poniewaÅ» szym poziomie . Od takiego ple-ple
postrzeganie (patrz doĘwiadczenie z pa- myĘliciele póęnego OĘwiecenia rwali
pierowymi torbami) uwaŻa" za komplet- Ży", blanszowa" (i w ogóle poddawa" sobie potem w"osy z g"owy.
nie subiektywne. T´ szko"´ myĘlenia zabiegom analitycznym typu kuli- Nie do"Ä…czy" jednak do nich pewien
wykwintnie nazwano pozytywizmem narnego) kawa"ki zwierz´cych i ludz- duÅ‚
ski uczeł
perukarza, Hans Christian
i wielu ludzi jest przekonanych, Å»e stwo- kich tkanek. Po zidentyfikowaniu 21 Oersted, który robiÄ…c karier´, zdoby"
rzy" ją w Wiedniu Mach. Z tego powo- róŻnych rodzajów oznajmi", Że ponie- stopieł
naukowy z farmacji, a potem
du pewien interesujÄ…cy francuski my- waÅ» kaÅ»da ma inne w"aĘciwoĘci, kaÅ»da przejÄ…" si´ ogromnie owÄ… romantycznÄ…
Ęliciel Auguste Comte (który skoczy" moÅ»e z"apaç inne choroby. Szukacie ideÄ… Ęcierania si´ przeciwieÅ‚
stw w przy-
z mostu, poĘlubi" dziwk´ i stworzy" so- przyczyny Ęmierci? Przyjrzyjcie si´ rodzie. Wykombinowa", Å»e sprzecznoĘç
cjologi´) nie doczeka" si´ s"awy, jakÄ… cie- tkance. Ku radoĘci fanów seriali w sty- w dodatnio-ujemnej  magnetycznej na-
szy si´ Mach. Lepiej jednak zrobi´, nie lu Columbo i w ogóle medycyny sÄ…do- turze elektrycznoĘci moÅ»na pog"´biç na
wdajÄ…c si´ w szczegó"y, zanim opowieĘç wej papranina Bichata zas"yn´"a jako tyle, Å»e gdy przez bardzo cienki drut
wymknie mi si´ spod kontroli: Mach anatomia patologiczna. przepuĘci si´ prÄ…d elektryczny, wywo-
wzią" pozytywizm od Comte a, który OczywiĘcie fundamentalne podejĘcie "a on pole magnetyczne. Oerstedowi
wziÄ…" go od Saint-Simona, ten znów od Bichata do fizjologii... nie by"o jego od- uda"o si´ to w 1820 roku. I faktycznie,
Condillaca, a ten od Locke a, który... kryciem. W nowej szkole filozofii natu- wywo"a" pole. W pi´ç lat póęniej, gdy
Dobrze, a wi´c Comte. GoĘç, który ralnej koÅ‚
ca XVIII wieku Bichat by" tyl- pewien szewc, Anglik nazwiskiem Wil-
pierwszy powiedzia", Å»e celem nauki ko naĘladowcÄ…. PrzywódcÄ… by" Friedrich liam Sturgeon, owinÄ…" drut pod napi´-
jest przewidywanie, oraz podzieli" hi- von Schelling. (Móg"bym wykazaç, Å»e ciem wokó" sztabki mi´kkiej stali  po-
stori´ na trzy ery: najpierw wszystko to von Schelling wziÄ…" to od Fichtego, a ten wsta"e pole magnetyczne by"o doĘç
bogowie, potem wszystko to tajemni- od Kanta itd., ale wyrzucilibyĘcie to pi- silne, by poruszaç przedmioty. Mi´dzy
cze si"y, wreszcie wszystko to prawa smo, trz´sÄ…c si´ ze z"oĘci.) innymi drÄ…Å»ek odbiornika telegraficz-
przyrody, które sformu"ujemy, gdy do- Filozofia naturalna by"a w sumie Teo- nego, gdy przez lini´ przep"ywajÄ… im-
pracujemy matematyk´. Comte wyna- riÄ… Wielkiej Unifikacji jeszcze przed Teo- pulsy elektryczne. Chyba nieÄ™le jak na
laz" równieÅ» fizyk´ spo"ecznÄ…  sposób riÄ… Wielkiej Unifikacji, postulujÄ…cÄ… ist- szewca?
ÂWIAT NAUKI Lipiec 1999 73
DUSAN PETRICIC
Sturgeon dzi´ki swej obsesji na punk- gdy odkopano Pompeje i Herkulanum, PrzejĘcie na prasy parowe umoÅ»liwi-
cie elektromagnetyzmu (jakÅ»e by ina- Å»e warto wybraç si´ tam, rozejrzeç, wy- "o t"oczenie drobniejszych detali, a to
czej nazwaç 500 powtórek doĘwiadcze- obraziç sobie, jak wszystko wyglÄ…da"o z kolei sk"oni"o projektantów do nowe-
nia Bena Franklina z latawcem w czasie w 1 roku n.e. i zrozumieç w ten sposób go, bardziej artystycznego podejĘcia do
burzy?) dosta" posad´ wyk"adowcy sztuk´ klasycznÄ…. Inni, na przyk"ad wzoru na monetach. W 1817 roku za-
w East India Company Royal Military Giambattista Piranesi, po prostu sporzÄ…- rzÄ…dca mennicy sprowadzi" m"odego
College, w czym pomog"o mu s"ówko dzali szkic kaŻdej napotkanej ruiny. Pira- b"yskotliwego W"ocha, Benedetto Pi-
od nauczyciela matematyki, Samuela H. nesi pokaza" swoje prace szkockiemu ar- strucciego, który po raz pierwszy umie-
Christiego. Ojciec Christiego za"oÅ»y" chitektowi Robertowi Adamowi, który Ęci" Ęwi´tego Jerzego i smoka na suwe-
dom aukcyjny Christie s, w którym han- po powrocie do ojczyzny pozmienia" hi- nerach i koronach. Pistrucci móg" sobie
dlowano dzie"ami sztuki, i byç moÅ»e storyczne brytyjskie rezydencje, przy- pozwoliç na takÄ… pomys"owoĘç, ponie-
w"aĘnie dlatego Samuel jako m"ody ci´Å»kie i niekszta"tne, w greckie i rzym- waÅ» dzi´ki nowemu pantografowi do
ch"opak zaprzyjaÄ™ni" si´ podobno z sir skie cacka, wykoÅ‚
czone aŻ po ostatni zmniejszania wzorca moŻna by"o od-
JoshuÄ… Reynoldsem. Sir Joshua by" naj- ornament, cz´sto autorstwa Kauffmann. tworzyç nawet najmniejszy detal. Zda-
wi´kszym z Wielkich w Ęwiecie sztuki: Wszystko, co zawiera"o choç troch´ rzy"o si´ raz, Å»e detalem tym by"o pe"-
prezesem Royal Academy of Arts, przy- metalu, Adam zamawia" u Matthew ne nazwisko Pistrucciego zamiast zwy-
jacielem króla i niezrównanym portreci- Boultona, który mia" w Birmingham fa- czajowych incja"ów. Ten brak dobrych
stą. Wymieł
cie tylko jakieĘ s"awne na- bryk´ pe"nÄ… maszyn do ci´cia i t"oczenia, manier, tudzieÅ» cudzoziemskie pocho-
zwisko, a znajdzie si´ podobizna p´dzla i który ĘciĘle wspó"pracowa" z Jame- dzenie sprawi"y, Å»e nigdy nie dosta" po-
Reynoldsa. ¸Ä…cznie z potretem pewnej sem Wattem. Boulton rozpoczÄ…" karier´ sady g"ównego grawera, która mu si´
m"odej Szwajcarki, jakoby obiektu jego jako producent klamerek do butów. Wca- naleŻa"a.
westchnieł
. Wspomina"em juŻ kiedyĘ le niez"y interes przed erą sznurowade". W 1855 roku, na kilka lat przed Ęmier-
o niej: to Angelica Kauffmann, ulubieni- Spryciarz Boulton zabra" si´ teÅ» za bicie ciÄ…, Pistrucci zaprojektowa" medalion
ca ca"ego Londynu w 1770 roku. Ona monet, wykorzystujÄ…c maszyn´ parowÄ… upami´tniajÄ…cy bitw´ pod Waterloo.
równieÅ» by"a malarkÄ…. akurat wtedy, gdy Anglii zachcia"o si´ Wydarzenie tamto zmrozi"o stosunki
Par´ waÅ»nych dla swej kariery zawo- emisji zupe"nie nowych monet. W 1797 angielsko-francuskie do tego stopnia,
dowej miesi´cy Kauffmann sp´dzi"a roku zdoby" dwa kontrakty: na produk- Å»e ponad sto lat póęniej ciÄ…gle robimy
w Rzymie w towarzystwie Johanna cj´ nowych brytyjskich monet miedzia- demonstracyjne gesty pojednania, na
Winckelmanna, wynalazcy historii sztu- nych i na za"oŻenie nowej Mennicy Kró- przyk"ad nadajemy samolotowi nad-
ki i estetyki, i tego wszystkiego, czym lewskiej w londył
skiej Tower. Nie zaj´li dÄ™wi´kowemu nazw´ Concorde (Zgo-
zajmowa"y si´ wówczas m"ode damy tam wiele miejsca, jako Å»e kaÅ»da z no- da), zachowujÄ…c francuskÄ… pisowni´
mi´dzy ukoÅ‚
czeniem nauki a zamąŻ- wych maszyn Boultona, obs"ugiwana tyl- z  e na koł
cu.
pójĘciem. To w"aĘnie Winckelmann za- ko przez jednego pracownika, wybija"a
T"umaczy"a
Magdalena Pecul
ch´ca" Europejczyków, wkrótce po tym, 200 monet w ciÄ…gu minuty.
ZADZIWIENIA, ciąg dalszy ze strony 72 Jej g"oĘnego Ępiewu nie móg" po- we fale powietrza przenoszą to wszystko,
szybko bijÄ…c skrzyde"kami. ZaczÄ…" wÄ…t- wstrzymaç ani zas"aniajÄ…c jej pyszczek, co wytwarza wibrujÄ…ca struna, do wibru-
piç, czy w istocie wie, jak powstajÄ… ani unieruchomiajÄ…c skrzyde"ka. Nie wi- jÄ…cej b"ony b´benkowej. Tak oto powsta-
dÄ™wi´ki. dzia", by porusza"y si´ jakiekolwiek cz´- je osobowa muzyka i tak jest ona s"ysza-
Zrozumia" na podstawie swych po- Ęci jej cia"a. Dopiero gdy ods"oni" pance- na, ale mi´dzy jej tworzeniem i odbiorem
przednich doĘwiadczeł
, Że wie zbyt rzyk pokrywający jej pierĘ, znalaz" pod zachodzą rozmaite procesy.
ma"o, aby pojÄ…ç, a nawet uwierzyç, Å»e spodem cienkie, twarde b"ony. Przy- NajdonoĘniejsze dÄ™wi´ki wydawane
Ęwierszcze, które nie umiejÄ… lataç, wyda- puszczajÄ…c, Å»e dÄ™wi´ki mogÄ… byç efek- przez jakiegokolwiek owada to zapewne
jÄ… tak przyjemne i donoĘne odg"osy, nie tem ich wibracji i chcÄ…c je uciszyç, po- wieczorny g"os godowy samców duÅ»ej
pos"ugujÄ…c si´ wcale oddechem, lecz po- stanowi" je rozerwaç. zielonej cykady, rozbrzmiewajÄ…cy wio-
cierając powoli jednym skrzyd"em Wszystko na próŻno, aŻ wreszcie wbi- sną w Australii. David Young z Univer-
o drugie. jajÄ…c zbyt g"´boko ig"´, wraz z g"osem sity of Melbourne i Henry C. Bennet-
Kiedy prócz tego, co tu opisano, po- odebra" owadowi Życie i ostatecznie nie -Clark z University of Oxford przez wiele
czyni" obserwacje dotyczÄ…ce dzia"ania dowiedzia" si´, skÄ…d pochodzi"a jego lat pos"ugiwali si´ narz´dziami i teoria-
organów, trąbek, piszcza"ek, wszelkiego pieĘł
. mi nowoczesnej akustyki, badajÄ…c deli-
rodzaju instrumentów strunowych, Do tego stopnia straci" wówczas za- katne rezonatory wyostrzające i podtrzy-
a nawet maleł
kiej drumli, którą grający ufanie do swej wiedzy, Że gdy pytano mujące donoĘną  pieĘł
 cykady. Ilu-
wk"ada mi´dzy z´by  w przedziwny go, jak powstajÄ… dÄ™wi´ki, przyznawa" stracje i tekst w artykule  Ha"aĘliwe cy-
sposób jego jama ustna s"uÅ»y za rezo- bez Å»enady, iÅ» chociaÅ» znane mu sÄ… nie- kady [Âwiat Nauki, lipiec 1998] opowia-
nator, a wdychanie wzmacnia rozprze- które sposoby, to z pewnoĘcią istnieje dają o tym, jak ten roĘlinoŻerca wydaje
strzenianie si´ dÄ™wi´ku  doszed" wresz- jeszcze ze sto innych nadal nieznanych z siebie owe fascynujÄ…ce dÄ™wi´ki. Gali-
cie do wniosku, Że to chyba niemoŻliwe, i trudnych do wyobraŻenia. leusza "ączy"o zapewne braterstwo dusz
by istnia"y jeszcze inne sposoby tworze- Nietrudno rozpoznaç tu Galileusza, w dzisiejszymi badaczami i sÄ…dzimy, Å»e
nia dÄ™wi´ków. I oto, kiedy cz"owiek ten, uzdolnionego muzycznie syna Vicenzo w lot pojÄ…"by tajniki odkrytego przez nich
jak si´ rzek"o, uwierzy", iÅ» widzia" juÅ» Galilei, kompozytora i autora powaÅ»nych systemu. Podobnie jak w jego czasach,
w"aĘciwie wszystko, ogarn´"o go jesz- prac w dziedzinie teorii muzyki. KsiÄ…Å»- tak i dziĘ si"Ä… nap´dowÄ… nauki sÄ… pytania,
cze wi´ksze zdumienie i poczucie w"a- k´ Galileusza Il Saggiatore uwaÅ»a si´ za nie zaĘ odpowiedzi.
snej ignorancji, gdy pochwyci" w d"o- dzie"o, w którym po raz pierwszy znala-
T"umaczy"a
Monika Beyer
nie cykad´. z"o wyraz przypuszczenie, Å»e bezosobo-
74 ÂWIAT NAUKI Lipiec 1999