Australopitek i Homo habilis  człowiek 3 000 000 lat p.n.e.
cz. 47
pierwotny
Homo erectus  człowiek wyprostowany 2 000 000 1 500 000 lat p.n.e.
Homo sapiens  człowiek rozumny 350 000 250 000 lat p.n.e.
KOMPAS
Człowiek z Cromagnon ok. 10 000 lat p.n.e.
Pierwsze wyraz
ne przejawy tzw. kultury ok. 8 000 lat p.n.e.
rolnej  uprawy, co pociÄ…ga za sobÄ… po-
MAGNETYCZNY DROGOWSKAZ
czątki osiadłego trybu życia (Mezopotamia,
Azja Wschodnia, Meksyk, Peru).
P i o t r K a wa l e r o wi c z
Pojawia się: pismo, koło, żagiel, wytop me- w IV tysiącleciu p.n.e.
tali z rud
JednÄ… z najbardziej ludzkich, spo-
Tales zaobserwował pierwsze zjawisko ok. 550 r. p.n.e.
śród wielu charakterystycznych
magnetyzmu. Zauważył, że bursztyn po-
dla człowieka cech, jest ciekawość.
tarty suknem może przyciągać inne przed-
W połączeniu z uporem, pracowi-
mioty, np. słomkę, pióro itp. Wprawdzie
tością i dociekliwością często była
wyciągnął z tego fałszywy wniosek, że
z
ródłem odkryć  zarówno tych po-
skoro może poruszać inne przedmioty, to
pychajÄ…cych cywilizacjÄ™ do przodu,
posiada duszÄ™...
jak i tych, które na lata pogrążały ją
Jedna z najwcześniejszych wzmianek IV w. p.n.e.
w mrokach. Jaka jest historia wyna-
w chińskiej literaturze dotycząca magne-
lazków i odkryć, skąd się brały, kto
tyzmu. W księdze pt. Book of the Devil Val-
i gdzie ich dokonywał, jaki był ich
ley Master zapisano zdanie:  magnetyt
dalszy los i wpływ na cywilizacje?
przyciąga żelazo .
Jeden z wczesnych zapisów o użyciu róży III w. p.n.e.
KOMPAS
składającej się z 12 wiatrów pochodzi od
Kompas to przyrzÄ…d nawigacyjny
Timostenesa z Rodos, greckiego admirała.
do wyznaczania kierunków geograficz-
Powstał artefakt znaleziony w Ameryce ok. 1000 p.n.e.
nych na Ziemi. Jego podstawowym skład-
wykonany najprawdopodobniej przez sta-
nikiem jest namagnesowany element 
rożytny lud Olmeków. Przedmiot miał na-
wskazówka, nazywana igłą, która układa-
niesione znaki i został wykonany z hema-
jÄ…c siÄ™ zgodnie z liniami pola magnetycz-
tytu (właściwości magnetyczne). W trakcie
nego Ziemi, wskazuje kierunek: pół-
eksperymentów stwierdzono, iż mógł on
noc południe, a co za tym idzie również
być używany jako przyrząd do kierunkowej
pozostałe strony świata. Przed wynalezie-
orientacji np. mieszkań lub w ceremonii po-
niem kompasu stosowano różne metody
chówku zmarłych. Można więc przypusz-
służące do wyznaczania pozycji na morzu.
czać, że pełnił podobne funkcje co kompas.
Określano pozycję w odniesieniu do poło-
Prawdopodobny wiek tego znaleziska ok-
żenia gwiazd na niebie, poprzez obser-
reślił amerykański astronom John Carlson,
wację punktów charakterystycznych linii
stosując datowanie radiowęglowe.
brzegowej czy sondowanie głębokości
W Chinach podczas panowania dynastii 221 206 r. p.n.e.
dna. Metody te sprawdzały się lepiej lub
Qin prawdopodobnie
gorzej, zależnie od warunków, jakie pano-
powstał pierwszy mag-
wały na poszczególnych akwenach, miały
netyczny kompas.
jednak podstawową wadę: zawodziły
w przypadku złej widoczności, a na otwar- Podstawka/tabliczka ze
tych i nieznanych akwenach były całkiem wskazówką w kształcie
nieskuteczne. łyżki wskazującą kierunek
Przełomem było wynalezienie kom- południowy, wykonane
pasu. Okazał się on nieocenionym przyrzą- z magnetytu w czasach
dem do nawigacji: w połączeniu z chrono- dynastii Han (206 r. p.n.e.
metrem pozwalał na obliczenie długości  220 r. n.e.)
geograficznej. Ponieważ za pomocą sek-
p.n.e. /n.e.
stantu można było określić również szero-
W chińskiej księdze Lun-heng opisano zja- 20 100 r.
kość geograficzną  uzyskano współrzęd-
wisko magnetycznego oddziaływania igły
ne precyzyjnie określające lokalizację.
i magnetytu (namagnesowania?).
Poprzez umożliwienie nawigacji na otwar-
W zapiskach kronikarza chińskiej dynastii 83 r.
tym morzu kompas w istotny sposób przy-
Han pojawiajÄ… siÄ™ pierwsze zapiski o ma-
czynił się do usprawnienia handlu mor-
gicznych łyżeczkach wskazujących połud-
skiego, czyniąc żeglugę dokładniejszą,
nie. Od tego momentu informacje o  ma-
a przez to bezpieczniejszÄ….
gicznych rzeczach wskazujÄ…cych kierunki
Wczesna forma kompasu została
geograficzne pojawiały się w różnych pis-
38 wymyślona w Chinach ok. VIII w. Jednak
mach chińskich i indyjskich.
VIII w. W Chinach wynaleziono i zaczęto używać igły magne-
tycznej  urządzenia wskazującego magnetyczną północ.
Igła magnetyczna miała zwykle kształt małej rybki pły-
wajÄ…cej w naczyniu z wodÄ….
1040 44 r. W zapiskach z czasów dynastii Song znajduje się opis
urządzenia ze stali nazwanego  ryba wskazująca połud-
nie , które jest zalecane  do orientacji w terenie w przy-
padku nieprzeniknionych ciemności .
1086 r. Pierwsze doniesienie odnoszÄ…ce siÄ™ do namagnesowania
igły. W eseju pt. Dream Pool Essays chiński nadworny
uczony Shen Kuo zawarł szczegółowy opis, jak namagne-
tyzował igłę przez pocieranie jej końca magnetytem. Tak
spreparowaną wskazówkę powiesił na pojedynczej na-
woskowanej jedwabnej nici, mocując ją na środku. Shen
Kuo zauważył, że igła przygotowana w ten sposób czasa-
mi wskazywała na południe, czasami na północ.
1119 r. Najwcześniej zarejestrowane faktyczne użycie igły mag-
netycznej (unoszącej się na wodzie w naczyniu) dla ce- Warto poznać
lów nawigacyjnych opisano w książce Zhu Yu pt. Pin-
Kompas jest instrumentem zawiera-
gzhou Table Talks:  Nawigator rozpoznaje kierunki
jÄ…cym swobodnie zawieszony ele-
(geografię) nocą patrząc na gwiazdy a za dnia na Słońce.
ment ferromagnetyczny, który poka-
Gdy jest ciemno i chmurno  patrzy w kompas .
zuje kierunek poziomej części skła-
1190 r. W dziele pt. De naturis rerum (O naturze rzeczy) Alexan-
dowej magnetycznego pola Ziemi
dra Neckamana pojawia siÄ™ pierwsza w Europie wzmian-
w punkcie obserwacji.
ka o igle magnetycznej i jej wykorzystaniu w żegludze.
Opisuje umieszczony na statku  wskaz
nik kierunku, który
Czy wiesz, że...
pozwala żeglować nawet gdy Gwiazda Polarna jest zas-
łonięta przez chmury .
Lokalne zakłócenia ziemskiego
1200 r. Pierre de Maricourt wykazuje, że magnes ma dwa bieguny.
pola magnetycznego mogą być spo-
wodowane przez obiekty znajdujÄ…ce
W literaturze znane są opisy róży wiatrów z VII, się w pobliżu kompasu magnetycz-
VIII i XI w. Rozkwit róży kompasowej przypada nego, np.: stalowy kadłub statku (in-
na lata 1325 1650, kiedy to na pierwszych dukuje własne pole magnetyczne)
portolanach (mapy) wykreślano tzw. linie rum- bądz
Å‚adunek i jego rozmieszczenie
bowe do oznaczenia kierunków. Początkowo czy np. ułożenie ruchomych urzą-
róże wiatrów były bardzo proste i składały się dzeń statku. Czynniki te często za-
tylko z 4 kardynalnych kierunków, które my kłócają wskazania kompasu magne-
dzisiaj nazywamy N, E, S, W. W miarÄ™ rozwoju tycznego. Opisuje je tzw. dewiacja
kartografii i postępu odkryć geograficznych ró- kompasu  różnica między kursem
ża kompasowa ewoluowała do róży 8-rumbo- kompasowym a kursem magnetycz-
wej, 12-rumbowej, 24-rumbowej, aby ostatecz- nym wyrażona w stopniach.
nie w swoim rozkwicie osiągnąć 32 rumby. Na każdym statku istnieje ta-
bela dewiacji, która powinna być co
jakiÅ› czas aktualizowana. Kiedy sta-
1242 r. Pierwsze doniesienie nt. kompasu w świecie arabskim 
tek jest w drodze, dewiacjÄ™ kontrolu-
w księdze z 1282 r. autor opisuje, jak 40 lat wcześniej był
je się na przykład, porównując na-
świadkiem użycia kompasu podczas podróży statkiem.
miar na wschodzące słońce z namia-
XIII w. W toskańskim górniczym miasteczku Massa użyto kom-
rem odczytanym ze specjalnych tab-
pasu (pływającej igły) jako wskaz
nika podczas prowa-
lic dla danej długości geograficznej.
dzenia prac pod ziemią. Z czasem coraz więcej przedsię-
Otrzymana poprawka nazywana jest
biorstw górniczych zaczyna wykorzystywać kompas przy
całkowitą i odejmując od niej war-
wytyczaniu tras tuneli
tość deklinacji, można obliczyć de-
pod ziemiÄ….
wiacjÄ™.
1269 r. Francuski uczony Peter Pe-
regrinus w księdze Episto-
la de magnete opisuje kom-
Przez wieki ludzie używali kompa-
pas z igłą zamocowaną na
su, zupełnie nie rozumiejąc zasady
pionowej osi umieszczonÄ…
jego działania. Co więcej, nie tylko
w szklanym pudełku.
nie wiedziano, jak on działa, ale
Ilustracja z Epistola de mag- nieznany był nawet punkt wskazy-
nete. wany przez jego igłę. 39
W Europie pojawia siÄ™ tzw. suchy kompas. Kompas ok. 1300 r.
historia tego wynalazku sięga
żeglarski (mariner s compass) składa się z trzech
w przeszłość dużo dalej. Już w cza-
elementów: Swobodnie obracającej się igły magne-
sach starożytnych chińscy wróżbici
tycznej zamocowanej na pio-
używali magnetytu (Fe3O4)  rudy ma-
nowym trzpieniu, małego pu-
jącej właściwości magnetyczne, do
dełka ze szklanym pokryciem
budowy swoich dysków, za pomocą
oraz tarczy z różą wiatrów.
których przepowiadali bieg wydarzeń.
Igła była połączona z tarczą
Zapewne ktoś w końcu zauważył, iż
tak, że mogła się swobodnie
magnetyty tak naprawdÄ™ wskazujÄ… je-
obracać na osi. Obserwując
den stały kierunek i ta ich właściwość
oznaczenie na obudowie
jest najbardziej cenna. Do wyznacza-
(zgodne z liniÄ… kilu statku)
nia kierunku, w pradawnych czasach,
i odpowiednie oznaczenie na
jako wskaz
nika używano  łyżki ma-
tarczy, można było bezpoś-
gnetycznej (tej od przepowiedni
rednio odczytać kurs, jakim
i wróżb). Innym urządzeniem była Mariner s compass z 1700 r.
płynie statek.
tzw. igła magnetyczna, która miała
zwykle kształt małej rybki pływającej
w naczyniu z wodą. Póz
niej rybka za- Tzw.  Współczesna róża kompasowa zwana
wisła w powietrzu na jedwabnej nici, też różą wiatrów  Cztery główne strony
następnie igła (o kształcie wskazów- świata:
ki) trafiÅ‚a do specjalnego pudeÅ‚ka, aby północ (N)  azymut 0° (lub 360°)
na koniec znów zostać zalana cieczÄ…. wschód (E)  azymut 90°
IstniejÄ… różne teorie na temat poÅ‚udnie (S)  azymut 180°
tego, jak kompas dotarÅ‚ do Europy. zachód (W)  azymut 270°
Są tacy, którzy twierdzą, że został wy-
naleziony w Europie niezależnie. Jest
Wyposażenie kompasu ok. 1302 r.
też teoria, zakładająca, że dotarł do
w tzw. różę wiatrów przypisuje się włoskiemu że-
nas Jedwabnym Szlakiem. Faktem
glarzowi o nazwisku Flavio Gioja.
jest, że pojawił się gdzieś na początku
Jedną z pierwszych osób, o których zachowały się ok. 1405 r.
XII wieku i praktycznie od razu został
zapisy świadczące, że używały do nawigacji kompa-
wykorzystany przez kupców wenec-
su, był Zheng He z prowincji Yunnan w Chinach.
kich. Dzięki niemu mogli oni nareszcie
W latach 1405 1433 odbył on liczne podróże ocea-
wyprawiać swoje statki handlowe na
niczne.
Bliski Wschód nie tylko latem, kiedy
Krzysztof Kolumb, jak siÄ™ przypuszcza, w czasie XV w.
dobra pogoda pozwalała na nawigac-
swoich wypraw również wykorzystywał kompas.
ję za pomocą gwiazd, ale również zi-
Była to igła namagnesowana za pomocą magnetytu,
mą, kiedy niebo, pokryte gęstą war-
umieszczano ją na kawałku korka w misce z wodą.
stwą chmur, było nieprzychylne żegla-
Umiera geniusz nieskrępowanej myśli  Leonardo V 1519 r.
rzom. Około 1300 r. w Europie pow-
da Vinci, pozostawiajÄ…c po sobie ok. 7000 stron no-
stał tzw. kompas żeglarski (mari-
tatek zawierających pomysły i wynalazki.
ner s compass), dając początek póz
-
niejszym kompasom cieczowym (li-
quid compass) i busolom. Pod koniec Szkic róży wiatrów z 1607 r.  okrąg-
XIX w. powstaje pierwszy żyrokom- ła tarcza z podziałką stopniową od
pas pokazujÄ…cy dokÅ‚adnie kierunek 0° do 360° oraz z zaznaczonymi 32
północy geograficznej (a nie magne- rumbami. Pierwotnie była umiesz-
tycznej). W XX w. powstaje niezwykle czana na mapach i służyła do wska-
dokładny i zaawansowany technolo- zywania kierunków wiatrów. 32-rum-
gicznie system GPS pozwalający na bowa róża kompasowa pochodzi od
określanie pozycji z niemal zegarmis- wskazania kierunków ośmiu głów-
trzowską precyzją. Jednak kompas nych wiatrów, ośmiu półwiatrów
tak łatwo nie oddaje pola. Pozostaje i szesnastu ćwierćwiatrów.
nadal wiernym i niezawodnym towa-
rzyszem pieszych, rowerowych i mor-
skich wypraw. Jest przy tym towarzy-
Angielski lekarz i fizyk William Gilbert opublikował 1600 r.
szem niezwykle tanim i skutecznym.
książkę zatytułowaną O magnesach, ciałach magne-
tycznych i wielkim magnesie Ziemi. Postawił w niej
Do przygotowania kalendarium
hipotezę, że Ziemia jest wielkim magnesem, a za
wykorzystano materiały z
ródłowe:
obrót igły kompasu odpowiedzialne jest ziemskie
www.wikipedia.org
pole magnetyczne. W celu jej zweryfikowania Gil-
40 www.silva.se
bert zbudował z bryły magnetytu, jedynego znanego wówczas ma-
teriału magnetycznego, model Ziemi. Przykładając do niego malut-
ki kompas, stworzył mapę pola magnetycznego na powierzchni
swojego modelu. Konfrontując następnie wyniki eksperymentu
z dostępnymi mu zapisami
wskazań kompasów rejes-
Szerokość geograficzna (ang. latitude,
trowanych podczas podró-
symbol Ć )  jedna ze współrzędnych
ży morskich, w pełni pot-
geograficznych, kąt pomiędzy lokalną
wierdził swoją hipotezę.
osią pionu a płaszczyzną równika. War-
1820 r. Duński fizyk Hans Chri-
tości szerokości geograficznej rozcią-
stian Oersted podczas
gajÄ… siÄ™ miÄ™dzy 0° na równiku i 90° na
przygotowań do wykładu
biegunach. Szerokość geograficzna
o elektryczności dokonał
może być północna lub południowa.
zaskakujÄ…cego odkrycia.
Zauważył, że
igła kompasu
Obiekty znajdu-
umieszczone-
jÄ…ce siÄ™ w pobli-
go nieopodal
żu kompasu 
przewodnika
na przykład stalowy kadłub statku  mogą
z prÄ…dem od-
zakłócać jego wskazania. Kompas okrętowy
chyla siÄ™ wte-
z dwoma żelaznymi piłkami, które mają niwe-
dy, kiedy w
Eksperyment Oersteda. lować magnetyczne oddziaływanie statku.
przewodniku
Z przymrużeniem oka
Zapiski o magnetycznych łyżeczkach
pojawiły się w
a) VI wieku p.n.e.
b) I wieku n.e.
c) VI wieku n.e.
tym płynie prąd. Przeprowadzone
przez Oersteda badania wykazały,
że to właśnie ruch ładunków elek-
trycznych odpowiedzialny jest za
powstanie pola magnetycznego.
I to nie tylko w przewodnikach,
Kompas Oersteda.
przez które płynie prąd, ale również
w magnesach stałych. Sześć lat póz
niej powstało jedno
z fundamentalnych praw elektroniki: prawo Ohma.
1820 r. Michael Faraday stwierdza, że magnes wytwarza pole ma-
gnetyczne wokół siebie.
Wielkim spadkobiercą Oersteda był brytyjski uczony Michael Faraday. Zauważył on,
że nie tylko prąd powoduje powstanie pola magnetycznego, ale także pole magnetyczne
może sprawiać, że w przewodniku będzie płynął prąd. To szalenie ważne odkrycie zna-
lazło szerokie zastosowanie praktyczne. Jest ono dziś wykorzystywane we wszystkich
silnikach elektrycznych i prÄ…dnicach.
1864 r. Od czasu Oersteda i Faradaya ludzie wiedzieli, że pomiędzy
polem elektrycznym i magnetycznym istnieje nierozerwalny
związek. Teoria łącząca w jedną spójną całość oddziaływania
elektryczne i magnetyczne powstała w 1864 r. Jej twórcą był
Anglik James Clerk Maxwell. Powiązał on ze sobą oba od-
działywania w formie relacji matematycznych znanych dziś
pod nazwą równań Maxwella.
1885 r. Holender Martinus van den Bos jako pierwszy opatentował
konstrukcję żyroskopu, jednak nie zdołał nigdy wybudować
prawidłowo działającego modelu.
1903 r. Niemiecki konstruktor Hermann Kaempfe skonstruował pier-
wszy działający model żyroskopu (pokazujący północ).
41
MINI QUIZ MT
CZYTAM, WI
C WIEM
Róża wiatrów
Komp-as
Bus-ola
W USA Elmer Ambrose 1905 r.
Kompas żyroskopowy
Sperry skonstruował żyro-
morski lub żyrokompas
kompas.
to elektromechaniczne
Fiński wynalazca Tuomas 1933 r.
urządzenie służące do
Vohlonen wystąpił z wnio-
wskazywania kursu, wy-
skiem o patent na wypeł-
korzystujące właściwości
niony cieczÄ… kompas dla
żyroskopu. Jego główne
piechurów. Nowa kon-
zalety to: niewrażliwość
strukcja eliminowała drga-
na wpływ mas magne-
nia, stabilizujÄ…c wskaza-
tycznych i zakłóceń pola
nia igły. Patent otrzymał
magnetycznego oraz
w 1935 r.
wskazywanie bieguna
Powstaje firma: The 1933 r.
geograficznego, a nie
Bröderna Kjellström and
bieguna geomagnetycz-
Instrumentverken. Skon-
nego.
struowano kompas wypeł-
niony cieczÄ….
Busola magnetyczna to
urzÄ…dzenie nawigacyjne
wskazujÄ…ce kierunek bie-
guna magnetycznego,
dzięki posiadanej igle
magnetycznej. Ma przy
tym również przyrządy
celownicze (najczęściej
w postaci muszki i szczer-
binki), które pozwalają
określić azymut dla dowol-
nego kierunku w terenie. Kompas uniwersalny SILVA  do zasto-
sowania na Å‚odzi, w kajaku, rowerze.
Ma funkcje podświetlania tarczy.
Inklinacja i sposoby
na jej zrównoważe-
nie
Inklinacja to pionowa
składowa pola mag-
netycznego, powodu-
jąca, że igła chciałaby
ułożyć się skośnie
w stosunku to terenu.
W większości kompa-
sów problem inklinacji
jest eliminowany
przez umieszczenie
na igle kompasu nie-
wielkiej przeciwwagi.
Zapobiega to wychy-
laniu jej ku górze lub
ku dołowi kapsuły.
Tuomas Vohlonen 1936 r.
skonstruował pier-
wszy przenośny
równik
kompas wypełniony
cieczÄ…, przeznaczony
do indywidualnego
użycia.
42
N
magnetyczny
równik
S
Wynalezienie kompasu. Obraz z pocz. XVII w. przedstawia-
jący moment wynalezienia kompasu, a tym samym  właści-
wych narodzin nawigacji morskiej. Wykonany według mie-
dziorytu Theodoora Gallego, zatytułowanego Lapis Polaris
(Kamień polarny). Przedstawia najprawdopodobniej Flavio
Gioia z Amalfi, legendarnego włoskiego kupca i podróżnika.
Podpis na rycinie będącej pierwowzorem: Lapis reclusit iste
Flauio abditum/ Poli fuum hunc amorem, at ipse nauitae (Ten
kamień wyjawił Flaviowi sekretną swą miłość do bieguna,
ale wyjawił mu ją jako żeglarzowi).
Igła w kompasach używanych do
rajdów przełajowych jest bardzo
duża i pomalowana na jaskrawe
kolory. Kody kolorystyczne sÄ… Å‚at-
wiejsze do zapamiętania i odczy-
tania w biegu czy w czasie jazdy na rowerze. Kompas Sil-
va ma specjalne mocowanie na kciuk i nadgarstek.
Północ geograficzna
(rzeczywista)
N
Północ magnetyczna
1973 r. Rozpoczęto pierwszą fazę projek-
(deklinacja) D=4° kuwschodowi
tu, którego wynikiem okazał się
system GPS  NAVSTAR. GPS
(ang. Global Positioning System)
to globalny system wyznaczania
pozycji (lokalizacji) obiektów wy-
korzystujÄ…cy sztuczne satelity
Ziemi, przeznaczony do ciągłego,
szybkiego i dokładnego wyzna-
czania trzech współrzędnych,
Namiar rzeczywisty
Namiar rzeczywisty
okreÅ›lajÄ…cych pozycjÄ™ anteny 70°  D
70°  D
70°  66° W
66°
odbiornika osobistego. Jego do- 70°  4° =4° = W
kładność wynosi ok. 10 m.
1992 r. Firma Silva wprowadza pierwszy
przenośny GPS ze zintegrowanym
cyfrowym kompasem.
Namiar rzeczywisty
165° + D
165° + 4° = 169° E
Przykłady uwzględniania deklinacji magnetycznej
przy ustalaniu kierunku dla deklinacji = 4° E
Dosłownie  zhinan oznacza wska- Deklinacja magnetyczna
zywać południe, ale znaczy też po Określa odchylenie igły kompasu (północy magnetycznej)
prostu  wskazywać dobrą drogę . w stosunku do północy geograficznej. To zjawisko, którym
 Zhen oznacza igłę. w naszej szerokości geograficznej nie musimy zawracać
sobie głowy. Np. odchylenie igły w centrum Warszawy wy-
nosi (X 2005) 4°19 ku wschodowi (E). Oznacza to, że bÅ‚Ä…d
Mosiężny kompas Stan- związany z deklinacją dla przebytej odległości np. 1 km
ley-London. wyniósłby około 70 m. Dla przykładu w Nowej Zelandii
Masywny, mosiężny, so- wartość deklinacji wynosi aż 25° (W).
lidny. Na wieku znajduje Jak radzić sobie z deklinacją w praktyce?
się skala, wewnątrz wie- Do wskazań igły należy dodać wartość deklinacji. Czyli je-
ka lustro do wyznacza- śli deklinacja ma wartość dodatnią (zwyczajowo znak +
nia azymutu. Ma pozio- charakteryzuje deklinacjÄ™ ku wschodowi), to do wskazania
mnicę i blokadę igły. igły dodajemy jej wartość. Jeśli ujemną, to odejmujemy.
43
yc
y
n
z
c
y
t
e
n
g
a
m
N
r
am
a
W
i
m
70°
i
a
a
N
r
m
a
g
n
e
t
z
n
y
1
6
5
°
E