Kościoły i klasztory średniowiecznego i nowożytnego Torunia.

K. Drożdż nr albumu 229467

W mojej pracy postaram się opisać kościoły i klasztory znajdujące się na terenie Torunia, których historia sięga średniowiecza, oraz czasów nowożytnych. Na początku chciałabym wspomnieć o obiektach które mimo, nże już nie istnieją, odgrywały ważną rolę w życiu duchowym średniowiecznego Torunia.

Pierwszym z nich jest klasztor Franciszkanów. Powstał w 1239 roku i istniał do czasu, kiedy został zburzony przez władze pruskie w 1822. Oczywiście fundatorem klasztoru, zlokalizowanego przy murach miejskich, na północno-zachodnich peryferiach ówczesnego Starego Miasta, byli Krzyżacy, a pierwsze zabudowania powstały w 1239 roku. Wkrótce Franciszkanie przystąpili do budowy Kościoła Mariackiego, który do około 1373 roku uzyskał dzisiejszy rozmiar. W 1267 roku teren klasztorny powiększono, co związane było m.in. z nową organizacją urbanistyczną miasta po jego pożarze w latach 1263-1269. Zabudowania klasztorne przeniesiono w północną część zespołu klasztorno-kościelnego, a ostateczną swą formę przybrały w drugiej połowie XIV wieku. Kompleks franciszkański znajdował się w obrębie ulic: Panny Marii, Piekary, Klasztorna (obecnie Franciszkańska). W północnej jego części znajdował się zespół zabudowań klasztornych, który południowymi krańcami połączony był z Kościołem.. W toruńskim klasztorze życie zakonne rozpoczynał Jan Łobdowczyk ,który przeniósł się do Chełmna i zasłynął ze świątobliwego życia; po śmierci czczono jego relikwie. Z toruńskim klasztorem związany był też inny świątobliwy mnich chełmiński, Szymon z Torunia. Kult obu braci zanikł w okresie reformacji w XVI wieku, ożywił się w XVII wieku, ale po kasacie klasztoru w XIX wieku nie odrodził się. Okres reformacji spowodował rozproszenie Franciszkanów. W 1559 roku konwent toruński został rozwiązany. Zabudowania klasztorne przejęło miasto i odnowiło w 1565 roku z przeznaczeniem na wyższe klasy gimnazjum klasycznego To właśnie tutaj do 1724 roku mieściło się owe słynne toruńskie Gimnazjum Akademickie.

Kolejnym omawianym przeze mnie obiektem będzie Kościół św. Mikołaja i klasztor dominikanów w Toruniu, który został wzniesiony w 1334, a rozebrany w pierwszej połowie XIX w. Była to największa budowla toruńskiego Nowego Miasta. Dominikanie zostali sprowadzeni do Torunia w 1263 na podstawie przywileju wydanego przez wielkiego mistrza krzyżackiego Anno von Sangershausen i otrzymali teren znajdujący się wtedy poza miastem, choć graniczący z murami miejskimi. Gdy w 1264 roku lokowano Nowe Miasto Toruń, dominikanie znaleźli się w jego północno-zachodnim narożniku. Zajmowali działkę ograniczoną od południa i od wschodu dzisiejszymi ulicami Most Pauliński, Zaułek Prosowy i Dominikańską, a od północy i zachodu murami miejskimi. Prawdopodobnie przed 1285 ukończono budowę kościoła, a kolejne prace budowlane były prowadzone w latach 30. XIV w. Zabudowania były wielokrotnie uszkadzane w wyniku wojen, pożarów i uderzeń piorunów (m.in. bombardowania przez oblegające Toruń wojska polskie w 1658 oraz Szwedzkie w 1703 r., pożary w 1423 i 1764, oblężenia w czasie wojen napoleońskich w 1809 i 1813 r.). W 1820 zakon uległ kasacie, w ciągu kolejnych lat w kościele urządzono magazyn, a w 1834 ostatecznie go rozebrano. Wygląd zespołu klasztornego jest znany dzięki rysunkom G.F. Steinera z 1743 r. i Georga Cuny'ego z lat 20. XIX w. Kościół był dwunawową halą z wielobocznie zamkniętym, wydłużonym prezbiterium. Nieco węższa nawa południowa była od wschodu zakończona wielobocznie zamkniętą kaplicą św. Jacka. Nawy były nakryte wspólnym wysokim dachem dwuspadowym, podobnie jak prezbiterium. Od zewnątrz bryła budowli była opięta dwuskokowymi skarpami sięgającymi korony murów, w prezbiterium ustawionymi gęściej niż w korpusie. Pośrodku wschodniego szczytu korpusu wyrastała ośmioboczna wieżyczka, podobna do wieżyczek we wschodnim szczycie kościoła NMP. Od północy do kościoła przylegał klasztor z kwadratowym krużgankiem arkadowym. Na podstawie zachowanych rysunków można stwierdzić, że budynki klasztorne były jeszcze przed rozbiórką w dużej części gotyckie, z wyjątkiem refektarza, który posiadał manierystyczną szatę zewnętrzną (boniowanie w dolnej części oraz szczyt wolutowy dekorowany pilastrami i sterczynami). Co ciekawe Kościół św. Mikołaja był jedyną toruńską świątynią leżącą wewnątrz murów miejskich, która poprzez cały okres Reformacji pozostała w rękach Kościoła katolickiego i nie była użytkowana przez protestantów. Kościół był bogato wyposażony, znajdowały się w nim organy,20 ołtarzy, a także (według inwentarza z pierwszej połowy XVIII wieku) znajdowało się 10 grobowców i aż 8 nagrobków. Zespół klasztorny zlokalizowany był nieopodal Bramy Klasztornej (stąd jej nazwa), poza murami obronnymi miasta, nad Wisłą, na przedmieściu Rybaki Od. Szpital istniał od około 1242 roku. Klasztor Benedyktynek został ufundowany przy kościele przez Krzyżaków w 1311 roku, dla upamiętnienia zwycięstwa nad wojskami litewskiego księcia Witenesa pod Rastemborkiem (Kętrzynem). Jednak dopiero w 1415 r. benedyktynki otrzymały szpital

Kolejnym nieistniejącym już toruńskim kosiłem jest Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Toruniu .Położony jest przy ulicy Wieżowej 10, w otoczeniu zieleni, pod skarpą. W źródłach po raz pierwszy można zobaczyć wzmianki w 1321 roku ). Wzniesiony w XIV wieku, po spustoszeniu w czasie reformacji został odnowiony po 1587 roku, powiększony o wieżę w 1698 roku. Po spaleniu w 1966 roku odbudowany w 1972 roku. halowy, orientowany, o trójbocznie zamkniętej części prezbiterialnej i kwadratowej, drewniano-szkieletowej wieży od zachodu. Wnętrze kryte stropem płaskim. Wyposażenie barokowe z XVIII wieku uległo spaleniu, zachowała się jedynie gotycka figura św. Wojciecha z końca XIV wieku.Usytuowany w okolicy skrzyżowania Szosy Chełmińskiej i Gałczyńskiego kościół św. Jerzego to nieistniejąca świątynia gotycka. Budynek stał poza murami miejskimi - około 350 metrów na północ od Bramy Chełmińskiej. Przez wiele lat związany był z leprozorium. Szpital dla trędowatych został ufundowany około roku 1260, natomiast w połowie XIV wieku kościół został świątynią parafialną dla toruńskich przedmieść. Był to najstarszy toruński kościół położony poza murami miejskimi. Pierwsza, jeszcze drewniana świątynia istniejąca w tym miejscu około 1340 roku została zastąpiona większą, ceglaną budowlą. Kościół wybudowany był wzdłuż osi wschód-zachód. Po zachodniej stronie jednonawowej świątyni znajdowała się ośmioboczna wieża nakryta hełmem. Na jej szczycie umieszczona była chorągiewka św. Jerzego. Filary wspomnianej wieży składały się na kszrałt kruchty. Prócz wieży, zachodnią fasadę zdobiły schodkowe szczyty blankowaniem i blendami. Świątynia posiadała również wyraźnie wyodrębnione prostokątne prezbiterium. Dodatkowo prace ziemne, prowadzone w okolicy dawnej lokalizacji kościoła prowadzone w latach 60. XX wieku, wykazały obecność dużej ilości glazurowanych cegieł i dachówek, co wskazuje na wysoką dbałość o kolorystykę budowli. Świątynia była niszczona zarówno podczas potopu szwedzkiego (1657), jak i III wojny północnej (1703), jednak zarówno za pierwszym, jak i za drugim razem, była odbudowywana. Kościół miał był przeznaczony do służby trędowatym, stąd w jego otoczeniu powstały typowe dla takich placówek zabudowania: szpital (zwany Małym), przerobiony w XVII wieku na plebanię oraz cmentarz. Na cmentarzu ustawiono kapliczkę. Dodatkowo, już w 1260 roku, w okolicy postawiono tzw. Wielki Szpital, czyli leprozorium, będące pod opieką rady miejskiej. W późniejszym okresie leprozorium przeniesiono do zabudowań leżących w większej odległości od miasta. W XV wieku, po wygaśnięciu epidemii trądu, szpital dla trędowatych zamieniono na przytułek dla niedołężnych. W okresie reformacji kościół został świątynią gminy ewangelickiej. Nabożeństwa aż do tumultu toruńskiego (1724) odbywały się wyłącznie w języku polskim, później również po niemiecku. Po wydarzeniach tumultu kościół św. Jerzego pozostał jedyną świątynią protestancką w mieście .W czerwcu 1811 roku kościół, a także cały kompleks okolicznych budynków wyburzono, by zrobić miejsce dla budowy fortyfikacji Księstwa Warszawskiego. Do dziś zachował się jedynie cmentarz parafialny. Niewielki kościół św. Anny znajdował się na Podgórzu. Pierwsze wzmianki z 1582 roku mówią o tym, że istniała potrzeba wybudowania kościoła z racji na zniszczony kościół św. Mikołaja w niedaleko położonym Dubowie. W 1598 roku powstał więc drewniany kościół w Podgórzu, z budulca pochodzącego z rozbiórki kościoła w Karnkowie. W 1651 roku na jego miejscu zbudowano nowy kościół, również drewniany. 
Był budynek niedużych rozmiarów, z wieżą z sygnaturką, jednonawowy, z absydą na zachodzie, służącą jako prezbiterium. Wewnątrz znajdowało się 5 ołtarzy. Nic szczegółowego o kościele nie wiadomo, zarówno ze źródeł pisanych, jak i graficznych. Umiejscowiony był prawdopodobnie u wylotu z miasta traktu w kierunku Poznania (być może na terenie obecnego starego cmentarza ewangelickiego przy ul. Poznańskiej 108, patrz: Toruńskie cmentarze tutaj). 
Parafia podgórska obejmowała lewobrzeżny teren, od Wielkiej Nieszawki po Czerniewice. Gdy w 1813 roku, przygotowując Toruń do obrony przed Rosjanami, spalono przedmieścia (także Podgórz), zgładzeniu uległ także kościół św. Anny. Przed spaleniem zabezpieczono w pobliskim klasztorze Reformatów najcenniejsze wyposażenie kościoła.

Z ostatnich przeze mnie omawianych nieistniejących świątyń jest Kościół św. Wawrzyńca wybudowany w stylu gotyckim w XIII wieku .Początkowo był drewniany, pózniej ceglany. Został zburzony w 1824 roku przez Prusaków, którzy w jego pobliżu wznieśli arsenał artyleryjski(obecnie Muzeum Etnograficzne). 
Wokół Kościoła w średniowieczu powstało przedmieście, które od 1637 roku w wyniku uregulowań administracyjnych nazywano Przedmieściem (Kwartałem) św. Wawrzyńca. Od połowy XIII wieku, tj. od początku, Kościół związany był z istniejącym przy nim szpitalem (dla potrzeb którego powstał cmentarz; o cmentarzach toruńskich tutaj). Pełnił dla niego rolę kaplicy aż do 1349 roku. W tymże roku wielki mistrz krzyżacki, Heinrich Dusemer, przekazał go Kościołowi Świętojańskiemu, gdyż z powodu przyrostu liczby ludności zabrakło miejsca na pochówki na cmentarzu świętojańskim. Odtąd Kościół św. Wawrzyńca pełnił też funkcje grzebalne. Kościół ten był wielokrotnie niszczony, m.in. w latach 1422, 1657 i 1703. W 1641 roku przy Kościele działali Reformaci. 
Pochodzący z tego kościoła dzwon znajduje się obecnie w Kościele Mariackim i jest najstarszym zachowanym dzwonem w Toruniu, pochodzącym z 1386 roku. Wiele innych zabytków ruchomych po zburzeniu tegoż kościoła przeniesiono do Kościoła Mariackiego. 

Z obecnie istniejących kościołów należy wspomnieć o znajdującym się we wschodnim narożniku Rynku nowomiejskiego Kościele św. Jakuba . W związku z potrzebą dopasowania do istniejącej siatki ulic prezbiterium jej nie jest ściśle orientowane, ale skierowane ku północnemu wschodowi. Kamień węgielny pod budowę położył biskup Herman w roku 1309. W tym samym roku rozpoczęto budowę prezbiterium. Do roku 1340 ukształtowano bryłę kościoła, który posiada rzadko spotykany na terenie Ziemi chełmińskiej układ bazyliki trójnawowej, emporowej z łukami odporowymi i wysokimi, ozdobionymi pełzakami (żabkami) i kwiatonami pinaklami. Od 1359 do pierwszej połowy XV w. po bokach korpusu dobudowano kaplice boczne, jednocześnie podwyższając dachy naw bocznych i ukrywając pod nimi łuki odporowe, co pozostawiło widoczne do dziś ślady w elewacji kościoła. Charakterystyczny podwójny dach wieży został zbudowany po pożarze w 1455 r. W 1345 r. prawo patronatu nad kościołem otrzymał klasztor cysterek, z czasem benedyktynek. Od 1557 służył nowomiejskim ewangelikom, w 1667 r. został ponownie przejęty przez benedyktynki (do 1833). W r. 1724 w sąsiedztwie tegoż kościoła rozpoczęły swój bieg wypadki nazwane później tumultem toruńskim. Przebudowany budynek dawnego klasztoru znajduje się po południowej stronie kościoła, z którym kiedyś był połączony szerokim gankiem. Wnętrze kościoła kryje niezwykle cenny zespół zabytków, z których część została tu przeniesiona w XIX w. po zburzeniu przez Prusaków kościoła dominikanów. Najważniejszymi skarbami z epoki gotyku są: XIV-wieczny krucyfiks tzw. mistyczny, pochodzący z wczesniej już wspomnianego, nieistniejącego kościoła św. Mikołaja, XIV-wieczne malowidła ścienne pod wieżą i w prezbiterium, figura Marii z Dzieciątkiem z końca XIV w. w nawie głównej oraz symultaniczny obraz pasyjny z lat około 1480-1490. Szczególnym kultem wśród flisaków cieszył się tzw. czarny krucyfiks z 1 poł. XV w., czczona była też figura Matki Boskiej Różańcowej z ok. 1500 r. W Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie znajduje się m. in. drewniana figura Chrystusa w Ogrojcu z ok. 1400 r. (z kaplicy dobudowanej przy wieży), obraz Madonny z Dzieciątkiem z około 1440 r., gotyckie cyborium i 2 krzyże relikwiarzowe. Z epoki protestanckiej zachował się jeden z najstarszych w Polsce, bogato rzeźbiony i o wysokich walorach artystycznych prospekt organowy z 1611 r., obraz Sąd Ostateczny z 1603 r. (dzieło warsztatu Antoniego Moellera z Gdańska) i chrzcielnica. Większość ołtarzy (w tym kilka przeniesionych z rozebranego kościoła dominikanów św. Mikołaja) pochodzi z XVIII w. i prezentuje wysoki poziom toruńskiej snycerki barokowej. Z XVIII w. pochodzi też ozdobny łuk tęczowy u wejścia do prezbiterium (1733), ambona (1770) i szereg obrazów w kaplicach bocznych. Wśród wcześniejszych obrazów szczególnie interesujące jest Ukrzyżowanie, dzieło Bartłomieja Strobla z 1634, przeniesione z dawnego klasztoru sióstr przy kościele Św. Ducha nad Wisłą. W 2006 r. zakończył się kilkuletni remont ołtarza głównego z 1732, z obrazem Św. Jakuba Starszego. Neogotyckie witraże we wschodnich oknach prezbiterium wykonała firma Franz Binsfeld z Trewiru(1913-1914). Epitafium upamiętnia biskupa diecezji łuckiej Adolfa Piotra Szelążka, pochowanego w tym kościele, obsługiwanym wówczas przez księży z jego diecezji .Z niepotwierdzonych źródeł wynika,że około 1342-1345 powstać miały organy, jedne z pierwszych na Pomorzu. Przypuszczano, że mogły znajdować się na emporze w prezbiterium. Ich twórcą był franciszkanin Paweł Wenchen, późniejszy budowniczy organów w bazylice św. Piotra w Rzymie. Podczas wojny północnej w 1703 r. wojska szwedzkie zrabowały 2 największe dzwony. Jeden z nich, zwany Thornan znajduje się w katedrze w Uppsali i jest obecnie największym dzwonem w Szwecji.

Niekwestionowaną wizytówką Torunia jest Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny .Pierwotnie kościół należał do  franciszkanów jednak w latach 1557-1724  znalazł sę w rękach protestantów, w latach 1724-1821 bernardynów,. Jedna z trzech zachowanych gotyckich świątyń w zespole staromiejskim Torunia. Wznosi się na Starym Mieście, w zachodniej części północnego bloku przyrynkowego ograniczonego ulicami Panny Marii, Piekary i Franciszkańską. Powszechnie zwany kościołem Marii Panny, niekiedy Mariackim. W średniowieczu być może nosił wezwanie Narodzenia NMP (nie można tego jednoznacznie stwierdzić), w okresie bernardyńskim - Zwiastowania NMP. Według późniejszego przekazu franciszkanie przybyli do Torunia w 1239 r. W 1243 w klasztorze odbył się synod z udziałem legata papieskiego Wilhelma z Modeny, więc zapewne do tego czasu zdążono wznieść już jakieś zabudowania. Informacje o najstarszych pochówkach w kościele pochodzą z lat 70. XIII w. W ciągu XIII i XIV w. rozbudowywano kościół i klasztor, a zakonnicy utrzymywali dobre stosunki z zakonem krzyżackim. Od początku XVI w. można zaobserwować rosnące wpływy reformacji i spadek liczby nowych zakonników. W połowie XVI w. przyległy do kościoła klasztor przeszedł na własność miasta, a w 1565 umieszczono tutaj szkołę ewangelicką, którą w 1568 przekształcono w gimnazjum, które zreformowane przez Henryka Strobanda stało się szkołą o bardzo wysokim poziomie. Do jego uczniów należeli m.in. Adam Freytag, Samuel Tomasz Sömmering i Samuel Bogumił Linde, wykładał tu również Jan Krzysztof Hartknoch, wybitny historyk Pomorza. Z kościołem związany był teolog i kaznodzieja luterański Piotr Artomiusz (w Toruniu od 1586 r. do śmierci w 1609). W wyniku wydarzeń w 1724 r. (tzw. tumult toruński) kościół, dotąd główną świątynię protestancką miasta, odebrano luteranom i przekazano bernardynom. W 1798 r. w wyniku zagrożenia katastrofą budowlaną rozebrano gotyckie bogato dekorowane szczyty nad nawami i potrójne dachy wznosząc obecny jeden dach dwuspadowy nad całym korpusem i nowe szczyty. W 1821r. konwent uległ kasacie, rok później rozebrano większość zabudowań klasztornych. Pod koniec XIX wieku przeprowadzono niezbędne prace remontowe przy kościele. Od lipca 1938 do września 1939 r. wikariuszem w kościele był bł. ksiądz Stefan Wincenty Frelichowski. Jest to murowana z cegły, trójnawowa, asymetryczna hala bez wieży. Prezbiterium jest wydłużone, prostokątne, jego wschodnia elewacja (najlepiej widoczna od strony Rynku i dlatego pełniąca rolę fasady) jest zwieńczona trzema ośmiobocznymi wieżyczkami, z których środkowa jest wyższa od pozostałych. Przestrzeń pomiędzy nimi wypełniają ażurowe szczyciki złożone ze sterczyn i wimperg.Korpus jest prostokątny, o zwartej bryle, przykryty jednym dwuspadowym dachem. Okna we wszystkich elewacjach są wąskie i smukłe, zamknięte łukiem ostrym i przeważnie trójdzielnie, z wyjątkiem pięciodzielnego okna we wschodniej ścianie prezbiterium i czterodzielnego środkowego okna w elewacji zachodniej. Boczne ściany prezbiterium i północna korpusu są opięte skarpami biegnącymi przez prawie całą wysokość elewacji. Skarpy w ścianie południowej korpusu są wciągnięte do wewnątrz, przez co zewnętrzna elewacja od tej strony jest gładka, przepruta jedynie oknami. Górą przez wszystkie elewacje biegnie ceramiczny fryz z motywem czteroliścia, w korpusie o podwójnej szerokości, a węższy, pojedynczy w prezbiterium.

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu - gotycki, ceglany kościół, dawna fara toruńskiego Starego Miasta (do schyłku XX w. tradycyjnie określana jako kościół św. Jana), od 1935 bazylika mniejsza, od 1992 katedra diecezji toruńskiej. Miejsce pochówku serca króla Jana Olbrachta oraz prawdopodobnie chrztu Mikołaja Kopernika. Na wieży kościoła znajduje się największy średniowieczny dzwon w Polsce, Tuba Dei, odlany w 1500 r. Badania archeologiczne przeprowadzone w latach 1994-1995 ujawniły istnienie reliktów pierwszego kościoła parafialnego Torunia. Była to nieduża budowla salowa, nieco węższa od prezbiterium obecnego kościoła, której ściana południowa pokrywała się z południową ścianą istniejącego prezbiterium, zamknięta od wschodu trójbocznie^[1]. Świątynia ta została zbudowana prawdopodobnie niedługo po translokacji Torunia na obecne miejsce w 1236 r. i była używana przez okres około 60-80 lat.W pierwszych dziesięcioleciach XIV wieku rozpoczęto wznoszenie drugiego, obszerniejszego kościoła. Powstał wtedy najpierw trójnawowy, trójprzęsłowy korpus, a następnie, po rozbiórce pierwszego kościoła, prezbiterium. Rozwiązanie części zachodniej nie jest znane, ale powszechnie przyjmuje się tezę o wieży na planie kwadratu, przylegającej do zachodniej fasady na przedłużeniu nawy środkowej. Z tej fazy budowy kościoła zachowały się dolne partie murów i filarów korpusu oraz w całości prezbiterium. Forma budowli nawiązywała do świątyń westfalskich (kościół Sankt Maria zur Wiese w Soest).Kolejna faza budowy świątyni wiąże się częściowo z jej odbudową po pożarze miasta w 1351 r. Do początku XV w. przedłużono korpus o jedno przęsło, zbudowano nową wieżę od zachodu, ciąg bocznych kaplic przy nawie północnej oraz być może podwyższono nawę główną nadając kościołowi kształt pseudobazyliki.

W XV wieku nadano kościołowi ostateczny, zachowany do dzisiaj kształt. W latach 1475-1480 dobudowano południowy ciąg kaplic bocznych. Potężną, masywną wieżę kościoła wzniesiono w latach osiemdziesiątych XV w. w miejscu poprzedniej, która częściowo zawaliła się i została rozebrana. Przede wszystkim jednak podwyższono korpus nawowy do obecnej wysokości ok. 27 m, przekrywając go sklepieniem gwiaździstym. Kościół jest jednym z najwspanialszych przykładów architektury gotyku na ziemi chełmińskiej. Ma formę trójnawowej wysokiej na 27,30 m hali z niższym prezbiterium i kaplicami bocznymi. Od zachodu w korpus częściowo wtopiona jest masywna czworoboczna wieża, której zachodnia elewacja jest rozczłonkowana głęboką wnęką z głównym portalem do kościoła, przechodzącą przez całą jej wysokość. Po bokach do wieży przylegają niższe od naw aneksy poprzedzone kruchtami. Prezbiterium jest sklepione krzyżowo-żebrowo i gwiaździście, korpus sklepieniami gwiaździstymi o wzbogaconym układzie (w nawie głównej ośmio-, w nawach bocznych pięcioramiennymi). W prezbiterium znajdują się malowidła gotyckie z XIV w. Na wschodniej ścianie postacie patronów kościoła - św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelistyz ok. 1360, na ścianie północnej duża i ikonograficznie rozbudowana scena z ok. 1380-90 przedstawiająca Ukrzyżowanie na drzewie Jessego, a wokół Sąd Ostateczny, Mater Misericordiae, Kościół i Synagogę, Legendę o Trzech Żywych i Trzech Zmarłych oraz personifikacje cnót i występków. Drugie z malowideł zostało częściowo zniszczone w 2 połowie XV w. przy budowie empory organowej, z czego można wnioskować, że pokryto je tynkiem już w XV w. podczas rozbudowy kościoła. Odkryto je w 1908, a w latach 1921 i 1990-1998 poddano konserwacji. Obecny ołtarz główny, tryptyk św. Wolfganga z ok. 1502-1506, fundacji Kaspra Welkera, zastąpił po wojnie dawny barokowy ołtarz główny. W szafie środkowej znajdują się rzeźby świętych Wolfganga, Bartłomieja i Jakuba, na malowanych skrzydłach bocznych od wewnątrz Ojcowie Kościoła (św. Grzegorz Wielki, św. Hieronim, św. Ambroży i św. Augustyn), na stronie zewnętrznej cztery święte dziewice (święte: Małgorzata, Dorota, Apolonia i Agnieszka). Nad ołtarzem zamontowano dawny krucyfiks z belki tęczowej, z końca XIV w. Na ścianie południowej wisi brązowa płyta nagrobna burmistrza Johanna (Jana) von Soest (zm. 1361) i jego żony Margarethy (Małgorzaty), zamówiona w Brugii. Oprócz chrzcielnicy jest to najstarszy zachowany zabytek w kościele. W nawie północnej, na ścianie zachodniej znajdują się malowidła gotyckie z XIV (Koronacja Marii) i XV w. (Ukrzyżowanie). Poniżej wmontowana jest gotycka konsola z popiersiem Mojżesza. Dawniej stanowiła ona podparcie dla rzeźby Pięknej Madonny, zaginionej w czasie II wojny światowej (zastąpiona kopią), która wraz z konsolą była jednym z najwybitniejszych dzieł gotyku z przełomu XIV i XV w. Zachowane popiersie przedstawia Mojżesza wyłaniającego się z gałęzi krzewu ognistego i trzymającego tablice z dziesięciorgiem przykazań.W ołtarzu przy pierwszym od wschodu filarze oddzielającym nawę główną i południową znajduje się kolejne wybitne dzieło plastyki gotyckiej - płaskorzeźba z przedstawieniem św. Marii Magdaleny unoszonej przez anioły, z początku XV w. Pierwotnie stanowiła ona część środkową ołtarza gotyckiego. W barokowym ołtarzu Krzyża Świętego po przeciwnej stronie znajduje się gotycki krucyfiks. Na filarze za tym ołtarzem odkryto oprócz tego niedawno średniowieczne malowidło Ukrzyżowania. Z ok. 1420-1430 pochodzi rzeźba Chrystusa Bolesnego, umieszczona w kaplicy św. Barbary (pierwszej od zachodu w szeregu północnym). Pochodzi ona przypuszczalnie z ołtarza Korony Cierniowej, wzmiankowanego w 1596.Rzeźbę późnogotycką reprezentują Chrystus Zmartwychwstały i św. Jan Ewangelista, obie z 1497, będące dziełem warsztatu ołtarza św. Wolfganga, a także Chrystus Bolesny z przełomu XV i XVI w. oraz Zaśnięcie Marii z początku XVI w. Gotycką formę mają również dwa wiszące świeczniki maryjne z1580.

Cenny wizerunek Chrystusa jako Salvator Mundi z ok. 1420 obecnie posiada Muzeum Narodowe w Warszawie. Dwa wybitne późnogotyckie obrazy,Zdjęcie z krzyża z 1495 i Biczowanie, pochodzące z kościoła świętych Janów, obecnie znajdują się w zbiorach Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. W czasie II wojny światowej oprócz wspomnianej wyżej Pięknej Madonny zaginęły epitafium Jana Kota (po 1454) i Koronowanie Cierniem z czwartej ćwierci XV w.

W 1500 odlano największy w Polsce gotycki dzwon Tuba Dei, istniejący do dziś i używany na największe okazje, kilka razy w roku.

Warto wspomnieć o barokowym kościele i klasztorze poreformackim .Znajduję się  na Podgórzu, został ufundowany w 1644 przez S. Sokołowskiego starostę dybowskiego i kasztelana bydgoskiego. (to dzięki niemu udało się również uzyskać zgodę królewską na lokalizację klasztoru po przeciwnej stronie Wisły, na terenie wsi Piaski, u granic miasteczka Podgórza(obecnie ul. Poznańska) ) W 1661 roku ukończono budowę kościoła, klasztor uległ kasacie w 1832, w 1987 powrócili tu franciszkanie. W 1641 r. reformaci próbowali osiąść przy kościele św. Wawrzyńca przed Bramą Chełmińską w Toruniu co spowodowało gwałtowny sprzeciw władz miejskich oraz konkurencyjnego zakonu bernardynów. Dzięki protekcji biskupa chełmińskiego Kaspra Działyńskiego kilka lat spędzili w jego toruńskiej kamienicy. Od września do 5 listopada 1658 r. przebywała królowa Ludwika Maria ze swym dworem, której krótko towarzyszył król Jan Kazimierz. Wśród zakonników nie brakło jednostek wybitnych, posiadali też sporą bibliotekę. Klasztor należał do wielkopolskiej, a od 1750 r. do pruskiej prowincji zakonnej. Jeszcze w końcu XVIII w. w klasztorze były prowadzone prace budowlane. Od spalenia drewnianej zabudowy Podgórza (w tym fary św. Anny) przez wojska francuskie w 1813 r., kościół pełni funkcje parafialne. W 1832 r. konwent został skasowany przez władze pruskie. W klasztorze mieściła się odtąd plebania, szkoła i zabudowania gospodarcze, a stan budynków ulegał pogorszeniu. Poważniejsze prace remontowe podjęto przed I wojną światową dzięki energii ks. Józefa Domachowskiego. 24 stycznia 1945 r. zabudowania zostały uszkodzone wskutek wybuchu pociągu z amunicją. 1 lutego 1949 r. kościół był pierwszą świątynią ówczesnej archidiecezji gnieźnieńskiej, którą odwiedził w drodze na ingres do katedry arcybiskup Stefan Wyszyński. Otrzymał w darze od parafii XVII-wieczny obraz przedstawiający "Naigrawanie". W latach pięćdziesiątych były prowadzone prace konserwatorskie w kościele. 1 lipca 1987 r. powrócili franciszkanie, którzy prowadzą parafię i z energią przystąpili do odbudowy klasztoru. Barokowy, murowany i tynkowany kościół składa się z dwuprzęsłowego, wielobocznie zamkniętego prezbiterium zwróconego na wschód i szerszej trójprzęsłowej nawy, krytych sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. Od północy do nawy została dobudowana nieco późniejsza kwadratowa kaplica NMP. Piętrowy, trójskrzydłowy klasztor przylega do kościoła od południa, na parterze sklepione krużganki z 4 stron otaczają kwadratowy wirydarz. Długość nawy kościelnej wynosi 17,6 m, szerokość 10,3 m, wysokość 9 m; prezbiterium (o takiej samej wysokości) ma 9,2 m długości i 6,2 m szerokości. Skromny wygląd budowli ściśle odpowiada zakonnym przepisom. Jedynym bardziej efektownym akcentem jest wolutowy zachodni szczyt kościoła, ozdobiony wnękami. Działał tu warsztat budowlany, zatrudniony na potrzeby zakonu także we Włocławku i w Pułtusku. Dwie wieżyczki na kalenicy świątyni wzniesiono w XVIII w. Wolnostojąca dzwonnica została zbudowana w 1925 r.Ostatnim z omiawanych kościołów będzie Kościół Świętego Ducha .Jest to świątynia rzymskokatolicka, a jej budynek do 1945 roku służył jako kościół ewangelicki ,po czym znalazł się w rękach zakonu jezuitów. Obecnie jest siedzibą prowadzonego przez jezuitów toruńskiego duszpasterstwa akademickiego. Potrzeba budowy nowej świątyni dla staromiejskiej gminy ewangelickiej w Toruniu zrodziła się w wyniku następstw rozruchów religijnych między katolikami a protestantami, jakie wybuchły w mieście w lipcu 1724 (tumult toruński). W ramach sankcji karnych gmina ewangelicka pozbawiona została swej głównej dotąd świątyni – dawnego kościoła franciszkańskiego pw. Najświętszej Marii Panny i nabożeństwa odprawiano w ciasnej sali Dworu Artusa. Po zebraniu funduszy w kraju i zagranicą, w tym na terenie Niemiec, w Anglii i w Danii, dokąd w tym celu udał się osobiście senior duchowieństwa toruńskiego ks. Krzysztof Andrzej Henryk Geret Rada Miasta rozpisała konkurs na opracowanie projektu nowej świątyni, w wyniku którego w 1741 wybrano ostatecznie pracę drezdeńskiego architekta Andreasa Adama zwanego Bähr. Prace budowlane rozpoczęto dwa lata później, szybko jednak zostały one przerwane w wyniku niesprzyjającej sytuacji polityczno-społecznej, budowa świątyni poczęła bowiem budzić sprzeciw w szerszych kołach radykalnego obozu katolickiego – katolicy traktowali kwestię powstania nowej świątyniluterańskiej jako złamanie sankcji karnych nałożonych na Toruń po tumulcie. Tym sposobem król August III wydał zakaz budowy kościoła, bojąc się wybuchu nowych starć na tle religijnym. W 1754 królewską decyzją zezwolono na wykorzystanie istniejących już fundamentów świątyni, w celu wzniesienia domu modlitwy. Budynek ten – by nie drażnić katolików – nie mógł jednak przypominać kościoła, a jedynie skromną kamienicę mieszczańską. Jako że twórca poprzedniej koncepcji architektonicznej świątyni już nie żył, powstała potrzeba znalezienia nowego architekta. Został nim młody, wówczas 26-letni, budowniczy – pochodzący z Torunia Efraim Schroeger. Opracowany przez niego projekt zatwierdzono w 1755, już 18 lipca 1756 nastąpiło uroczyste poświęcenie kościoła. Pracami budowlanymi kierowałAugust Konrad Hoffmann. Ponieważ w międzyczasie wyczerpały się fundusze, przeprowadzono kwestę w Gdańsku, Elblągu, Malborku i w Grudziądzu, a ponieważ nie wystarczała, na dwuletnią kwestę zagraniczną udał się Samuel Luter Geret. Od 1817 r., po wprowadzeniu unii kościelnej w Prusach, był to kościół ewangelicko-unijny.