Nazwa łacińska: Acidum boricum

Nazwa polska: Kwas borowy

Synonimy: Acidum boracicum, Sal sedativum Hombergi, Kwas borny, kwas orto-borowy
Wymagania: FP VI

Opis: Bezbarwne, łuskowate, tłustawe w dotyku kryształy lub biały proszek

Zastosowanie: Kwas borny, zwany także kwasem borowym lub ortoborowym został pierwszy raz odkryty – uzyskany z boraksu w roku 1702 przez niemieckiego chemika i prawnika Wilhelma Homberga. Nadano mu charakterystyczne, całkowicie nieadekwatne w stosunku do jego obecnego zastosowania w lecznictwie nazwy synonimowe Sal sedativum Hombergi et Sal vitrioli narcoticum. Kwas borny w przyrodzie występuje w niewielkich ilościach, częściej jako sole w postaci minerałów (np. boraks, kernit, boracyt, kolemanit, aszaryt i in.)

Kwas borowy jest bardzo słabym kwasem, (nawet jego nasycony 4 % roztwór wodny nie zabarwia papierka lakmusowego!). Dawniej używano go jako środka konserwującego żywność, jednak zaprzestano jego dodawania do produktów spożywczych, gdy zorientowano się, że zdaje się działać szkodliwie na organizm ludzki. Związek ten jest silną trucizną protoplazmatyczną. Ze względu na dobrą tolerancję miejscową i brak działania drażniącego jest powszechnie uważany za nietoksyczny. Tymczasem łatwo ulega wchłonięciu z błon śluzowych i pozbawionej warstwy naskórka skóry. Kumuluje się w ustroju, działając szkodliwie, zwłaszcza podkreślana jest jego nefrotoksyczność. Kwas borowy jest więc środkiem ogólnie toksycznym. W okresie międzywojennym kwas borowy był składnikiem proszku Wincenta (Pulvis Vincenti), który stosowano do leczenia ran, opryszczki, wyprysków i wrzodów skórnych. 

Wykazuje słabe działanie bakteriostatyczne (becteriostaticum), przeciwzapalne (antiphlogisticum), ściągające (adstringens). Roztwory kwasu borowego działają dodatkowo wysuszająco, słabo mogą pobudzać ziarninowanie ran. Niewielkie korzyści terapeutyczne, znaczna toksyczność i dostępność wielu innych środków o podobnym działaniu uzasadniają brak celowości stosowania kwasu borowego, gdzie mimo tego jest nadal powszechnie używany. Działanie lecznicze kwasu borowego jest oparte raczej na tradycji niż klinicznych dowodach.

Mimo swoich niekorzystnych ubocznych działań, przy niewielkich  właściwościach terapeutycznych Acidum boricum jest nadal bardzo często przepisywany w preparatach recepturowych i galenowych przygotowywanych przez apteki. Popularny w recepturze szpitalnej.

Najczęściej stosowanym preparatem jest 3 % solutio Acidi borici – do przemywania zakażonych ran, skóry, otarć na skórka i błon śluzowych, oparzeniach, niekiedy jeszcze 1- 3 % roztwory do płukania gardła w stanach zapalnych. Roztwór jałowy wykorzystywany jest także do przepłukiwania gałki ocznej w stanie zapalnym spojówek (także w buforze boranowym, razem z Natrium tetraboricum) oraz jako krople do oczu.  Stosuje się także roztwory wodne w ginekologii (irygacje). Acidum boricum jest często stosowany w postaci farmakopealnej maści bornej (Unguentum Acidi borici) w tych samych wskazaniach jak dla roztworu, ponadto maść stosowana jest pomocniczo w różnych dermatozach, np. rumieniu guzowatym Erythema nodosum) W recepturze aptecznej są wykonywane także częściej stosowane od samej maści bornej – maści złożone. Można także sporządzać 1 – 2 % unguenta ophtalmicae. Podstawą fazy wodnej różnorodnych maści emulsyjnych jest w przeważającej części przepisów 3 % sol. Acidi borici. Niekiedy wykonuje się kilkuprocentowe zasypki (cutipulveres), np. jako składowa leku recepturowego stosowanego przy nadmiernej potliwości stóp. Surowiec wykorzystywany jest także jako adiuvans w innych lekach do użytku zewnętrznego (pro usu externo), np. roztworów przeciwgrzybiczych.

Acidum boricum jest składową preparatów galenowych i oficynalnych (np. Pulvis pro irrigatione).

Nazwa łacińska: Acidum salicylicum

Nazwa polska: Kwas salicylowy

Synonimy: Acidum spiricum, Acidum o-hydroxybenzoicum, Kwas orto-hydroxybenzoesowy
Wymagania: FP VI

Opis: Białe igły lub biały, krystaliczny proszek. Substancja ostrożnie ogrzewana sublimuje, jest lotna z parą wodną.

Zastosowanie: Kwas salicylowy, czyli kwas 2-hydroksybenzoesowy został otrzymany w stanie czystym w roku 1838 przez Rafaela Piria. Jednakże już  wcześniej, bo w  1828 roku Johann Andreas Buchner (1783-1852) wprowadził do lecznictwa frakcję związków salicylowych wyizolowanych z kory wierzby (Salix alba). Stąd powstała nazwa Acidum salicylicum – gdzie tłumacząc, można przyjąć, że kwas salicylowy, to inaczej „kwas wierzbowy”.  Frakcja zawierała alkohol salicylowy i glikozydy salicylowe. Ponieważ kwas salicylowy występuje także w roślinie Spirea ulmaria – Wiązówce błotnej, nadano mu nazwę synonimową  Acidum spiricum. Początkowo, przez wiele lat otrzymywano kwas salicylowy do celów farmaceutycznych metodami naturalnymi, z kory wierzby.

Obecnie surowiec jest otrzymywany wyłącznie syntetycznie.

Początkowo, zanim wprowadzono acetylowaną pochodną kwasu salicylowego, związek stosowano doustnie jako antipyreticm, analgeticum, antirheumaticum et antiphlogisticum.

 Kwas salicylowy wykazuje wpływ przeciwgrzybiczy, przeciwbakteryjny, przeciwwirusowy i przeciwpierwotniakowy, który jest spowodowany obecnością wolnej grupy fenolowej w anionie salicylowym. Działanie miejscowe jest uzależnione przede wszystkim od stężenia, w mniejszym stopniu od postaci leku; tak więc w mniejszych stężeniach 1- 10 % działa odkażająco, 10-20 % keratoplastycznie, a w stężeniach 20- 50 % keratolitycznie. Wpływ na keratolizę związek zawdzięcza własnościom redukującym, dzięki czemu hamuje poliferację naskórka. 

Dawniej w recepturze aptecznej sporządzano doustne postacie leków z Acidum salicylicum, czego zaniechano całkowicie ze względu na silne drażniące działanie na przewód pokarmowy, po wprowadzeniu do lecznictwa kwasu acetylosalicylowego i salicylanów.

Acidum salicylicum jest obecnie obok Hydrocortisonum et Urea pura najczęściej stosowanym surowcem farmaceutycznym w recepturze aptecznej.

Przede wszystkim wykonuje się tradycyjnie na podłożu wazeliny żółtej 2-20 % Unguenti Acidi salicylici (Ung. salicylatum) – maść salicylową. Sporządza się wiele maści złożonych, np. w leczeniu łuszczycy – psoriasis ; w połączeniu z Cignolinum, Pix liquida Pini, Linomag liquidum.

Maści salicylowe proste i złożone stosowane są w przewlekłych owrzodzeniach, hyperhidrodis, łupieżu i wyprysku, a także w połączeniu z dziegciami i siarką w pasożytniczych chorobach skóry. Z Acidum spiricum wykonywana jest tzw. Oliwa salicylowa (Oleum salicylici), w której rozpuszczalnikiem jest Oleum Ricini et Oleum Rapae. Powszechnie stosowany do odkażania skóry, profilaktyki zmian trądzikowych jest 2% roztwór kwasu salicylowego w rozcieńczonym etanolu (Spiritus salicylatus). Jako leki dermatologiczne wykorzystuje się alkoholowe roztwory kwasu salicylowego w połączeniu z innymi substancjami, które działają razem synergistycznie (Resorcinum, Chloramphenicolum et varia antibiotica).

Kwas salicylowy był szeroko stosowany w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych (obecnie już o wiele rzadziej) w połączeniu z zasadowym azotanem bizmutu (Magisterium Bismuthi vel Bismuthum subnitricum) i aminochlorkiem rtęciowym (Hydrargyrum aminochloratum) jako tzw. maść przeciw piegom.

Niekiedy stosowany jako środek do odkażania ran i płukania jamy ustnej, w nasyconym 0,1 % roztworze wodnym. W stężonych roztworach kolodionowych stosowany do usuwania brodawek skórnych i odcisków. Stosowane są w tym celu także pasty (np. 50 % Pastae Acidi spirici cum Emplastro Meliloti – 50 % pasta salicylowa sporządzona na maści zielonej czyli plastrze nostrzykowym). Wykonywane są równie często recepturowe zasypki i kremy salicylowe. Ponadto Acidum salicylicum wchodzi w skład (obok kwasu mlekowego) Solutio contra clavos;  także Gargarisma prophylacticum oraz jest składnikiem Unguentum Zinci salicylati czyli Pasta Lassari.

Nazwa łacińska: Balsamum peruvianum

Nazwa polska: Balsam peruwiański

Synonimy: Balsamum peruvianum verum

Wymagania: FP IV

Opis: Ciemnobrązowy, lepki płyn o przyjemnym, balsamicznym zapachu i gorzkim, piekącym smaku.

Zastosowanie: Balsam peruwiański jest patologiczną wydzieliną otrzymywaną poprzez mechaniczne uszkodzenie pnia drzewa balsamowego - Myroxylon balsamum Harms var. pereirae (Leguminosae) z rodziny motylkowatych, rosnącego w Ameryce Południowej. Jego nazwa pochodzi stąd, że przed wiekami ziemie na których rosły drzewa balsamiczne podlegały hiszpańskiemu wicekrólowi Peru i produkty eksportowane przez Atlantyk znajdowały się w skrzyniach z jego pieczęcią. W Europie towar ten pojawił się w roku 1524 i wkrótce został uznany za tak dobry lek, że ówczesny papież specjalną bullą zabronił ścinać drzewo Myroxylon balsamum. Jednak od tego czasu zastosowanie balsamu peruwiańskiego uległo wielu zmianom.

Balsam peruwiański jest bogaty w związki fenolowe i terpenowe o silnych właściwościach odkażających: benzoesan benzylu, cynamonian benzylu, kwas cynamonowy, kwas benzoesowy, ponadto seskwiterpeny, farneozol, wanilinę. Balsam peruwiański dobrej jakości powinien zawierać co najmniej 50 % cynameiny.

Balsam peruwiański poprzez swoje bogactwo składu chemicznego jest środkiem często wywołującym alergię kontaktową. Wiele uczulających składników daje odczyny krzyżowe z wieloma różnymi produktami pochodzenia roślinnego. To niekorzystne alergizujące działanie balsamu peruwiańskiego wykorzystane zostało w tzw. testach płatkowych, jako jeden ze wskaźników alergii na kosmetyki. Surowiec wykorzystywany jest także do aromatyzowania żywności oraz w przemyśle perfumeryjnym.

Dawniej (do XIX wieku) balsam peruwiański stosowano wewnętrznie w schorzeniach dróg oddechowych (podany doustnie działa sekretolitycznie), przeziębieniach, biegunkach, zapaleniu płuc i gruźlicy. Ponadto jako środek żółciopędny i przy zwalczaniu pasożytów przewodu pokarmowego.

Balsam peruwiański wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwpasożytnicze, przeciwroztoczowe i przeciwzapalne. Pobudza regenerację uszkodzonych tkanek.

Obecnie jest stosowany w leczeniu dermatoz, trudno gojących się ran, owrzodzeń podudzi, skóry i błon śluzowych, gronkowcowych i paciorkowcowych zakażeniach skóry, pomocniczo w leczeniu świerzbu, przetok i nadżerek. Stosowany także w wyprysku, odmrożeniach i terapii guzków krwawniczych (hemoroidów). Stosowany w postaci przetworzonej, a niekiedy per se.

Balsamum peruvianum jest surowcem farmaceutycznym wykorzystywanym w praktyce receptury aptecznej do sporządzania postaci leku do użytku zewnętrznego w zakresie stężeń 5 – 20 %. Najczęściej wytwarza się maści bezwodne, rzadziej na podłożu uwodnionym (do 10 % balsamu peruwiańskiego), także maści złożone stosowane w chirurgii – zawierające dodatkowo składniki o synergicznym działaniu (np. Oleum Jecoris Aselli, Retinolum palmitinicum, Tocopherolum aceticum, Allantoinum i in.), przeciwpasożytnicze  - antiparasitica zawierające dodatkowe składniki potęgujące działanie (np. Sulfur sublimatum, Creolinum i in.), stosowane jako antihaemorrhoidalia (dodatkowo np. z Dermatolum, Zincum oxydatum, Adrenalinum, Tanninum, Hydrocortisonum). Wykonywane są także recepturowe mazidła, emulsje, zawiesiny, czopki (linimenta, emulsiones, suspensiones pro usu externo, suppositoria), rzadko kremy (cremores).

Surowiec jest także dodawany w małych ilościach do innych leków - recepturowych roztworów etanolowych, przeważnie jako corrigens.
Balsamum peruvianum wchodzi w skład kilku tradycyjnych leków recepturowych ze stałym składem, np. Linimentum contra scabiem, Unguentum nigrum, Unguentum Balsamicum wg Receptarium Polonicum.

Nazwa łacińska: Camphora

Nazwa polska: Kamfora

Synonimy: Camphora trita, Camphora synthetica, Camphora japonica, Camphora japonica vera, Camphora vera, Caphora naturalis, Kamfora sproszkowana, Mączka kamforowa, Kamfora syntetyczna, Kamfora japońska naturalna, Kamfora naturalna

Wymagania: FP VI

Opis: Krystaliczny proszek o charakterystycznym zapachu. Substancja w temperaturze pokojowej ulatnia się; destyluje z parą wodną.

Zastosowanie: Kamfora, czyli 1,7,7-Trimetylodicyklo-(1,2,2)-heptan-2-on ; czyli (±)-Bornan-2-on; jest związkiem należącym do grupy monoterpenów trójcyklicznych.

Kamfora występuje w naturze, w olejku eterycznym drzewa kamforowego  (kamforowca, cynamonowca kamforowego) Cinnamonum camphora Nees et Bern., z rodziny wawrzynowatych Lauraceae. (Należy zwrócić uwagę, że niekiedy farmakopelany preparat Oleum Camphoratum FP VI  jest błędnie nazywany olejkiem kamforowym. W rzeczywistości olejek kamforowy, to naturalna wydzielina drzewa kamforowego, a wspomniany preparat farmakopealny posiada nazwę „olej kamforowy”)

Występuje także w niektórych roślinach z rodziny Compositae. Kamfora naturalna jest optycznie czynna. Może być także otrzymana syntetycznie z pinenu lub octanu bornylu. Kamfora syntetyczna jest nieczynna optycznie. Obecnie do celów farmaceutycznych kamforę otrzymuje się głównie sztucznie, ale i także, w mniejszym stopniu z surowców naturalnych.

Kamfora wpływa pobudzająco na wszystkie układy ustroju ludzkiego. Pobudza ośrodek naczynioruchowy. Wzmaga kurczliwość i przyspiesza skurcze mięśnia sercowego przy jego osłabionej czynności. Rozszerza naczynia wieńcowe, zwiększa pobudliwość układu bodźcowo-przewodzącego serca. Poraża mięsnie gładkie, powodując ich rozkurcz – rozszerzenie oskrzeli i oskrzelików, ustąpienie skurczów mięśni gładkich przewodu pokarmowego i moczowego. Wzmaga wydzielanie moczu poprzez rozszerzanie naczyń nerkowych i zwiększanie przepuszczalności śródbłonków w kłębuszkach nerkowych. Kamfora pobudza ośrodkowy układ nerwowy, zwłaszcza korę mózgową. Zwiększa aktywność ruchową, przyśpiesza procesy kojarzenia. Zwiększa wrażliwość ośrodka oddechowego na dwutlenek węgla, przez co pobudza wentylację płuc.

Zastosowana zewnętrznie zwęża rozszerzone naczynia włosowate, natomiast rozkurcza zwężone naczynia skórne. Wywiera efekt rozgrzewajacy, drażniący. Działa bakteriobójczo, wywołuje subiektywne odczucie zmniejszenia bólu, powoduje przekrwienie skóry.

Dawniej kamfora była stosowana per os w dawkach 50 – 350 mg (średnio 100 mg) jako analepticum. Stosowano ją w osłabieniu, przewlekłej niewydolności oddechowej i naczynioruchowej, zatruciach, zapaści, osłabieniu czynnności serca, jako lek cucący w omdleniach, zatruciu czadem, środkami narkotycznymi. Niekiedy była podawana nawet i.m. jako jałowy roztwór olejowy (Iniectio Olei Capmhorati steril.)

Obecnie jako lek cucący doustnie oraz parenteralnie nie jest stosowana.

Natomiast wykorzystuje się szeroko miejscowe działanie surowca, głównie w bólach mięśniowych, reumatycznych i stawowych, lumbago, nerwobólach, stłuczeniach, odmrożeniach i in. Niekiedy pomocniczo w dermatologii, ze względu na właściwości odkażające i słabe przeciwświądowe.

Camphora stanowi surowiec farmaceutyczny stosowany w praktyce receptury aptecznej do przygotowywania postaci leku magistralnych oraz preparatów galenowych. Niekiedy stosuje się surowiec sproszkowany, tzw. kamforę roztartą (synonimowo: mączkę kamforową) – Camphora trita. Wykonywane są postacie tylko ad usum externum. Należą do nich: roztwory alkoholowe, alkoholowo-eterowe oraz olejowe (solutiones spirituosae, spirit.-aetherae, oleosae); proste i złożone, w zakresach stężeń 3 – 20 %. Także maści (unguenta), z reguły na podłożu bezwodnym, często z dodatkiem wosków i tłuszczów zwierzęcych; oraz papki – zawiesiny ad usum dermicum, mazidła i pasty (suspensiones, linimenta et pasta) , w zakresach stężeń 5 – 10 % (a niekiedy do 20 %). Rzadko wykonuje się recepturowe przysypki (cutipulveres) i inne postacie leku. Kamfora jest bardzo często łączona z innymi surowcami o synergicznym działaniu oraz substancjami pomocniczymi np. Balsamum peruvianum, Mentholum, Resorcinolum, Chloroformium, Ammonium hydricum, Spiritus aetherus (Liquor anodynus Hoffmani), Spiritus Saponis kalini, Methylum salicylicum, Tinctura Arnicae, Tinctura Capsici, Olea pinqua: Rapae, Ricini, Lini, Hyoscyami; Olea aethera: Eucalypti, Juniperi, Carvi, Pini silv., Terebinthinae, Cera alba et flava, Colophonium, Sebum ovilae, Ceresinum et Adeps suillus.

Camphora jest składową wielu preparatów farmakopealnych, np. Oleum Camphoratum FP VI, a także Oleum Camphoratum fortius FP III, Unguentum Camphoratum, Unguentum contra congelationem, Linimentum Restaurans, Linimentum saponato-camphoratum (Opodeldock), oraz oficynalnych, np. Lotio cosmetica Kummerfeld, Camphenolum (seu Camphora carbolisata), a także historycznej już Camphora bromata.

Nazwa łacińska: Ethacridini lactas

Nazwa polska: Etakrydyny mleczan

Synonimy: Rivanolum, Aethacridinum lacticum, Acrinolum, Acronolum, Mleczan etakrydyny, Mleczan etoksydiaminoakrydyny, Riwanol, Rywanol, Etakrydyna, Akronol, Akrinol

Wymagania: FP VI

Opis: Żółty, drobnokrystaliczny proszek.

Zastosowanie: Mleczan etakrydyny, zwany synonimowo riwanolem, czyli mleczan 6,9-diamino-2-etoksyakrydyny jest organicznym związkiem należącym do grupy barwników akrydynowych, które posiadają żółte zabarwienie. Stosowany w lecznictwie obok innych związków z tej grupy (np. trypaflawiny, proflawiny). Riwanol jest powszechnie używany w akwarystyce.

Riwanol podobnie jak inne barwniki akrydynowe wykazuje silne działanie bakteriobójcze na drobnoustroje Gram-dodatnie i Gram-ujemne. Wrażliwe na działanie barwnika są paciorkowce (Streptococcus), gronkowce (Staphylococcus), pierwotniaki (Protista), grzyby (Eumycota).

Mechanizm działania bakteriobójczego polega na łączeniu się barwnika z DNA, w wyniku czego ulega zahamowaniu biosynteza kwasów nukleinowych. Mleczan etakrydyny działa ponadto przeciwwysiękowo, przeciwropnie oraz przeciwgnilnie. Działanie antyseptyczne riwanolu nie ogranicza się tylko do powierzchni tkanek, lecz obejmuje także głębsze warstwy.

Riwanol dawniej był powszechnie stosowany per os w stanach zapalnych przewodu pokarmowego, czerwonce pełzakowatej, w niektórych stanach zapalnych jelit pochodzenia bakteryjnego, a w praktyce pediatrycznej w zaburzeniach żołądkowych. Obecnie nie stosowany doustnie w tych wskazaniach, za wyjątkiem bardzo rzadkich zastosowań w pełzakowicy (przypadki uzasadnione). Zastosowanie doustne riwanolu i innych barwników akrydynowych ograniczono do minimum po stwierdzeniu działania mutagennego.

Riwanol jest stosowany miejscowo w różnorodnych formach farmaceutycznych, do dezynfekcji skaleczeń; trudnogojących się, ropiejących ran (przymoczki, okłady), błon śluzowych, do przepłukiwania pęcherza moczowego, owrzodzeniach podudzi, zapaleniu jamy ustnej. Znajduje zastosowanie w dermatologii (pomocniczo w wyprysku, czyrakach, ospie, niekiedy trądziku), chirurgii (roztwory etanolowe), otorynolaryngologii, ginekologii oraz okulistyce.

Aethacridinum lacticum seu Rivanolum jest surowcem farmaceutycznym przeznaczonym do wytwarzania leków w praktyce receptury aptecznej. Wykonywane są preparaty ad usum externum: roztwory wodne oraz w 5 % roztworze glukozy (w tym także jałowe) w zakresie steżeń 0,01 % - 0,5 % (najsłabsze stężenia 0,01 % - 0,025 % używane do przepłukiwań pęcherza moczowego, cewników, lewatyw, płukanek do jamy ustnej i gardła), roztwory wodne okulistyczne 0,01 % (solutiones aquosae steril.), także roztwory etanolowe z reguły 0,05 % – 0,2 % (głównie w chirurgii), maści (unguenta), żele (gellata) i papki (suspensio pro usu dermico) w zakresie stężeń do 1 %, pudry dermatologiczne (pulveres adspersorii) do 2,5 %. W ginekologii roztwory do płukania pochwy w zakresie stężeń do 0,2 %, oraz recepturowe gałki dopochwowe 0,03 – 0,1g.

Najczęściej wykonywane są postacie leku proste, rzadziej złożone – ze względu na wiele niezgodności recepturowych (Incompatibilitates) wywoływanych przez riwanol.

Może być łączony z np. Zincum oxydatum, Talcum venetum, Glycerolum, Sulfaguanidinum, Acetarsolum, Oestradiolum benzoicum, Lactosum, Ichthyolum.

Niekiedy (obecnie bardzo rzadko, w uzasadnionych przypadkach, np. czerwonka pełzakowata) wykonywane są proszki dzielone do użytku wewnętrznego (pulveres perorales) w zakresie dawek do 0,1 g.

Nazwa łacińska: Eucerinum prod. Coel

Nazwa polska: Euceryna bezwodna

Synonimy: Eucerinum anhydricum, Euceryna bezwodna
Wymagania: FP VI

Opis: Jednorodna, miękka masa. 
Zastosowanie: Euceryna bezwodna jest preparatem złożonym. Oferowany surowiec posiada następujący skład:

 

-          Vaselinum album 95,0

-          Alcohol cetylicus    3,0

-          Cholesterolum       2,0

 

Niekiedy spotyka się eucerynę o innym składzie, m.in. Paraffinum liquidum 66,5 Ceresinum 28,5 Alcohol cetylicus 3,0 Cholesterolum 2,0 orazz innymi alkoholamilanolinowymi.

Nazwa surowca zaczerpnięta jest z greckich słów: eú - dobrze + kérinos – woskowy; wywodzi się od odkrycia pierwszego zastosowanego do produkcji kremów (uwodnionych maści) emulgatora: alkoholu lanolinowego.

Euceryna jest bezwodnym, absorpcyjnym podłożem maściowym o dużej zdolności trwałego wiązania wody i wodnych roztworów substancji leczniczych. Liczba wodna euceryny jest zmienna – zależna od składu. Nie powinna być jednak mniejsza niż 220. Niekiedy liczba wodna euceryny wynosi nawet 300.

Euceryna jest stosowana samodzielnie lub w mieszaninach jako constituens dla maści uwodnionych oraz bezwodnych. Jest podłożem łagodnym i łatwo wchłaniającym się. Może być użyta per se jako natłuszczająca maść obojętna.

Eucerinum jest surowcem farmaceutycznym przeznaczonym do wytwarzania preparatów leczniczych w zakresie receptury aptecznej. Surowiec pomocniczy – podstawa lub składnik podstawowy podłoża dla maści bezwodnych i uwodnionych (unguenta) oraz kremów (cremores).

Często łączona z innymi surowcami, np. z Lanolinum anhydricum, Vaselinum flavum, Oleum Paraffini etc.

Nazwa łacińska: Hydrocortisonum

Nazwa polska: Hydrokortyzon

Synonimy: Cortisolum, 17-hydroxycorticosteronum, Kortyzol, 17-hydroksykortykosteron Wymagania: FP VI

Opis: Biały lub prawie biały, krystaliczny proszek.

Zastosowanie: Hydrokortyzon, zwany także kortyzolem, czyli 11β,17α,21-trihydroksypregen-4-en-3,20-dion jest naturalnym związkiem steroidowym, hormonem wytwarzanym przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy. Do celów farmaceutycznych otrzymywany wyłącznie syntetycznie. Jest głównym przedstawicielem glikokortykosteroidów (syn. kortykosterydów, glikokortykoidów).

Hydrokortyzon w stężeniu fizjologicznym w ustroju ludzkim zapewnia równowagę gospodarki węglowodanowej i białkowej. Wywiera także oddziaływanie na przemiany lipidowe – zwiększa stężenia wolnych kwasów tłuszczowych w osoczu krwi. Wspomaga utrzymanie prawidłowego ciśnienia tętniczego krwi oraz umożliwia adaptację ustroju ludzkiego do sytuacji stresogennych. Wykazuje słabą aktywność mineralokortykoidową, zmniejsza wydalanie z organizmu jonów sodowych, natomiast zwiększa wydalanie jonów potasowych. Nasila resorpcję wapnia z kości, może w pewnych warunkach powodować rozwój osteoporozy, zmniejsza wchłanianie jonów wapniowych z przewodu pokarmowego jednocześnie zwiększając wydalanie wapnia z moczem, hamuje wzrost u dzieci. Blokuje wydzielanie hormonu adrenokortykotropowego przez przysadkę co w następstwie może spowodować niewydolność kory nadnerczy. Zmniejsza liczbę limfocytów, monocytów i granulocytów kwasochłonnych. Metabolizowany w wątrobie do tetrahydropochodnych.

Hydrokortyzon wykazuje tak jak wszystkie glikokokortykoidy działanie przeciwzapalne. Odznacza się właściwościami przeciwuczuleniowymi, przeciwświądowymi. Łagodzi wysięki i obrzęk tkanek. Posiada bardzo szeroki wachlarz zastosowań . Przy długotrwałym stosowaniu wewnętrznie powstaje ryzyko uczynnienia się utajonych zakażeń. Przez długi okres czasu zaniechano stosowania hydrokortyzonu per os, jednak ponownie do tego stosowania powrócono.

Hydrokortyzon jest przede wszystkim stosowany miejscowo, gdzie wykorzystuje się jego działanie przeciwuczuleniowe, przeciwświądowe i przeciwzapalne. W chorobach skóry o etiologii bakteryjnej związek jest zawsze stosowany w połączeniu z antybiotykami. Zewnętrznie stosowany jest w chorobach uczuleniowych skóry, Lichen urticatus, Urticaria, Prurigo, w wyprysku (we wszystkich okresach), odczynach skórnych po ukąszeniu owadów, oparzeniach I stopnia, alergicznych odczynach polekowych, zapaleniu gałki ocznej, zapaleniu rogówki, tęczówki i twardówki, niekiedy także w oparzeniach słonecznych.

Wskazaniami do podawania per os  hydrokortyzonu są: terapia substytucyjna chorych z niedoczynnością nadnerczy i chorych po obustronnej adrenalektomii, w chorobie Addisona, zespole Sheehana, w zespole Nelsona po adrenalektomii, w zespole nadnerczowo-płciowym oraz w chorobach autoimmunologicznych. Ponadto w chorobie Crohna oraz we wrzodziejącym zapaleniu jelit.

 Stosowany w postaci soli parenteralnie, jako lek ratujący życie we wstrząsie, w obrzęku Quinckego, napadach dychawicy oskrzelowej.

Hydrocortisonum jest obecnie jednym z najczęściej stosowanych surowców farmaceutycznych w praktyce receptury aptecznej. Wytwarza się głównie postacie leku do stosowania miejscowego. Z recepturowych preparatów ad usum dermicum należy wymienić: maści i kremy (unguenta et cremores), roztwory etanolowe i etanolowo-wodne (solutiones spirituosae et spirit.-aquosae), emulsje o/w i w/o (emulsiones pro usu exter.), rzadziej pasty (pasta), żele (gelata), papki – zawiesiny do użytku zewn. (suspensiones) w zakresie stężeń 0,25 % - 2,5 %. Także, w niewielkich ilościach jako składnik przeciwświądowy, przeciwzapalny, łagodzący do recepturowych czopków doodbytniczych i gałek dopochwowych (suppositoria analia et ovula vaginalia). Wykonuje się również leki okulistyczne (ophtalmologica) – maści do oczu (oculenta) oraz jałowe zawiesiny do oczu (guttae ophtalmicae) w zakresie stężeń 0,25 % - 1 %.

Hydrokortyzon jest bardzo często łączony w kompozycjach z innymi substancjami leczniczymi, taki jak Aethylum aminobenzoicum, Nystatinum, Chloramphenicolum, Ephetoninum, Sulfaguanidinum, 86 % Glycerolum, Liquor Aluminii subacetici, Acidum boricum, Urea, Ichtammolum, Oleum Jecoris Aselli, Bismuthum subgallicum, Mentholum, Acidum salicylicum, Pasta Zinci oxydati, Neomycinum sulfuricum et varia.

Obecnie nie wytwarza się (lub bardzo rzadko) preparatów recepturowych do stosowania doustnego. Możliwe jest sporządzanie proszków dzielonych prostych i złożonych (pulveres perorales)  w zakresie dawek 0,005 g – 0,02 g.

Nazwa łacińska: Ichthammol

Nazwa polska: Sulfobituminian amonowy

Synonimy: Ammonii bituminosulfonas, Ammonium sulfobituminicum, Ammonium bituminosulfonicum, Ammonium sulfoichthyolicum, Ichthyolum, Ichthamolum, Bituminosulfonian amonowy, Ichtiol

Wymagania: Ph. Eur

Opis: Ciemnobrunatna, gęsta ciecz o charakterystycznym zapachu.

Zastosowanie: Ichtiol jest produktem suchej destylacji łupków bitumicznych (geologicznych pokładów resztek ryb – należących do rodzaju bitumin), niekiedy zwany (niepoprawnie) pewnym rodzajem smoły sulfonowanej. Posiada, zależnie od źródła i metody pozyskania barwę od brunatnoczerwonej do czarnej, konsystencję dziegciu i charakterystyczny zapach, przypominający woń asfaltu. Ichtiol jest mieszaniną soli amonowych grupy kwasów tiofenosulfonowych. Zawiera szereg związków, głównie siarkę związaną w ilości min. 7,5 % , związki fenolowe, w mniejszych ilościach węglowodory aromatyczne.

Ichtiol naturalny jest obecnie do celów farmaceutycznych powszechnie zastępowany syntetycznie otrzymywaną namiastką sulfobituminianem amonowym, który ma nieco gorsze właściwości organoleptyczne, a też np. gorzej łączy się w praktyce receptury aptecznej z wazeliną. Sulfobitumian amonowy jest obecnie powszechnie uznawany za synonim ichtiolu, co nie jest w pełni uzasadnione.

Niekiedy ichtiol bywa mylony z podobnym surowcem farmaceutycznym tumenolem amonowym /Ammonium tumenolosulfonicum, Tumenol Ammonium/, niegdyś szeroko stosowanym w recepturze aptecznej. Związek ma podobne właściwości do ichtiolu, jest on jednak siarkowanym produktem ropy naftowej, zawierającym znaczne ilości związków tiofenolowych.

Pierwsze zapiski o zastosowaniu w medycynie ichtammolu pochodzą z XVI w. Za "ojca ichtiolu" uważany jest jeden z najbardziej wpływowych dermatologów Paul Gerson Unna (1850-1929). Dzięki niemu, ichtiol stał się znanym lekiem na obrzęki, odmrożenia, procesy zapalne skóry. Ichtiol jest substancją powierzchniowo aktywną, w której rozpuszcza się większość leków stosowanych miejscowo i nierozpuszczalnych w wodzie. W preparatach złożonych do stosowania miejscowego zwiększa efektywność kortykoidów, chloramfenikolu i heparyny. Zważywszy na decyzje Unii Europejskiej wycofujące preparaty smoły węglowej do końca roku 2002 (z uwagi na ich działanie karcynogenne), ichtiol przeżywa swój renesans. 

Ichtiol wykazuje słabe działanie bakteriostatyczne i przeciwzapalne. Działa przeciwobrzękowo, miejscowo rozgrzewająco, zmniejsza obrzęki i obrzmienia pourazowe. Dawniej podawano ichtiol doustnie w postaci tzw. pigułek ichtiolowych, w chronicznym stanie zapalnym oskrzeli. W dawce per os 150-200 mg kilka razy dziennie podawano do połowy XX wieku przy zakażeniach i stanach zapalnych układu oddechowego (także gruźlicy), osłabieniu układu krążenia, zakażeniach układu pokarmowego.

Obecnie ichtiol jest stosowany tylko miejscowo w różnych chorobach skóry, np. w wyprzeniach, owrzodzeniach, łuszczycy, odczynach zapalnych, stłuczeniach i obrzękach, trądziku wtórnie zakażonym, stanach zapalnych żył. Używany także w ginekologii, w stanach zapalnych pochwy, macicy, przydatków i sutka. Ichtiol jest tradycyjnie stosowany w leczeniu uporczywej czyraczności skóry (furunculus).

Ammonium bituminosulfonicum jest wykorzystywany w praktyce receptury aptecznej do sporządzania następujących postaci leku: 10 – 15 % roztwory wodne i spirytusowo-wodne (solutiones), 10-20 % (a nawet 30%) maści i pasty (unguenta et pasta), a także nieco rzadziej papki – zawiesiny (suspensiones pro usu exter.), kremy (cremores)  i mazidła (linimenta). W ginekologii, do irygacji stosuje się roztwory 1-5 %, natomiast do pędzlowń roztwory glicerolowe 5- 20 %.  Z ichtammolem wykonuje się także dopochwowe, doodbytnicze i docewkowe postacie leków (ovuli vaginales, suppositoria rectalia et bacilli urethrales). Recepturowe postacie leków zawierające ichtammol są wykonywane zarówno jako preparaty proste i złożone. Często ichtammol jest w preparatach przepisywany jako adiuvans.

Ammonium bituminosulfonicum wchodzi w skład niektórych preparatów galenowych (np. Ammonii bituminosulfonatis unguentum, Zinci oxidi et Ammonii bituminosulfonatis pasta, Unguentum contra congelationem – maść przeciw odmrożeniom).

Nazwa łacińska: Lanolinum

Nazwa polska: Lanolina

Synonimy: Lanolinum anhydricum, Lanoleinum, Adeps Lanae anhydricus, Cera Lana, Lanolina bezwodna, Lanoleina, Tłuszcz z wełny bezwodny.

Wymagania: FP VI

Opis: Żółta, mazista, lepka masa o swoistej woni.

Zastosowanie: Lanolina bezwodna otrzymywana jest poprzez oczyszczenie i odwodnienie wełny owczej z tzw. „tłuszczopotu”. Lanolina bezwodna nie jest właściwym tłuszczem, lecz mieszaniną estrów kwasów tłuszczowych z alkoholami sterolowymi i wolnych alkoholi sterolowych: cholesterolu i izocholesterolu, alkoholu cetylowego, alkoholu alanolinowego, alkoholu cerylowego, dihydroergosterolu, kwasu palmitynowego, kwasu lanocerynowego, kwasu stearynowego, kwasu olejowego i in. Skład lanoliny bezwodnej może być zmienny, w zależności od gatunku owiec (Ovis). Jest zaliczana do grupy wosków zwierzęcych. Nazwa surowca pochodzi od łac. lano – wełna.

Surowiec farmaceutyczny odznacza się bardzo wysoką jakością, spełniając surowe wymagania farmakopealne. W przemyśle farmaceutycznym stosowane są również alkoholowe frakcje lanoliny.

Tłuszcz z wełny owczej przypomina właściwościami wydzielinę gruczołów łojowych ludzkiej skóry. Zastosowany na skórę per se wchłania się z trudem, jednak w połączeniu z olejami tłustymi, parafiną ciekłą gęstą i parafiną ciekłą rzadką (Olea pinguia, Paraffinum liquidum et Paraffinum perliquidum) lub w postaci zemulgowanej z wodą (Lanolinum hydricum) wykazuje dużą zdolność penetracji, intensywnie przenikając w głąb naskórka – ułatwiając przenikanie substancji leczniczych. Jako składowa podłoża wykazuje działanie zmiękczające i wygładzające naskórek, tworzy charakterystyczny film okluzyjny, zapobiega utracie wody.

Liczba wodna lanoliny wynosi ok. 200, co czyni ją cennym podłożem emulgującym znaczne ilości wody i roztworów wodnych. Stosowana jest także jako emulgator w różnorodnych postaciach leku recepturowego.

Lanolinum anhydricum jest surowcem farmaceutycznym przeznaczonym do wytwarzania preparatów leczniczych w zakresie receptury aptecznej.

Jako samodzielne vehiculum surowiec jest stosowany, lecz bardzo rzadko.

Natomiast często stanowi składową podłoża dla maści bezwodnych i uwodnionych (unguenta), kremów (cremores), rzadziej past (pasta). Także wchodzi w skład mleczek – lotionów leczniczych i kosmetycznych (lotiones), emulsji w/o oraz [pomocniczo] emulsji o/w (emulsiones).

Również pomocniczo przy wytwarzaniu czopków doodbytniczych, gałek dopochwowych, pręcików docewkowych i dopochwowych (suppositoria rectalia, ovula vaginalia, bacilli urethrales et styli vaginales), np. z takimi surowcami jak: Ammonium sulfoichthyolicum, Balsamum peruvianum, Protargolum etc. oraz innych postaci leku recepturowego.

Lanolina bezwodna jest łączona z innymi surowcami, z którymi tworzy podłoża, np. Vaselinum album, Vaselinum flavum, Cholesterolum, Paraffinum liquidum, Paraffinum perliquidum et Paraffinum solidum, Ceresinum, Cera alba, Cera flava, Cetaceum, Colophonium, Adeps suillus, Oleum Rapae, Acidum stearicum etc.

 

Nazwa łacińska: Lekobaza / Cremor Basalis

Nazwa polska: Lekobaza

Synonimy: Basis Cremores

Opis: Biała, miękka, kremowa masa.
Zastosowanie: Lekobaza jest preparatem złożonym - kremem hydrofilowym, stanowiącym mieszaninę wazeliny białej z emulgatoramikompleksowymii innymi składnikami. Zawiera w swym składzie 40 % wody oczyszczonej (Aqua purificata).

 Według systematyki podłoży maściowych lekobazaklasyfikowana jest jako amfifilowe (z gr. amphi - dwoisty), uwodnione podłoże maściowe, zawierające zarówno emulgatory o/w jak i w/o. Podłoże amfifilowe, zawierające przeciwstawne emulgatory stwarza szerokie możliwości zastosowania w praktyce receptury aptecznej.

Lekobaza jest w stanie trwale zemulgować znaczne ilości wody oraz wodnych roztworów substancji leczniczych, tworząc trwałe emulsje o/w - przy zawartości fazy wodnej 70 % i więcej oraz emulsje w/o - do 30 % zawartości fazy wodnej. Możliwe jest wprowadzenie do lekobazy łagodnych kwasów i elektrolitów.

Dużą zaletą podłoża jest jego uniwersalność. Jest w stanie trwale połączyć razem fazę wodną (np. 3 % roztwór kwasu borowego - Solutio Acidi borici 3 %) oraz solubilizat witaminy A bądź fazę olejową (np. olej lniany - Oleum Lini).

W zależności od typu emulsji - która jest szczególnym przypadkiem układu koloidalnego (może się tworzyć w rozpuszczalniku polarnym lub apolarnym) struktura miceli (agregatów sferycznych) jest odmienna (wg reguły Bancrofta).

Lekobaza znajduje zastosowanie przy wytwarzaniu kremów (cremores) o delikatnej konsystencji. Również jest jednym z podstawowych surowców tworzących trwałe, płynne emulsje - tzw. mleczka (lotiones), co stwarza szerokie możliwości wykorzystania tej postaci leku w dermatologii i kosmetologii.

Lekobaza znajduje zastosowanie przy sporządzaniu maści wielofazowych, łączących w jednym preparacie właściwości maści zawiesin i emulsji (np. układ: Acidum salicylicum, Zinci oxidum, Hydrocortisonum, Vitamunum A sol. aquossa, Rapae oleum, Vitaminum E oleos., sol. Ureae).

Służy także jako dodatek do innych maści, kremów oraz płynnych emulsji recepturowych rozwiązując trudne, nieprzewidziane problemy napotykanych niezgodności fizycznych.

Zastsowana na skórę per se lub jako podłoże złożonych, recepturowych preparatów łatwo się rosmarowuje oraz szybko wchłania. Jest podłożem zmywalnym. Nawilża i natłuszcza skórę. Dzięki zawartości wody wykazuje działanie chłodzące (efekt parowania wody). Znajduje także zastosowanie jako podłoże emulsyjne dla preparatów kosmetycznych (np. śmietanki kosmetyczne).

Nazwa łacińska: Mentholum

Nazwa polska: Mentol

Synonimy: Mentholum crystallisatum, Levomentholum naturalis, Mentholum verum recrystallisatum, Mentholum syntheticum, Mentol krystaliczny, Lewomentol.

Wymagania: FP V

Opis: Bezbarwne, igiełkowate lub pryzmatyczne kryształy albo biały, krystaliczny proszek o charakterystycznym zapachu.

Zastosowanie: Mentol, czyli 2-Izopropylo-5-metylocykloheksanol (sześciowodorotymol) jest alkoholem z grupy monoterpenów o charakterystycznym zapachu przypominającym miętę pieprzową. Mentol posiada osiem izomerów optycznych; cztery naturalne i cztery syntetyczne. Występuje w przyrodzie, w świecie roślinnym. Największe ilości mentolu zawarte są w różnych odmianach roślin z rodziny jasnotowatych – Lamiaceae, np. w mięcie pieprzowej – Mentha piperita, mięcie okrągłolistnej – Mentha rotundifolia, mięcie kędzierzawej – Mentha crispata. Najsilniejsze własności zapachowo-znieczulające posiada izomer o konfiguracji absolutnej 1S,3R,4R, który występuje w mięcie pieprzowej – Mentha piperita. Mentol występuje także w olejkach eterycznych wielu innych roślin. W przemyśle farmaceutycznym stosuje się zarówno mentol naturalny, pozyskany z olejku miętowego jak i mentol syntetyczny, pozyskany różnymi metodami, m.in. przez redukcję tymolu.

Mentol poza farmacją jest bardzo szeroko stosowany w przemyśle spożywczym i kosmetycznym.

Mentol podrażnia zakończenia czuciowe receptorów zimna (irritantia) wywołując na skórze i błonach śluzowych uczucie schłodzenia. Zmniejsza także wrażliwość innych zakończeń czuciowych i działa słabo znieczulająco miejscowo (anaesthetica localia). Wykazuje również działanie przeciwświądowe (antipruriticum), przeciwbakteryjne (becteriostaticum), odwaniające (desodorantia) oraz przeciwpasożytnicze (antiparasiticum). Podany per os w małych ilościach wywiera działanie rozkurczowe i żółciopędne (spasmolyticum et cholagogum).

Mentol jest składnikiem wielu preparatów złożonych, rzadko natomiast jest stosowany samodzielnie w preparatach prostych. Stosowany w chorobach skóry przebiegających z uczuciem swędzenia, pieczenia, pokrzywką. Stosowany zewnętrznie w nerwobólach, bólach głowy, bólach reumatycznych przynosi subiektywne odczucie zniesienia bólu. Także w stomatologii, w laryngologii w stanach zapalnych błon śluzowych gardła i nosa. Jest składnikiem wielu preparatów dermatologicznych (adiuvans), kosmetycznych (kremy, mleczka, toniki), oraz innych specyfików (tabaczki, aerozole, sztyfty donosowe i inne).

Mentholum jest jednym z najczęściej stosowanych surowców farmaceutycznych; przeznaczony do wytwarzania preparatów leczniczych w zakresie receptury aptecznej. Sporządza się roztwory etanolowe (solutiones spirituosae) w zakresie stężeń do 5 %, roztwory etanolowe do wziewań (ad nebulisat.) w zakresie stężeń 10 % - 20 %, maści, pasty, kremy i żele (unguenta, pastae, cremores, gelata) w zakresie stężeń do 15 %, przysypki (cutipulveres) w zakresie stężeń do 3 %, pudry płynne – papki (suspensiones pro usu dermico), mleczka (lotiones) w zakresie stężeń do 10 %. Także wchodzi w skład proszków do rozpuszczania, przeznaczonych np. do płukania jamy ustnej, do mycia zębów. Bardzo często mentol jest stosowany w preparatach złożonych z innymi surowcami, np. z  Acidum boricum, Pantocainum, Procainum hydrochloricum, Acidum carbolicum, Chloralum hydratum, Thymolum, Sulfanilamidum, Saccharinum, Ammonium hydricum solutum, Tinctura Capsici, Tinctura Veratri, Methylium salicylicum, Camphora, Glycerinum, Talcum depuratum, Zincum oxydatum, Oleum Sojae, Chloroformium, Oleum Hyoscyami, Natrium hydrocarbonicum, Natrium chloratum, Natrium salicylicum, Natrium biboricum, Oleum Citri, Oleum Lavandulae, Oleum Juniperi, Oleum Pini foliorum etc.

W małych ilościach bywał podawany wewnętrznie. Jednak preferuje się do stosowania wewnętrznego inne preparaty zawierające mentol, głównie uzyskane z liści mięty pieprzowej, np. Oleum Menthae piperitae FP VI, Spiritus Menthae piperitae FP III, Aqua Menthae piperitae FP III, Tinctura Menthae piperitae FP VI.

Nazwa łacińska: Oleum Ricini Virginale

Nazwa polska: Olej rycynowy pierwszego tłoczenia

Synonimy: Oleum Palmae Christi, Oleum Chervae, Oleum Castoreum, Oleum Palmae liquidum, Olej rącznikowy, Olej dłoni Chrystusowej

Wymagania: FP IV

Opis: Bezbarwny lub słomkowożółty, przezroczysty, bardzo lepki i gęsty olej o słabym, swoistym zapachu i łagodnym smaku.

Zastosowanie: Olej rycynowy zwany także olejem rącznikowym jest olejem tłustym (olea pinguia) nieschnącym. W odróżnieniu od innych olejów tłustych miesza się z alkoholem etylowym o mocy powyżej 90° oraz ze stężonym kwasem octowym. Otrzymywany jest w procesie wytłaczania na zimno jąder nasiennych rącznika pospolitego (zwanego także rycynusem lub kleszczowiną pospolitą) – Ricinus communis Linnè, należącego do rodziny wilczomleczowatych - Euphorbiaceae Juss. Następnie surowy olej rycynowy poddawany jest procesowi oczyszczenia poprzez wygotowanie z wodą.

Często olej rycynowy zwany jest potocznie „rycyną” co jest niepoprawnym pojęciem. Rycyna jest toksalbuminą o właściwościach toksycznych (jedna z najsilniejszych trucizn roślinnych), która jest zawarta w nasionach rącznika. Nie zawiera jej natomiast pozyskany z nasion olej (ponieważ rycyna jako substancja z grupy lektyn nie miesza się z olejami).

Olej rycynowy był znany w Egipcie i Indiach już ponad 4000 lat temu. Używany był jako środek poślizgowy przy przesuwaniu kamieni, ale i także jako lekarstwo. W średniowieczu rącznik pospolity ze względu na charakterystyczny kształt liści był nazywany „Dłonią Chrystusa”. Od tej nazwy do dzisiaj stosowany jest jeszcze w farmacji synonim: Oleum Palmae Christi.

 W skład oleju rycynowego wchodzą: osiemnastowęglowy monogliceryd kwasu rycynolowego /rącznikowego/ (czyli monogliceryd kwasu (R)-12-hydroksy-cis-9-oktadekenowego) [80 – 90 %] oraz w mniejszych ilościach glicerydy kwasu oleinowego (czyli kwasu kwasu cis-oktadek-9-enowego), kwasu stearynowego (czyli kwasu oktadekanowego), kwasu linolowego (czyli kwasu cis-9,12-oktadekadienowego)[8 %], kwasu hydroksystearynowego, kwasu dihydroksystearynowego i inne związki.

Olej rycynowy podany per os pod wpływem lipazy trzustkowej w obecności kwasów żółciowych ulega enzymatycznemu rozpadowi do gliceryny i nienasyconego kwasu rycynolowego. Kwas ten ulega stopniowemu zmydleniu. Mydła rycynolowe i kwas działają drażniąco na błony śluzowe jelit, pobudzając ich perystaltykę. Wywołuje lekkie przekrwienie ścian jelit, zwiększając przenikanie wody. Wzmaga wydzielanie gruczołów trawiennych. W efekcie olej rycynowy działa rozwalniająco. Jest jednym z najsilniejszych środków przeczyszczających o niezawodnym działaniu. W mniejszych ilościach stosowany jako laxativum, w zaparciach przewlekłych. W dawce większej stosowany jako drasticum w zaparciach ostrych.

Zastosowany zewnętrznie wykazuje działanie natłuszczające i ochronne. Zapobiega utracie wilgotności naskórka. Stosowany jako środek pielęgnujący i leczniczy do włosów (maski olejowe, wcierki mieszanin oleju rycynowego z etanolem), także w wielu preparatach dermatologicznych, np. stosowany jako rozpuszczalnik kwasu salicylowego. Używa się (pomocniczo) w różnych chorobach skóry, np. dermatitis atopica, leishmaniasis cutis et mucosae, eczema, ichthyosisetc.

Olej rycynowy jest szeroko stosowany jako surowiec pomocniczy w praktyce farmaceutycznej – np. zmieszany w równych częściach z balsamem peruwiańskim umożliwia połączenie balsamu z wazeliną, masłem kakaowym i tłuszczem wieprzowym. Stosowany także jako dodatek do roztworów spirytusowych i eterowych (zapobieganie nadmiernemu przesuszeniu skóry). Ponadto jałowy olej jest wykorzystywany w okulistyce i ginekologii.

Także w kosmetyce jako składnik kremów, pomadek, odżywek do paznokci, brwi i rzęs oraz delikatnych mydeł.

Oleum Ricini vel Oleum Palmae Christi jest surowcem farmaceutycznym przeznaczonym do wytwarzania preparatów leczniczych w zakresie receptury aptecznej.

Wewnętrznie stosowany jest per se lub jako Emulsio Ricinosa w dawce jednorazowej 10,0 g – 20,0 g (max. 30,0 g).

Stosowany jako rozpuszczalnik olejowy (menstruum) dla wielu substancji leczniczych. Składowa maści (unguenta), mazideł olejowych (olimenta), kremów (cremores), woskowców (cerata).

Dodawany także w ilości 1 % - 10 % do roztworów etanolowych, etanolowo-eterowych i kolodionowych (solutiones spirituosae, spirit.-aetherae et collodia) oraz wielu innych form farmaceutycznych.

Łączony bardzo często z innymi surowcami pomocniczymi i aktywnymi, m.in. Lanolinum anhydricum, Eucerinum, Oleum Olivae, Oleum Rapae, Oleum Jecoris Aselli, Silolum, Acidum stearinicum, Natrium thiosulfuricum, Acidum aceticum glaciale, Oleum Paraffini, Paraffinum durum, Vitaminum A palmitinicum, Vitaminum E liquidum, Glycerinum, Oleum Lini, Linomag liquidum, Lecithinum, Oleum Citri, Tinctura Calami, Tinctura Saponariae, Balsamum peruvianum etc.

Olej rycynowy wyjałowiony może być stosowany również jako rozpuszczalnik dla niektórych olejowych kropli do oczu, o przedłużonym działaniu (oculoguttae oleosae).

Nazwa łacińska: Sulfur praecipitatum

Nazwa polska: Siarka strącona

Synonimy: Lac Sulfuris, Mleko siarkowe, Mleko siarczane, Strąt siarki

Wymagania: FP V

Opis: Jasnożółty lub żółtawobiały, miałki, amorficzny proszek. 

Zastosowanie: Siarka strącona jest pierwiastkiem zaliczanym do grupy niemetali z „bloku p” w układzie okresowym. Znana już w starożytności. Występuje w przyrodzie, m.in. w stanie rodzimym. „Siarka strącona” jest otrzymywana metodą strąceniową – występuje najczęściej jako odmiana amorficzna. Jej nazwa pochodzi z sanskrytu (języka staroindyjskiego), w którym słowo "sira" oznacza "jasnożółty”. W temperaturze pokojowej siarka wykazuje małą aktywność chemiczną.

Pierwiastek ten jest nieodzowny do życia. Jest elementem dwóch aminokwasów kodowanych metioniny i cysteiny oraz wielu innych biologicznie ważnych związków np. witamin.

Poza lecznictwem siarkę stosuje się głównie jako surowiec do otrzymywania kwasu siarkowego. Ponadto w wulkanizacji, pirotechnice i in.

Siarka wykazuje działanie przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze oraz przeciwpasożytnicze. Ponadto odznacza się właściwościami keratoplastycznymi, redukującymi, przeciwłojotokowymi i wysuszającymi. Zastosowana miejscowo na skórę ulega przemianie w siarczki rozpuszczające skleroproteiny naskórka. Ułatwia wnikanie przezskórne innych leków.

Podana doustnie wywiera działanie odkażające przewód pokarmowy, przeciwpasożytnicze, przeczyszczające oraz wykrztuśne.

Siarka jest stosowana w lecznictwie miejscowo jako antisepticum, fungicidum, keratoplasticum, reductivum. Ponadto pomocniczo jako antiparasiticum. Wskazaniami do stosowania są m.in. łojotok (seborrhoea), niektóre postacie trądziku (acne), świerzb (scabies), mycosis, intertrigo, lichen, dermatitis, demodecosis i inne choroby skóry.

Dawniej stosowano siarkę per os w dawkach do 1,0  – głównie jako depurativum et stomachicum. Obecnie wewnętrznie nie stosuje się ! 

Sulfur praecipitatum jest jednym z najczęściej stosowanych surowców do wytwarzania preparatów leczniczych w zakresie receptury aptecznej.

Sporządza się wiele postaci leku do stosowania miejscowego: zawiesiny – papki (suspensiones), emulsje – mleczka (emulsiones), roztwory i zawiesiny olejowe (solutiones oleosae et olimenta), przysypki (pulveres pro usu dermico), maści, kremy i pasty (unguenta, cremores et pasta), żele (gelata dermica), mieszaniny z mydłem potasowym (tzw. mydła siarkowe).

Zakres stężeń: 1 % - 15 % (niekiedy do 30 %)

Rzadziej sporządza się preparaty proste z siarką strąconą - bardzo często wytwarza się formy złożone z innymi substancjami czynnymi i pomocniczymi, np. z Camphora, Hydrargyrum praecipitatum album, Cinnabaris, Glycerolum, Metronidazolum, Balsamum peruvianum, Sapo kalinus, Sapo medicatus, Aether sulfuricus, Aqua Calcariae, Neomycinum sulfuricum, Amylum Tritici, Acidum salicylicum, Ammonium bituminosulfonicum, Adeps suillus, Kalium carbonicum, Natrium carbonicum, Plumbum aceticum (dawniej), Zincum oxydatum, Gummi arabicum, Tragacantha, Acidum benzoicum, Oleum Fagi etc.

Nazwa łacińska: Thymolum

Nazwa polska: Tymol

Synonimy: p-Isopropylmetacresolum, Acidum thymicum, Para-izopropylometakrezol Wymagania: FP VI

Opis: Bezbarwne, przezroczyste kryształy o charakterystycznym zapachu i smaku korzennym, lekko piekącym. Substancja jest lotna z parą wodną.

Zastosowanie: Tymol, czyli 1-Metylo-3-hydroksy-4-izopropylobenzen (izopropylometakrezol) jest alkilową pochodną fenolu, należącą do monoterpenów. Występuje w przyrodzie, głównie w roślinach z rodzaju Thymus ( np. macierzanka pospolita – Thymus vulgaris L.;lebiodka pospolita – Origanum vulgare L.; cząber ogrodowy – Satureja hortensis L. i in.).Jest podstawowym składnikiem olejku tymiankowego, w którym zawartość tymolu może wynosić nawet 40 %. Możliwe jest otrzymywanie tymolu syntetycznie w wyniku reakcji m-krezolu i propenu.

Tymol stosowany był razem z karwakolem w starożytnym Egipcie przy mumifikacji.

Odkrycie tymolu przez Caspara Neumanna w postaci substancji krystalicznej nastąpiło w roku 1719. Związek został opisany w roku 1842 – na podstawie analizy elementarnej przeprowadzonej przez M. Lallemanda. Dopiero w roku 1980 wykonano analizę krystalograficzną z dokładnym określeniem pozycji atomów.

Tymol wykazuje silne działanie bakteriobójcze ( 25 razy silniejsze niż fenol ) - także wobec wielu bakterii antybiotykoopornych. Odznacza się również właściwościami przeciwgrzybiczymi (antimycoticum) – w tym wobec grzybów patogennych i drożdżakóworaz przeciwświądowymi (antipruriticum). Ponadto wrażliwość na działanie tymolu wykazują niektóre wirusy, saprofity oraz pasożyty. Wykazuje działanie przeciwropne, przeciwgnilne oraz odwaniające. Słabiej działa w obecności białka. Zarodniki są oporne nawet na bardzo duże stężenia związku. W większych stężeniach wykazuje działanie żrące (causticum).

Podany doustnie pobudza wydzielanie soku żołądkowego, śliny i potu, wyzwala odruch wykrztuśny – zwiększa wydzielanie śluzu w górnych drogach oddechowych, działa nieco spazmolitycznie. Tymol działa pobudzająco na gruczoł tarczowy (także po zastosowaniu miejscowym); może powodować tyreotoksykozę.

Dawniej tymol był stosowany powszechnie doustnie jako antiparasiticum w dawkach 0,2 – 0,5 g. Obecnie w zwalczaniu tęgoryjca i innych pasożytów tymolu per os nie stosuje się. Dawniej używano tymolu także w weterynarii jako lek kokcydiostatyczny.

Niekiedy jest stosowany w bardzo małych ilościach jako składowa preparatów do podawania doustnego jako expectorans (syropy i in.).

Obecnie tymol stosuje się najczęściej miejscowo. Znalazł zastosowanie jako środek odkażający błony śluzowe i rany, w leczeniu opryszczki i aft. Ponadto w dermatologii (np. w chorobach skóry przebiegających ze świądem, ropnymi wypryskami i pasożytniczych, pomocniczo w acne - preparaty złożone) oraz w stomatologii i laryngologii.

 

Thymolum jest surowcem farmaceutycznym przeznaczonym do wytwarzania leków magistralnych i galenowych w praktyce receptury aptecznej.

Sporządza się głównie preparaty do użytku zewnętrznego (ad usum externum): 0,05 % roztwory wodne (solutiones aquosae) – stosowane do odkażania ran, błon śluzowych i jamy ustnej. Roztwory etanolowe (solutiones spirituosae) w zakresie stężeń 0,02 % – 3 %. Maści, pasty (w tym pasty stomatologiczne) oraz roztwory olejowe (unguenta, pasta et solutiones oleosae) w zakresie stężeń 0,04 % - 2 %. Roztwór w alkoholu izopropylowym 10 % - w praktyce laboratoryjnej. Niekiedy w innych postaciach (indywidualnych) leku recepturowego, np. mydła.

Sporządza się zarówno proste jak i złożone postacie leku recepturowego. W skład złożonych preparatów mogą wchodzić także takie surowce jak: Camphora, Mentholum, Acidum carbolicum crystallisatum. Phenolum liquefactum, Formaldehydum solutum, Acidum boricum, Acidum salicylicum, Sapo viridis, Balsamum peruvianum, Cresolum crudum, Jodoformium, Cuprum sulfuricum, Acidum tannicum, anaesthetica localia, Oleea aethera, Olea pinguia et varia.

 

Sporadycznie jako dodatek (0,01 %) w preparatach przeznaczonych do podawania doustnego (mixturae) o działaniu wykrztuśnym.

Nazwa łacińska: Urea

Nazwa polska: Mocznik

Synonimy: Urea pura, Carbamidum, Karbamid, Mocznik czysty

Wymagania: FP VI

Opis: Bezbarwne kryształy lub biały, krystaliczny proszek bez zapachu, o słonym, wywołującym uczucie schłodzenia smaku.

Zastosowanie:

Mocznik (karbamid) jest organicznym związkiem chemicznym – dwuamidem kwasu węglowego. Pierwszy związek organiczny, wytworzony syntetycznie z substratów nieorganicznych;

otrzymany w 1828 roku przez Friedricha Wöhlera z cyjanianu amonowego.

Uzyskanie mocznika syntetycznie stało się momentem obalenia alchemicznej teorii „siły życiowej”, rzekomo potrzebnej do syntezy związków produkowanych przez żywe organizmy.

Obecnie otrzymywany w wyniku bezpośredniej reakcji dwutlenku węgla z amoniakiem.

Karbamid jest ostatecznym produktem przemian metabolicznych białek i innych związków azotowych w ustroju. Wydalany jest z moczem i w niewielkich ilościach z potem.

Poza lecznictwem stosowany jest jako surowiec do produkcji tworzyw sztucznych, nawozów mineralnych i in.

Mocznik podany per os jest osmotycznym lekiem moczopędnym o tzw. niskim progu nerkowym. Łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego, lecz powoduje podrażnienie żołądka i jelit. Wydalany jest w postaci niezmienionej z moczem. Podany i.v. wykazuje również działanie moczopędne, przeciwdziałając obrzękowi mózgu.

Dawniej preparat był stosowany w postaci wlewu kroplowego w obrzękach mózgu o różnej etiologii. Doustnie zalecano mocznik w oligurii, wywołanej oparzeniami, po zabiegach chirurgicznych, rozległych urazach, w kamicy nerkowej oraz jako diureticum w niewydolności mięśnia sercowego.

Preparaty mocznika przeznaczone do podawania doustnego i dożylnego ze względu na liczne działania uboczne są wyparte przez inne leki . Stosowane są bardzo rzadko; tylko w sytuacjach braku innych środków.

Mocznik zastosowany miejscowo na skórę wykazuje działanie nawilżające (w niskich stężeniach - do 2 %) oraz w wyższych stężeniach działanie zmiękczające (resolutivum), keratoplastyczne (keratoplasticum) i keratolityczne (keratolyticum). Znalazł bardzo szerokie zastosowanie w kosmetyce oraz w dermatologii. Stosowany pomocniczo w wielu dermatozach, zwłaszcza przebiegających z nieprawidłowym procesem rogowacenia, przebarwieniami; np. xeroderma pigmentosum, ichthyosis, eczema, seborrhoea etc. oraz jako składowa preparatów kosmetycznych.

Urea pura vel Carbamidum jest surowcem farmaceutycznym przeznaczonym do wytwarzania preparatów leczniczych w zakresie receptury aptecznej.

Obecnie sporządza się niemal wyłącznie preparaty do stosowania miejscowego na skórę i błony śluzowe (ad usum externum). Wytwarza się maści (unguenta), kremy (cremores) oraz pasty (pasta) w zakresie stężeń 0,5 % - 25 % (niekiedy do 50 % !). Nieco rzadziej wytwarza się roztwory wodne (solutiones aquosae), żele (gelata), emulsje (emulsiones), mleczka (lotiones) w zakresie stężeń do 20 %.

Preparaty z mocznikiem przygotowywane są zarówno jako formy proste lub jako kombinowane zestawienia recepturowe z innymi surowcami farmaceutycznymi, np. Acidum salicylicum, Hydrocortisonum, Acidum boricum solutio 3 %, Vitaminum E liq., Oleum Cacao, Oleum Olivae, Oleum Amygdalycum dulcium, Retinolum palmitinicum, Glycerolum, Cera alba, Acidum lacticum, antibiotica, Cigantralum etc.

Możliwe jest sporządzanie roztworów do podawania doustnego (solutiones perorales) w zakresie stężeń 10 % - 15 % (lub wyższych) oraz jałowych roztworów do wlewu dożylnego (solutiones sterilis. ad iniectabilia)w stężeniu 30 % (lecznictwo zamknięte!). Jednak w tych celach stosowany jest już tylko wyjątkowo.

Nazwa łacińska: Vaselinum album

Nazwa polska: Wazelina biała

Synonimy: Paraffinum molle album, Petrolatum album, Vaselinum molle album. Wymagania: FP VI

Opis: Tłusta, przeświecająca, miękka, ciągliwa, biała masa. Po stopieniu ciecz przezroczysta o słabym swoistym zapachu. 
Zastosowanie: Wazelina biała jest produktem otrzymywanym w wyniku destylacji ropy naftowej. W jej skład wchodzą oczyszczone i wybielone półstałe węglowodory nasycone (syn. węglowodory parafinowe) z pogranicza stałego i ciekłego stanu skupienia w normalnych warunkach otoczenia – głównie dokozan i trikozan. Surowiec przeznaczony do celów farmaceutycznych odznacza się wysokim stopniem czystości.

Właściwości i zastosowanie wazeliny białej jest podobne jak dla wazeliny żółtej > Vaselinum flavum.

Wazelina biała jest stosowana jako jałowe vehiculum dla maści z antybiotykami i innymi biologicznie czynnymi substancjami (w tym celu unika się stosowania wazeliny żółtej). Ponadto częściej niż wazelina żółta stanowi podłoże dla postaci leku do stosowania na skórę twarzy. Stosowana również per se.

Nazwa łacińska: Vaselinum flavum

Nazwa polska: Wazelina żółta

Synonimy: Vaselinum, Petrolatum, Vaselinum molle flavum, Petrolatum flavum, Petrolatum molle flavum.

Wymagania: FP VI

Opis: Tłusta, przeświecająca, miękka, ciągliwa, żółta masa. Po stopieniu ciecz przezroczysta o słabym swoistym zapachu.

Zastosowanie: Wazelina żółta jest produktem otrzymywanym w wyniku destylacji ropy naftowej. W jej skład wchodzą oczyszczone półstałe węglowodory nasycone (węglowodory parafinowe) z pogranicza stałego i ciekłego stanu skupienia w normalnych warunkach otoczenia – głównie dokozan i trikozan.. Surowiec przeznaczony do celów farmaceutycznych odznacza się wysokim stopniem czystości.

Wazelina żółta zastosowana miejscowo w bardzo małym stopniu wchłania się z powierzchni skóry i błon śluzowych. Dzięki temu jest dobrym środkiem pokrywającym i poślizgowym. Tworzy nieprzepuszczalny film okluzyjny. Według systematyki podłoży maściowych jest bezwodnym, lipofilowym podłożem węglowodorowym o niewielkiej zdolności wiązania wody i wodnych roztworów substancji leczniczych (liczba wodna ok. 8 ). Samodzielnie jest stosowana jako constisuens dla maści bezwodnych egzodermalnych. W połączeniu z innymi podłożami, zwłaszcza absorpcyjnymi lub emulgatorem stanowi bazę dla maści endodermalnych, często uwodnionych. Niekiedy per se.

Zaletą wazeliny jest jej duża odporność chemiczna. Jest niewrażliwa na działanie kwasów i zasad oraz wysokiej temperatury.

Vaselinum flavum jest surowcem farmaceutycznym przeznaczonym do wytwarzania preparatów leczniczych w zakresie receptury aptecznej. Podobnie jak wazelina biała jest jednym z najczęściej wykorzystywanych podłoży maściowych.

Stosowana do przygotowywania maści (unguenta) oraz w połączeniu z innymi podłożami lub emulgatorami kremów (cremores), rzadziej (częściej wazelina biała) mleczek kosmetycznych i leczniczych (lotiones), emulsji (emulsiones) i innych półstałych postaci leku.

Wazelina żółta może być łączona z innymi surowcami, np. Cera flava, Cera alba, Cholesterolum, Paraffinum solidum, Paraffinum lquidum, Ceresinum, Cetaceum, Oleum Rapae, Oleum Olivae, Oleum Amygdalycum dulcium, Oleum Lini, Linomag liquidum, Oleum Jecoris Aselli, Acidum stearinicum, Alcoholum stearylicus, Adeps Lanae anhydricus, Eucerinum, Colophonium, Lycopodium, Butyrum Cacao etc.

Nazwa łacińska: Zinci oxidum

Nazwa polska: Cynku tlenek

Synonimy: Zincum oxydatum, Flores Zinci, Tlenek cynkowy, Tlenek cynku, Wełna filozoficzna, Biel cynkowa, Biel chińska

Wymagania: FP VI

Opis: Biały lub prawie biały, miałki, bezpostaciowy proszek. Surowiec jest bezwonny lub o bardzo słabym zapachu.

Zastosowanie: Tlenek cynkowy zwany także bielą cynkową lub wełną filozoficzną jest związkiem cynku otrzymywanym w wyniku prażenia rudy cynkowej: siarczku cynku lub węglanu cynku wobec dostępu powietrza. Jest nierozpuszczalny w wodzie, odporny na wysoką temperaturę.

Poza lecznictwem posiada szerokie zastosowanie, m.in. jako dodatek w przemyśle farbiarskim i lakierniczym, w ceramice, w procesach produkcyjnych kauczuku, gum, tworzyw sztucznych, mas izolacyjnych i in. Jako pigment stosowany już od roku 1779. Pod nazwą „bieli chińskiej” wprowadzony do farby wodnej „gwasz” w roku 1834. Biel cynkowa znalazła także zastosowanie w kryminalistyce.

 

Tlenek cynkowy był w dawnych czasach stosowany doustnie jako lek przeciwpadaczkowy (antiepilepticum) oraz później jako lek przeciwbiegunkowy (antidiarrhoicum) w zakresie dawek pro dosi do 0,2 g.

Obecnie wykorzystuje się związek miejscowo. Wykazuje, podobnie jak inne sole cynkowe działanie ściągające (adstringens), odkażające (antisepticum) oraz osuszające (exsiccantium). W większych stężeniach działa złuszczająco. Jest filtrem dla promieni UV.

Stosowany w wielu preparatach dermatologicznych o działaniu przeciwzapalnym, przeciwświądowym, ściągającym - samodzielnie lub w kompozycji. Pomocniczo w chorobach skóry przebiegających z wysiękiem, w decubitus, acne, varicella, herpes zoster, demodecosis, ulcus, furunculus, dermatitis etc.

Ponadto znajduje zastosowanie w stomatologii, głównie jako składowa past dentystycznych oraz w proktologii, chirurgii i in. 

Zincum oxydatum jest surowcem farmaceutycznym przeznaczonym do wytwarzania leków magistralnych i galenowych w zakresie receptury aptecznej. Sporządza się postacie leku do użytku zewnętrznego (pro usu externo): maści oraz kremy dermatologiczne i proktologiczne (unguenta et cremores) w zakresie stężeń do 15 %, pasty (pasta) w zakresie stężeń do 40 %, pudry płynne i papki (suspensiones pro usu ext.), przysypki (cutipulveres) w zakresie stężeń 10 % - 25 %. Także jako składowa czopków doodbytniczych (suppositoria analia) 0,12 – 0,35 g oraz jako adiuvans et vehiculum przy wytwarzaniu róznorodnych postaci leku recepturowego.

Surowiec bardzo często łączony w zestawieniach recepturowych np. z Talcum venetum, Acidum benzoicum, Mentholum, Camphora, Deramtolum, Bismuthum subnitricum, Bismuthum tribromphenylicum, Glycerolum, Aethacridinum lacticum, Anaesthesinum et varia anaesthetica localia, Eugenolum, Cuprum sulfuricum, Nystatinum, Neomycinum sulfuricum, Chloramphenicolum, Ichtammolum, Tumenol Ammonium, Acidum boricum, Resorcinolum, Caolinum, Jodoformium, Aqua Calcis, Olea pinguia et varia.