Dotknij mnie

Anna Chrostowska-Buzun, Edward Buzun

Dlaczego ciało czasem jest źródłem przyjemnych doznań, czasem zaś wywołuje wstyd, złość i cierpienie? Dlaczego niektórzy z nas troszczą się o swoje ciało, inni zaś szkodzą mu?

Dzięki ciału człowiek istnieje w świecie. Francuski filozof  Chiripaz pisał, iż ciało „jest żyjącym mną samym”. Poprzez zmysły, które są integralną częścią ciała, możemy poznawać świat. Dzięki naszej fizyczności możemy wyrażać siebie i komunikować się z otoczeniem. Możemy też określić siebie w stosunku do świata – gdzie jest obszar, który definiujemy jako „Ja”, a gdzie zaczyna się świat. Nasze ciało stanowi też podstawę kształtowania naszej tożsamości i odpowiedzi na pytanie, kim jestem. Dlatego większość ludzi jako jedną z pierwszych cech opisu siebie podaje swoją płeć.

Jakie są źródła pozytywnego lub negatywnego nastawienia do ciała? Dlaczego ciało z jednej strony stanowi źródło przyjemnych doznań, z drugiej zaś bywa obciążone wstydem, złością, cierpieniem bądź wywołuje obojętność? Niektórzy ludzie troszczą się o swoje ciało, a inni szkodzą mu. Jednym bez trudu przychodzi nazwanie odczuć płynących z ciała oraz określenie jego potrzeb, inni nie potrafią dokładnie określić chociażby tego, czy są głodni, czy też syci.

Psychoanalitycy, poszukując miejsca ciała w psychice, tworzyli różne terminy i koncepcje.

Już w teorii Zygmunta Freuda pojawił się termin „ego cielesne”. Odnosił się do tej części „ego”, która wywodzi się z doświadczania „ego” przez nie samo, a pochodzi od wrażeń cielesnych powstających głównie na powierzchni ciała. Francuski psychoanalityk Didiere Anzieu stworzył koncepcję „ja skórnego” (Moi-peau), w której opisał, jak fizyczność wiąże się z psychiką. Przyjął założenie, że cała aktywność psychiczna opiera się na funkcjach biologicznych. W opisie aspektów psychicznych odniósł się do funkcji skóry w organizmie. Według Anzieu „ja skórne” podtrzymuje i zawiera w sobie psychikę tak, jak skóra obejmuje mięśnie i szkielet.

Posiada też funkcję ochronną przed bodźcami, podobnie jak powierzchniowa warstwa skóry chroni jej wrażliwszą część oraz ważne organy ciała. Inną funkcję, jaką jest odrębność od otoczenia (odróżnienie „Ja” od „nie Ja”), można porównać do ustanowienia przez skórę linii granicznej oddzielającej organizm od świata zewnętrznego. Nasza skóra wyznacza też cechy, które wyróżniają i uzewnętrzniają naszą indywidualność (kolor włosów, kształt twarzy, pieprzyk na przedramieniu itd.), a uświadamianie sobie w psychice tych różnic stanowi podstawę nabywania naszej tożsamości – przede wszystkim niepowtarzalności i indywidualności. Kolejną niezwykle istotną funkcję skóry, polegającą na odbiorze wrażeń z otoczenia, Anzieu wiąże z pojęciem „ja skórne” i rozumie je jako powierzchnię do zapisywania śladów pozostawianych przez kontakt z innymi ludźmi i związanych z nim naszych emocji.

Pojęcie „obraz własnego ciała” opisuje umysłową reprezentację ciała i jest elementem tożsamości. Obraz ciała reguluje odbiór doznań (wewnętrznych i zewnętrznych) oraz nasze zachowania. Kształtuje się stopniowo i zmienia w wyniku dojrzewania, rozwoju i różnych doświadczeń życiowych.
Po narodzinach dziecko nie odróżnia siebie i otoczenia. Impulsy z wnętrza ciała i doznania z zewnątrz mieszają się. W odczuciu niemowlęcia tworzy ono z matką nierozerwalną całość. To matka przyczynia się na przykład do regulacji godzin snu i czuwania, gdy dziecko jest zmęczone bądź pobudzone. John Bowlby opisał wpływ ciała matki na regulację wielu fizjologicznych funkcji u noworodka, między innymi na temperaturę, bicie serca i funkcjonowanie centralnego układu nerwowego. Matka, używając swojej empatii i miłości, dba o zaspokojenie potrzeb dziecka.

Dzięki temu nie doświadcza ono nadmiernej frustracji z powodu głodu czy mokrej pieluszki. W taki sposób matka staje się pomocniczą ochroną przeciwbodźcową. Ochrona ta stwarza dziecku szansę na ukształtowanie się pozytywnego stosunku wobec swojego ciała („lubię swoje ciało”), na zdobycie zaufania do swoich możliwości i pozwala na rozpoczęcie nauki odpowiedniego dbania o siebie. Dzięki temu dorosły człowiek będzie mógł samodzielnie regulować dopływ nowych wrażeń, odczuć przyjemnych i przykrych.

Dziecko, wchodząc w relację z matką, kształtuje swoje doświadczenie cielesne. Jego ciało jest obiektem uwagi i troski matki. Karmieniu i pielęgnacji towarzyszy kontakt fizyczny. Sprawia to dziecku przyjemność i jest związane nie tylko z poczuciem sytości, ale również z odczuciem dotykania jego ciała. Również matka czuje ekscytację w czasie takiego kontaktu. Te pozytywne doświadczenia są początkiem odczuwania przyjemności na skórze i kształtują seksualność dorosłej osoby.
Matka, dotykając dziecko, przekazuje mu całą gamę uczuć i myśli, co ma dla niego ogromne znaczenie emocjonalne. Mycie, karmienie i kołysanie to nie tylko fizyczna opieka nad niemowlęciem – czynności te posiadają również aspekt psychiczny. Dzięki spójnej opiece matki rozwija się zdolność dziecka do odczuwania, że to właśnie w ciele mieszka jego psychika. Zaczyna ono doświadczać także granic swego ciała. Jeśli wartość emocjonalna (poprzez uwagę i troskę matki) przypisana ciału i skórze dziecka jest niewystarczająca, to dorosłemu człowiekowi brakować będzie dostatecznego poczucia bezpieczeństwa i własnej wartości, umożliwiających zaangażowanie się w pełną i satysfakcjonującą relację seksualną z partnerem.

Dziecko uczy się przekazywać ciałem różne informacje. Matka poprzez zabawy i pieszczoty nadaje znaczenie dopływającym do niemowlęcia bodźcom. Między nią a dzieckiem ustala się bezsłowny kontakt, który daje możliwość uczenia się siebie i komunikacji z innymi.

Donald W. Winnicott podkreślał znaczenie trzymania i noszenia dziecka przez matkę (holding). Dzięki doświadczaniu podtrzymujących je matczynych rąk, zaczyna ono nabierać poczucia pewności. Oparcie zewnętrzne prowadzi dziecko do przyjęcia podpory wewnętrznej – swojego kręgosłupa. W wyniku stopniowo zachodzącego procesu uwewnętrznienia doświadczeń utrzymywania dziecka przez matkę wytwarzają się zdolności dziecka do samodzielności psychicznej. A to jest jednym z warunków osiągnięcia pozycji siedzącej, stojącej, a w końcu opanowania umiejętności chodzenia.

Doświadczenia dziecka w relacji z matką pozwalają mu organizować odbierane bodźce. Pierwszym efektem tego uporządkowania staje się obraz własnego ciała, który stanowi punkt odniesienia w poznawaniu świata i orientacji w nim.

Kiedy dziecko jest starsze, przejawia dużą ciekawość swojego ciała i zaczyna je samo poznawać. Również wtedy istotna jest rola osób z otoczenia. Zdarza się, że naturalna ciekawość dziecka przejawiająca się dotykaniem swojego ciała spotyka się z zawstydzaniem, lub wręcz karaniem. Tego typu ingerencja ma wpływ na kształtowanie się w jego psychice obrazu własnego ciała zawierającego elementy negatywne.

Ekstremalny przykład wpływu doświadczeń negatywnych na kształtowanie psychiki można znaleźć wśród dzieci z zespołem opuszczenia. Konsekwencją odrzucenia są zaburzenia poczucia własnej wartości, które w sposób istotny wpływają na stosunek do swojego ciała. Wyraża się to w poczuciu dziecka, że jest uszkodzone, kalekie, upośledzone. Dzieci, opisując siebie, mówią: „jestem zły, brzydki, nic nie wart; nie podobam się sobie; jestem kulawy; ropucha jest ładniejsza ode mnie”. Obwiniają się za fakt opuszczenia przez rodzica lub rodziców. Ich obraz siebie zostaje okaleczony, co odzwierciedla się też w stosunku do własnego ciała.