Piotr Zeman

Klasyczny plan świątyni

Kiedy słyszymy hasło „świątynia egipska” z pewnością mamy przed oczami bardzo konkretną wizję. Nie jest to jednak obraz skalnej świątyni w Abu Simbel, czy tarasowego przybytku królowej Hatszepsut w Deir el-Bahari, ponieważ chociaż są to zabytki szeroko znane i zachwycające, to klasyczna świątynia wszystkim kojarzy się z charakterystyczną podłużną budowlą na planie prostokąta, z dziedzińcem poprzedzonym ogromnym pylonem – prawdopodobnie najlepiej rozpoznawalnym elementem architektury egipskiej, zaraz po piramidach. Przykładem takiej świątyni może być np. przybytek Chonsu w Karnaku, którego plan posłuży mi do omówienia tytułowego zagadnienia.

Klasyczny wzorzec świątyni wykształcił się w Egipcie w okresie Nowego Państwa, za panowania XVIII dynastii. Zmiany w architekturze sakralnej były wynikiem wielu czynników, zarówno gospodarczych jak i społecznych oraz religijnych. W tym czasie nastąpił wzrost potęgi kapłanów jak i powiększenie się bogactwa faraonów, którzy czerpali surowce z terenów rozciągających się od Nubii aż do Syrii. Egipt starożytny stał u szczytu swej potęgi, a ogromne ilości zasobów można było przeznaczyć na budowę monumentalnych okręgów świątynnych, pełniących również rolę centrów administracyjnych. Wpływ na to miał też wzrost znaczenia boga Amona oraz rozdzielenie grobowca królewskiego od świątyni grobowej. Kluczowymi elementami wszystkich świątyń stały się te dotyczące kultu boskiego, a kaplice kultu króla zostały elementami drugorzędnymi. Te i inne czynniki doprowadziły do wykształcenia się kanonu świątyni, planu, w którym poszczególnym jej komnatom odpowiadały konkretne sale rezydencji królewskiej – świątynia była bowiem domem boga, w takim samym stopniu jak pałac był domem króla. Sala na barkę odpowiadała sali tronowej, sala stołu ofiarnego – jadalni, a sanktuarium – apartamentom prywatnym¹.

Za świątynię najbardziej klasyczną, idealną w swych założeniach i planie, a więc taką która najlepiej posłuży do omówienia przywołanego wyżej kanonu, uznałem wspomniany już przybytek boga Chonsu. Znajduje się on na wschodnim brzegu Nilu, w południowo-zachodnim krańcu okręgu Amona w Karnaku. Został wzniesiony za panowania XX dynastii, był rozbudowywany i dekorowany przez wielu kolejnych władców. Posiada wszystkie elementy spotykane w budowlach sakralnych Nowego Państwa². Jego plan omówię przesuwając się stopniowo, od dolnej świątyni, przez aleję procesyjną, aż do wewnętrznego sanktuarium. Oznaczenia literowe od A do F odnoszą się do umieszczonej na końcu ilustracji.

Każdy kompleks świątynny tego okresu posiada dolną świątynię, wzniesioną nad kanałem prowadzącym do Nilu, bądź też nad samą rzeką, wzorowaną na tych budowanych już w Starym Państwie przy piramidach. Z czasem jej forma ulegała stopniowemu upraszczaniu, przybierając kształt zwykłego kiosku lub monumentalnego nabrzeża – właśnie takie zachowało się w Karnaku³. Dalej do świątyni prowadziła otwarta aleja procesyjna, wykładana płytami kamiennymi i zdobiona posągami sfinksów po obu jej stronach. Na jej końcu znajdowała się brama do samego aedes w formie pylonu (A) – wąskiego przejścia flankowanego z dwóch stron potężnymi, zwężającymi się ku górze wieżami, ozdobionymi reliefami i czterema masztami sztandarowymi⁴. Pylon był najwyższym elementem architektonicznym świątyni, kolejne komnaty były stopniowo coraz niższe, a delikatne podnoszenie się podłoża jeszcze potęgowało poczucie wkraczania do miejsca tajemnego i uświęconego⁵. Za bramą znajdował się dziedziniec (B), otoczony podwójną kolumnadą. To tutaj w dni świąt mogli wejść ludzie niższych warstw społecznych. Dalej znajdowała się sala hypostylowa (C), zwana też salą „pojawiania się”. Znajdowało się tu 8 kolumn – 4 większe umieszczone wewnątrz i 4 mniejsze na zewnątrz. Forma tego pomieszczenie była wzorowana na największej sali kolumnowej starożytnego Egiptu, słynnym Wielkim Hypostylu w świątyni Amona w Karnaku⁶. Wejście tutaj zarezerwowane było tylko i wyłącznie dla wysokich urzędników, kapłanów i rodziny królewskiej. Dostęp światła zapewniał otwór wejściowy oraz nieduże otwory okienne umieszczone nad mniejszymi kolumnami (było tam na nie miejsce dzięki różnicy wysokości między wewnętrzną a zewnętrzną kolumnadą). Następne pomieszczenie to sala na barkę (D), z miejscem na łódź procesyjną i otaczającym je korytarzem. Tutaj panował już półmrok, brakowało otworów okiennych z sali hypostylowej, a strop znajdował się niżej. Dalej na osi budowli znajdowała się wsparta na czterech poligonalnych kolumnach, zaciemniona sala stołu ofiarnego (E), za którą umieszczono niewielkie, pogrążone w ciemnościach sanktuarium (F) z posągiem kultowym bóstwa. Wokół było kilka niedużych magazynów, przeznaczonych na przedmioty należące do boga. Do wewnętrznych komnat wstęp mieli wyłącznie kapłani i sam faraon⁷.

Chociaż opisaną powyżej świątynię Chonsu można uznać za klasyczną, to należy pamiętać, że od takiego planu istniało wiele odstępstw i bardzo często poszczególne elementy budowli sakralnych nie były rozłożone dokładnie tak jak zakładał to kanon.

Plan świątyni Chonsu w Karnaku⁸.

Bibliografia:

• Arnold D., The Encyclopedia of Ancient Egyptian Architecture, London 2003.

• Leacroft H., R. Leacroft, The Buildings of Ancient Egypt, Leicester 1963.

• Lipińska J., Historia architektury starożytnego Egiptu, Warszawa 1977.

• Siliotti A., Egipt - ludzie, bogowie, świątynie, Warszawa 1999.

1^J. Lipińska, Historia architektury starożytnego Egiptu, Warszawa 1977, ss. 128-130.

2^ J. Lipińska, Historia architektury starożytnego Egiptu, Warszawa 1977, s. 158.

3^ Tamże, str. 145.

4^H. Leacroft, R. Leacroft, The Buildings of Ancient Egypt, Leicester 1963, s. 16.

5^J. Lipińska, Historia architektury starożytnego Egiptu, Warszawa 1977, s. 150

6^ Tamże, ss. 136-139.

7^ J. Lipińska, Historia architektury starożytnego Egiptu, Warszawa 1977, ss. 131-133.

8^ Tamże, s. 144, fig. 106.