Klaudia Śmieszniak
Siedlce, kościół parafialny pw. św. Stanisława
Schyłek XVII i cały wiek XVIII przyniosły rozkwit niektórych miast prywatnych, takich jakimi były Siedlce. W wybudowanych na terenie dawnego województwa siedleckiego kościołach barokowych występuje zróżnicowanie w opracowaniu bryły, planu i fasady. Występują budowle jednonawowe lub wielonawowe, mające transept lub nie, fasady dwuwieżowe lub bezwieżowe. Świątynie o fasadzie bezwieżowej nawiązywały do warszawskiego kościoła kapucynów.
Kościół pw. św. Stanisława znajduje się w centrum miasta, w sąsiedztwie pałacu Ogińskich, szpitala Miejskiego i muzeum Regionalnego, przy ulicy Floriańskiej. Został ufundowany przez Izabelę Elżbietę Czartoryską (1671-1758). Obecny wygląd świątynia uzyskała po przebudowie w końcu XVIII wieku, zainicjowanej przez Aleksandrę z Czartoryskich Ogińską. Nad pracami czuwał polski architekt Stanisław Zawadzki1, i to on, jako autor projektu został wymieniony w Zabytkach architektury i budownictwa w Polsce. Według jego pomysłu powstał także klasycystyczny ołtarz. W czasie przebudowy zmieniono elementy wyposażenia; ambonę i chrzcielnicę, wstawiono dwa konfesjonały (w roku 1793 znajdowało się ich już tam sześć) oraz organy. W tym samym roku przebudowano też fasadę i wyremontowano plebanię.
Do niedawna jednak nie było wiadomo, kto stworzył projekt pierwotnego kościoła, podawano jedynie nazwisko muratora, Henryka Schultza, który działał w tym czasie przy budowie. Piotr Ługowski, na podstawie odkryć2 Wojciecha Boberskiego podaje, że architektem był Antoni Solari (1700-1763), artysta pochodzenia włoskiego oraz przedstawiciel późnego baroku od około 1726 roku działający na terenie Polski. Odkrycia te, poza architektem, pokazują również, że w budynku znajdowały się nie zachowane obiekty, takie jak dawna ambona, chrzcielnica czy ławki. Kościół miał ołtarz główny i cztery ołtarze w kaplicach, a także freski wykonane przez Antoniego Herliczke, które musiały przypominać te z Węgrowskiej fary3, a więc być iluzjonistycznymi ołtarzami z obrazami malowanymi na ścianie, podobnie jak jest to w Węgrowie.4 Potwierdzeniem tej tezy jest inwentarz z 1921 roku z zapisem mówiącym, że w miejscu obecnie wiszących obrazów znajdowały się, służące za obrazy ołtarzowe, malowidła przedstawiające świętych, prawdopodobnie z Ukrzyżowaniem po północnej stronie i Nauczaniem Maryi po stronie południowej. Niewiele wiadomo na temat starego ołtarza głównego. Freski zastąpiono obrazami Szymona Czechowicza5 w roku 1752, a więc dwa lata po ich powstaniu.
Kościół św. Stanisława ma wymiary 22,5m na 33m i jest murowaną, otynkowaną budowlą trójnawową na planie prostokąta, w typie bazylikowym, z korpusem podzielonym na trzy przęsła. Nawa jest niewiele szersza od kwadratowego prezbiterium. Po stronach północnej i południowej przylegają do niej nawy boczne, a przy prezbiterium są dwie prostokątne zakrystie. Wejście główne poprzedzone jest portykiem kolumnowym ze schodami. Nawa główna i prezbiterium zostały przykryte dachem dwuspadowym z podwieszanymi więzami pokrytymi blachą miedzianą. Nawy boczne kryte są dachem drewnianym obitym blachą. Od strony zachodniej dach zasłonięto szczytem w formie attyki, a stronę wschodnią i zakrystie pokrywa dach pulpitowy wyższy niż dach nawy bocznej, przysłaniający lewą krawędź okna prezbiterium.
Fasada nie jest związana architektonicznie z wnętrzem ani z elewacjami bocznymi, stanowi odrębne rozwiązanie i składa się z dwóch kondygnacji stojących na niskim cokole obiegającym kościół dookoła, z których dolna jest szersza od korpusu kościoła, i równie wysoka co nawy boczne. Dzieli się na trzy części - środkową w formie ryzalitu, która przypada na nawę główną, oraz dwie części boczne. W części środkowej znajduje się czterokolumnowy portyk postawiony na schodach, zasłaniającymi cokół. Kolumny mają toskańsko-doryckie bazy kolumn. Fasada podzielona jest pilastrami z toskańsko-doryckimi bazami, pomiędzy którymi ściany pokrywa boniowanie. Część, w której znajduje się ryzalit, pilastry dzielą na trzy mniejsze części, a do każdego pilastra przyporządkowano kolumnę. Środkowa część ryzalitu jest szersza niż części boczne, i to w niej znajduje się portal złożony z prostokątnej ramy o profilowanych bokach zwieńczonej fryzem kostkowym oraz trójkątnym naczółkiem. Fryz kostkowy jest gierowany i dzieli się na trzy części6, z których środkowa jest szerokości wejścia, a części boczne wysuwają się do przodu, poza ramy flankujące otwór wejściowy. Ponad szczytem znajduje się marmurowa płyta z napisem Honor Deo et Gloria. Części boczne fasady dzielą się na dwie mniejsze, z czego dolna sięga około ⅔ wysokości kondygnacji. Znajduje się w niej nisza z posągiem osadzonym na cokole, przedstawiającym Chrystusa po stronie północnej i Maryję po stronie południowej. W części dolnej zaś znajdują się kwadratowe płyciny z wpisaną w nie ramą w kształcie okręgu7. Części te zostały oddzielone gładkim pasem muru ciągnącym się przez całą szerokość fasady. Pilastry na narożnikach fasady gierują się ze względu na ścięcie jej naroży. Belkowanie złożone z fryzu tryglifowego z niezdobionymi metopami prowadzi przez całą szerokość dolnej kondygnacji fasady oraz wokół portyku, załamując się na ściętych narożnikach. Gzyms, który wieńczy belkowanie w części portyku jest podstawą pod balustradę żelazną.
Górna kondygnacja fasady w swojej środkowej, ryzalitowej części zamyka nawę główną, i ma dwa spływy wieńczące nawy boczne i zasłaniające dachy tylnych naw. Kondygnacja ta została zbudowana na delikatnym, gierowanym cokole. Przez środek poziomo przebiega pas gładkiego muru, przeciętego czterema pilastrami dzielącymi fasadę pionowo na przęsła. Pomiędzy środkowymi pilastrami są ujęte w ramy, zamknięte od góry łukiem półokrągłym, przeszklone w górnej części drzwi prowadzące z chóru na balkon nad portykiem.
W elewacjach bocznych ściany zakrystii są cofnięte w stosunku do ścian naw bocznych. To rozwiązanie pojawia się też w ścianach prezbiterium, cofniętych względem ścian nawy głównej. Elewacje boczne dzielą na cztery przęsła pseudopilastry zdwojone lub pojedyncze, z czego podwójne umieszczone są na wspólnych cokołach. Przęsłom naw bocznych odpowiadają przęsła nawy głównej, a przęsłom zakrystii odpowiada jednoprzęsłowe prezbiterium. Pierwsze przęsło nawy głównej od strony zachodniej nie ma otworów okiennych, podczas gdy kolejne mieszczą na swojej osi okna zamknięte od góry łukiem segmentowym.
Elewacja wschodnia składa się z dwóch kondygnacji równej wysokości, z czego dolna składa się z trzech części, ze środkową wysuniętą do przodu i szerszą, o ściętych narożnikach. Ta część stanowi dolną połowę ściany prezbiterium. W części środkowej zwieńczona jest gierowanym pasem gładkiego muru, który tworzy cokół dla wyższej kondygnacji. Części boczne kondygnacji dolnej, flankowanej pojedynczymi pseudopilastrami są ścianami zakrystii. Kondygnacja górna została ujęta parami zdwojonych pseudopilastrów stojących na osi pseudopilastrów dolnej kondygnacji. Na osi jest otwór okienny zamknięty łukiem segmentowym.
Na dachu, nad łukiem tęczowym znajduje się pokryta blachą sygnaturka o rzucie poziomym zbliżonym do kwadratu, stojąca na cokole o ściętych narożnikach z dostawionymi spływami. Kondygnacja ma cztery otwory zamknięte łukami półkolistymi z archiwoltami i zwornikami. Całość została zwieńczona belkowaniem złożonym z architrawu, fryzu oraz gzymsu wieńczącego. Sygnaturka nakryta została hełmem z wyprowadzonym z niego krzyżem.
Wnętrze jest trzynawowe, z trójprzęsłową nawą główną. Pierwsze przęsło od zachodu jest węższe od reszty i mieści chór. Dzieli się na trzy części, i nie posiada otworów okiennych w górnej kondygnacji, za to ma okna w kondygnacji należącej do naw bocznych, które występują w pomieszczeniach przylegających do części centralnej chóru, otwartych na nawy boczne półkolistą emporą. Ściany nawy głównej przechodzą za pomocą połączenia z filarem w ścianę zamykającą nawę od zachodu. Pomiędzy ścianami a filarem są gierowane pilastry.
Chór został wsparty na trzech arkadach filarowych zamkniętych łukiem z profilowanymi archiwoltami wspartymi na półpilastrach i zwieńczonymi klińcami. Część środkowa, która wspiera się na półkolumnach, jest wysunięta do przodu. Klińce i głowice półkolumn tworzą podstawę gierowanego belkowania, na które składa się gzyms i fryz tryglifowy, co jest podstawą umieszczonej powyżej balustrady złożonej ze ślepych tralek i małych filarów znajdujących się na osi filarów dźwigających chór. Całość została przykryta parapetem.
Dwa kolejne przęsła głównej nawy są połączone z nawami bocznymi poprzez cztery półkoliste arkady wsparte na filarach zwieńczonych gzymsem tworzącym imposty. Pomiędzy nimi zaznaczono podział na przęsła dzięki zdwojonym pilastrom toskańskim, których bazy umieszczone są na wspólnym cokole, a głowice dźwigają belkowanie złożone z gładkiego fryzu, profilowanego gzymsu i dwóch, nałożonych na siebie pasów muru tworzących architraw nakryty wystającą płytą. Belkowanie to obiega całą nawę główną i prezbiterium kościoła z wyjątkiem części środkowej ściany zamykającej nawę główną od zachodu, gdzie zostało przerwane. Powyżej belkowania jest gierowany cokół wsparty na bazie, zwieńczony gzymsem.
Prezbiterium jest umieszczone wyżej względem nawy, od której oddzielone zostało łukiem tęczowym wspartym na filarach przyściennych otoczonych z trzech stron pilastrami. Pilastry występują również na ścianach prezbiterium - od strony zachodniej pilaster załamuje się i zachodzi na filar wtopiony oraz na ścianę prezbiterium. Od strony wschodniej załamuje się w narożach i ma dostawiony do siebie półpilaster. Po obu stronach ścian bocznych, na osi, są wejścia zamknięte łukiem segmentowym od góry, nad którymi są prostokątne, również zamknięte łukiem segmentowym otwory okienne emporowe, które prowadzą do kondygnacji nad zakrystią. W prezbiterium jest jeszcze jeden, prowadzący na zewnątrz otwór okienny, na osi ściany wschodniej.
Zakrystie, umieszczone po bokach prezbiterium mają po dwa otwory drzwiowe, jeden prowadzący do prezbiterium i zamknięty łukiem segmentowym, a drugi, prostokątny, prowadzący do przedsionka z wyjściem na zewnątrz i na emporę. W zakrystii są też trzy otwory okienne, z czego środkowy został zamurowany.
Nawę główną i zakrystie nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami. W nawie głównej lunety nie stykają się naprzeciwlegle, za to w zakrystiach łączą się na osi środkowej sufitu. W prezbiterium, nawach bocznych, przedsionkach i nad chórem jest sklepienie krzyżowe, podzielone gurtami na przęsła.
Ściany naw bocznych mają półfilary mieszczące prostokątne wnęki zamknięte łukiem półokrągłym, w których umieszczone zostały konfesjonały. Nawy podzielone są na przęsła rozdzielone przez arkady i odpowiadające przęsłom nawy głównej. Ściany naw bocznych od strony zakrystii ujęte są wtopionymi filarami, na które zachodzi przedłużenie gzymsu wieńczącego filary.8 Zachodnie przęsła pełnią rolę kruchty, i to do nich prowadzą boczne wejścia. Nad nimi, na wysokości chóru są loże. Kruchty otwierają się do naw łukami.
W świątyni były też dwie krypty, sklepione przez Antoniego Solariego, znajdujące się w pierwszej kaplicy od prezbiterium po stronie północnej i południowej. Jak podaje inwentarz z 1793 roku jeden grób był przeznaczony dla świeckich, a drugi dla księży.9 Ponadto, pod zakrystiami znajdują się piwnice.
Najważniejszym elementem wyposażenia kościoła św. Stanisława jest ołtarz główny w stylu klasycystycznym. Architektoniczny, dwukondygnacyjny, o wymiarach 12m na 6,30m. Podstawę stanowi postument z wpisaną w niego mensą ołtarzową, powyżej której znajduje się cyborium. Po jego obu stronach jest gierowany cokół podtrzymujący trzy kolumny, pomiędzy którymi mieści się retabulum z obrazem w środku flankowanym półpilastrami zamkniętymi od góry archiwoltą z klińcem pośrodku łuku. W przyłuczach i pomiędzy tryglifami są małe rozetki, a powyżej gierowanego belkowania składającego się z fryzu tryglifowego z gzymsem wieńczącym mieści się nastawa ołtarzowa ujęta parami jońskich pilastrów. W środku nastawy jest oko opatrzności adorowane przez dwóch aniołów, a po obu jej bokach, na osi zewnętrznych kolumn umieszczono dwa wazony. Całość wieńczy trójkątny szczyt, do którego górnych ramion od wewnątrz przylega ornament kostkowy. W retabulum umieszczono dwa obrazy; Matki Boskiej Śnieżnej wewnątrz ołtarza, i przysłaniający ją obraz z Trójcą Świętą przypisywany Januaremu Sucholskiemu zawieszony na jego zasuwie.
Do wyposażenia należy także powstała z fundacji Aleksandry Ogińskiej ambona i chrzcielnica umieszczone po obu stronach wejścia do prezbiterium - ambona po północnej stronie, składająca się z dwóch części czaszy oraz umieszczonego nad nią baldachimu, o wymiarach 5m na 1,4m. Czaszę podzielono lizenami przechodzącymi w spływy wolutowe na trzy pola, w których są prostokątne, pokryte srebrną łuską płyciny o łukowo wykrojonych narożnikach. Całość umieszczono na wklęsłym zwisie wykończonym szyszką. Czasza została przykryta parapetem, a ponad nią wisi baldachim, którego część środkowa ozdobiona została stylizowaną muszlą, oraz na którym ustawiona została figura anioła z dekalogiem.
Naprzeciwko ambony znajduje się chrzcielnica ustawiona w wykrojonej półkoliście niszy, wykonana w takim samym stylu co ambona, prosta w swej formie. Składa się ze stopy, trzonu i czaszy z pokrywą. Powyżej niszy jest obudowa chrzcielnicy, która stanowi jej integralną część. Podstawę czaszy otacza koszyczek ujęty wieńcem pereł, którego dolna część nachodzi na trzon. Pokrywa zdobiona jest dekoracją palmetową zwieńczoną kulą i krzyżem. Dolna część jest zamknięta od góry i od dołu fryzem z rozet połączonych ornamentem taśmowym, w części środkowej przechodzącym w delikatny łuk. Pomiędzy fryzami mieści się płycina wypełniona dekoracją w postaci srebrnych łusek z inicjałami Aleksandry Ogińskiej. W części górnej obudowy jest baldachim, taki jak w ambonie, ale zwieńczony figurą św. Jana Chrzciciela. Całość obiega kuta, żelazna krata ozdobiona motywami roślinnymi.
W kaplicach bocznych
umieszczone zostały cztery ołtarze, po dwa od strony północnej i
południowej. Prawdopodobnie mensy ołtarzowe zachowały się z
pierwotnego wyposażenia kościoła, gdy zamiast obrazów Czechowicza
znajdowały się tu freski. Mensy mają wymiary 97cm na 200cm i
ozdobione są motywami roślinnymi. Obrazy powyżej mens ołtarzowych
są namalowane na płótnie i mają wymiary 430cm na 200cm. Górna
partia obrazów za każdym razem zamknięta jest inaczej, a dolna
rama przybiera układ falisty, z wyjątkiem przedstawienia ze sceną
Ukrzyżowania.
Naprzeciwko Ukrzyżowania, w nawie
południowej, zawieszony jest obraz przedstawiający św. Stanisława,
patrona kościoła, w typowym ikonograficznie ujęciu - scenie
wskrzeszenia Piotrawina. Według
legendy św. Stanisław wskrzesił komesa Piotra na świadka w sporze
z królem o prawomocne nabycie dóbr kościelnych.10
Ostatnim z serii obrazem Czechowicza jest przedstawienie św. Jana Nepomucena. Nie wiadomo, dlaczego wybrano czeskiego świętego jako bohatera obrazu siedleckiego.
Ostatnim elementem wyposażenia jest prospekt organowy, prosty w swej formie, klasycystyczny, architektoniczny, trzyosiowy, o trzech kondygnacjach; dolnej o funkcji cokołu, ozdobionej prostokątnymi płycinami, środkowej w formie łuku triumfalnego, z trzema jednakowymi sekcjami zamkniętymi od góry łukiem półokrągłym z archiwoltami wspartymi na pseudopilastrach, oraz najwyższej, jednoosiowej, odpowiadającej środkowej części kondygnacji dolnej. Całość wieńczy płycinowe belkowanie oraz trójkątny naczółek, na którym są stylizowane wazony, takie jak te w narożach. Prawdopodobnie jest to zachowany, oryginalny prospekt organowy.
Kościół św. Stanisława w Siedlcach jest niewielką budowlą w typie klasycystycznego baroku. Na jego wygląd złożyły się fundacje Czartoryskich oraz praca dwóch świetnych architektów - Solariego, który stworzył bryłę, oraz Zawadzkiego, który przebudował fasadę i przyozdobił budowlę wewnątrz i na zewnątrz. W ten sposób powstała godna uwagi świątynia, która pozostała niezmieniona od czasu ostatniej przebudowy.
Mówiąc o samym kościele, warto też krótko wspomnieć o Bramie Księżnej Ogińskiej. Była to brama miejska, powstała w latach 1773-1776 z fundacji Michała Fryderyka Czartoryskiego, będąca także dzwonnicą kościoła parafialnego. Została rozebrana w maju 1941 roku i zostały po niej dwie dobudówki. Miała formę trójprzęsłowego, trójprzelotowego łuku triumfalnego, którego przęsło środkowe zwieńczone było prostokątnym szczytem z obeliskową wieżyczką. Przęsło środkowe wypełniała arkada głównego przelotu, a przęsła boczne, z niższymi arkadami ujętymi gzymsem wypełniały otwory o kwadratowych obramieniach ozdobionych dekoracyjnymi guzami.
__________________________________________________________________
Bibliografia
Zabytki architektury i budownictwa w Polsce. Województwo siedleckie 36/1, Ośrodek Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1988, s.225
Ługowski Piotr, Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne obiektu, [w:] Wschodni Rocznik Humanistyczny, t.III, 2006
Ługowski Piotr, ,,Brama Księżnej Ogińskiej” w Siedlcach - domniemane dzieło Szymona Bogumiła Zuga, [w:] Biuletyn Historii Sztuki, nr 3, Instytut Sztuki PAN 2009, s. 361
Ługowski Piotr, De aedificis parochialis przy kościele św. Stanisława w Siedlcach, [w:] Wschodni Rocznik Humanistyczny, t.IV, 2007
1 Stanisław Zawadzki (1743-1806), architekt, przedstawiciel barokowego klasycyzmu o tendencjach palladiańskich.
2 Piotr Ługowski w swojej pracy Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne obiektu przytacza Summariusz Expensy na Fabrykę Kościoła Siedleckiego z archiwum Czartoryskich, z którego jasno wynika, komu i na jaki cel Czartoryscy przeznaczyli znaczne kwoty pieniędzy (Antoni Solari za swoje prace przy kościele siedleckim otrzymał 27076zł). Wśród rachunków znajdują się również zapisy o takich zamówieniach jak kamienne figury aniołów, które musiały znajdować się w fasadzie, oraz spis konkretnych materiałów wykończeniowych.
3 Ługowski opiera się na przekazach mówiących, że Herliczka pojechał do Węgrowa na polecenie fundatorki, żeby przerysować znajdujące się tam freski. Dzięki temu, mimo niezachowania się malowideł siedleckich ani ich opisu, można próbować rekonstruować ich wygląd.
4 Ługowski Piotr, Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne obiektu, [w:] Wschodni Rocznik Humanistyczny III, 2006, s.99
5 Szymon Czechowicz (1689-1775), malarz od 1731r. przebywający w Polsce. Pracował m.in. dla Ossolińskich, Tarłów i Rzewuskich; malował obrazy religijne i portrety. Prowadził w Warszawie szkołę malarską.
6 Ługowski Piotr, Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne obiektu, [w:] Wschodni Rocznik Humanistyczny III, 2006, s.105
7 Tamże, s.105
8 Ługowski Piotr, Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne obiektu, [w:] Wschodni Rocznik Humanistyczny III, 2006, s.109
9 Tamże, s.110
10 Ługowski Piotr, Kościół św. Stanisława w Siedlcach. Studium historyczno-artystyczne obiektu, [w:] Wschodni Rocznik Humanistyczny III, 2006, s.113