W XX wieku nauczanie etyczne musiało obrać całkiem nowy kierunek. Kiedy w obrębie ludzkiej biologii pojawiły się tematy, dotyczące ingerowania w rozpoczynanie i kończenie życia ludzkiego, zrodziła się też nowa kategoria etyki: bioetyka. To ona mówi o moralności ludzkiej w kontekście zapłodnienia pozaustrojowego czy odbierania komuś życia. Ze względu na szczególny charakter tej nauki Kościół Katolicki musiał zająć szczególne stanowisko w jej sprawie. Jan Paweł II, jako głowa tego kościoła, musiał opowiedzieć się za czym Kościół jest, a co odrzuca i potępia. Jednak Karol Wojtyła pragnął wypowiedzieć swoje zdanie w imieniu nie tyle papieża, co osoby prywatne. Człowieka, jakim jest każdy członek wspólnoty chrześcijańskiej. Jan Paweł II „pozostał człowiekiem” i pozostawił w sobie własne przekonania i strukturę moralną. W jego nauce zagadnienia bioetyczne mają szeroki wydźwięk, a on sam wykreował pewien konkretny obraz własnej aksjologii.

Aby jednak przejść do bioetycznego charakteru wypowiedzi Jana Pawła II, należy najpierw wyjaśnić czym jest sama bioetyka. Bioetyka oznacza – z greckiego – „bios”, czyli życie i „éthos”, czyli zwyczaj. Jest to stosunkowo młoda nauka, która ustala normy zachowania człowieka w sferze życia i zdrowia, według racjonalnych wartości oraz moralnych zasad. W 1970 r. amerykański uczony Van Rensselaer Potter wystąpił z propozycją utworzenia naukowej dyscypliny, która łączyłaby znajomość biologii z wiedzą dotyczącą ludzkich wartości i nazwał ją określeniem bioetyka. Według twórcy nowej nauki była ona konieczna, gdyż w XX w. życie na ziemi, zwłaszcza ludzkie, zostało zagrożone i nowa nauka powinna być „wiedzą o przetrwaniu". W samych definicjach bioetyki można dostrzec podwójną koncepcję rozumienia tej nauki: jako etyki medycznej lub etyki wiedzy o życiu i troski o zdrowie.¹

Podstawowym kryterium uzasadniającym bioetyczne normy jest religia, podkreślająca świętość i nienaruszalność ludzkiego życia, stanowiącego Boży dar. Człowiek to obraz Boga, istota wolna, rozumna i odpowiedzialna. Życie stanowi podstawę istnienia człowieka, dlatego też ma jest uznawane za szczególną wartość i chronione przez moralną normę: „Nie zabijaj". Wartość ludzkiego życia oznacza możliwość realizowania siebie, nawiązywania relacji z innymi i budowania wspólnoty. Jak podkreśla Jan Paweł II w encyklice Evangelium vitae, czyli dobrej nowinie o ludzkim życiu z 25 marca 1995, życie każdego człowieka jest święte i nienaruszalne, „ponieważ od samego początku domaga się stwórczego działania Boga i pozostaje na zawsze w specjalnym odniesieniu do Stwórcy, jedynego celu. Bóg jest Panem życia, od jego początku aż do naturalnego końca. Nikt, w żadnej sytuacji, nie może rościć sobie prawa do zniszczenia istoty ludzkiej". Wrodzone człowiekowi prawo do życia podkreśla też Powszechna Deklaracja Praw Człowieka ONZ z 10 grudnia 1948. Oprócz religii fundamentem bioetyki jest człowieka jako osoba. Miara określająca treść praw i obowiązków zawiera się w samej strukturze osoby, istoty cielesno-duchowej, rozumnej, wolnej, zdolnej do komunikowania się i tworzenia wspólnoty z innymi ludźmi.

Współczesna bioetyka dzieli się na trzy główne działy. Pierwszy obejmuje etykę początków ludzkiego życia, tzn. podejmuje zagadnienia i etyczną ocenę takich kwestii, jak sztuczne zapłodnienie, macierzyństwo zastępcze, terapia genowa a inżynieria genetyczna, badania prenatalne. Drugi blok tematów koncentruje się na ochronie oraz promocji zdrowia i życia. Rozpatruje kwestie zagrożenia zdrowia i życia w niektórych formach uzależnień (nikotynizm, narkomania, alkoholizm), problematykę AIDS, transplantacji narządów, a także naruszania integralności ciała (okaleczanie, sterylizacja, kastracja). Trzeci dział dotyka zagadnień związanych ze śmiercią i umieraniem. Zajmuje się tematyką aborcji, eutanazji, kary śmierci, samobójstwa, wojny.

Ojciec Święty Jan Paweł II z radością zwrócił uwagę na wzrost zainteresowania jakością życia oraz ekologią, a także ożywienie refleksji etycznej wokół życia, w tym powstanie i rozwój bioetyki. Jego encyklika Evangelium vitae – w opinii niektórych badaczy – wyznacza nowy paradygmat ujmowania zagadnień bioetycznych i jest chrześcijańską kontrpropozycją, wobec bioetyki z ekologią jako podstawą. W modelu bioetyki Jana Pawła II życie jest pierwszym podmiotem refleksji etycznej i podstawową wartością etyczną powierzoną nam przez Boga jako tzw. „rzeczywistość święta”. Zastosowanie metod eksperymentalno-empirycznych nie wystarcza zatem do wyjaśnienia istoty życia ludzkiego, gdyż nie jest ono produktem laboratorium naukowego, ale jest darem, rzeczywistością zastaną przez lekarza, biologa, pacjenta. Bioetyka ta ma charakter holistyczny, zarówno jeśli chodzi o rozumienie człowieka, jak i ludzkiej moralności; dotyczy wszystkich aspektów etyki ekologicznej i etyki medycznej ujmowanych łącznie jako „ekologia ludzka”.²

Wyróżnia się kilka podstawowych zagadnień w bioetyce, takich jak:

• Klonowanie

• Eutanazja

• Zapłodnienie pozaustrojowe.

Jeśli chodzi o proces klonowania, to z racji, iż jego technika jest stosunkowo młoda, bezpośrednie uwagi na ten temat nie znalazły się w najważniejszych wypowiedziach Jana Pawła II dotyczących ludzkiego życia, do których należy m.in. encyklika Evangelium Vitae. Jednak już w opublikowanej w 1984 roku instrukcji „Donum vitae”, dotyczącej wspomaganej reprodukcji, Kongregacja Nauki Wiary zaznaczyła, iż obok różnych form manipulacji biologicznej i genetycznej embrionów ludzkich należy odrzucić także usiłowania i hipotezy w celu uzyskania istoty ludzkiej bez jakiegokolwiek związku z płciowością przez „podział bliźniaczy”, „klonację”, partenogenezę. Instrukcja uznaje takie działania za sprzeczne z zasadami moralnymi, jeśli sprzeciwiają się godności przekazywania życia oraz jedności małżeńskiej. ³

Papież akcentuje też wyraźnie alternatywę, którą jest wykorzystanie tzw. „dorosłych” komórek macierzystych, i podkreśla, że poszukiwania naukowe, jeśli mają respektować godność każdej istoty, także w jej embrionalnej fazie życia, powinny zmierzać właśnie w tym kierunku. Wskazując na klonowanie i wykorzystywanie ludzkich embrionów jako na przejawy praktyk nieodpowiedzialnych i godzących w fundamentalne dobro osoby ludzkiej, Jan Paweł II podkreśla, iż życie ludzkie nie powinno być traktowane jako przedmiot, którym wolno swobodnie dysponować, ale jako rzeczywistość najbardziej święta i nietykalna.

Z kolei mówiąc o eutanazji, papież potwierdza tu ocenę Kościoła. Dokonuje tego, używając najpoważniejszej możliwej formuły: w zgodzie z Magisterium moich Poprzedników i w komunii z Biskupami Kościoła Katolickiego, potwierdzam, że eutanazja jest poważnym naruszeniem Prawa Bożego jako moralnie niedopuszczalne dobrowolne zabójstwo osoby ludzkiej. Doktryna ta jest oparta na prawie naturalnym i na słowie Bożym spisanym, jest przekazana przez Tradycję Kościoła oraz nauczana przez Magisterium zwyczajne i powszechne. Jest to formuła bardzo bliska orzeczeniu dogmatu i określa jednoznacznie bezwzględną niegodziwość eutanazji.

Eutanazja, jako czyn bezpośrednio naruszający podstawowe dobro, czyli życie, jest czynem wewnętrznie złym. W encyklice Solicitudo Rei Socialis Jan Paweł II wskazuje na eutanazję jako zagrożenie dla pokoju. W liście apostolskim „List do moich Braci i Sióstr – ludzi w podeszłym wieku” Papież z całą mocą podkreśla wartość życia, także tego zaawansowanego wiekiem.

Eutanazja jest postrzegana niekiedy jako odpowiedź na prośbę człowieka złamanego cierpieniem. U źródeł tej prośby stoi albo utrata sensu życia, albo nieumiejętność rozpoznania wartości i przyjęcia cierpienia. U kresu życia człowiek staje w obliczu tajemnicy śmierci. Kiedy zaczyna przeważać tendencja do uznawania życia za wartościowe tylko w takiej mierze, w jakiej jest ono źródłem przyjemności i dobrobytu, cierpienie jawi się jako nieznośny ciężar, od którego trzeba się za wszelką cenę uwolnić. Śmierć jest uważana za „bezsensowną”, kiedy niespodziewanie kładzie kres życiu otwartemu jeszcze na przyszłość, która może przynieść wiele interesujących doświadczeń; staje się natomiast „upragnionym wyzwoleniem”, gdy ludzka egzystencja zostaje uznana za pozbawioną dalszego sensu, ponieważ jest pogrążona w bólu i nieuchronnie wystawiona na coraz dotkliwsze cierpienie. Papież dodaje: prawdziwe „współczucie” bowiem skłania do solidarności z cudzym bólem, a nie do zabicia osoby, której cierpienia nie potrafi się znieść.⁴

Nauczanie Jana Pawła II w temacie sztucznego zapłodnienia należy rozpatrywać w kontekście jego doktryny na temat małżeństwa i aktu małżeńskiego, które to tematy stanowiły przedmiot etycznych i pastoralnych dociekań. W okresie pontyfikatu powstał, zaaprobowany przez Jana Pawła II, dokument Kongregacji Nauki Wiary „Instrukcja o szacunku dla rodzącego się życia ludzkiego i o godności jego przekazywania Donum vitae” (1987). Donum vitae w sposób zdecydowany podkreśla, że żaden cel, nawet sam w sobie szlachetny (użyteczność dla nauki, dla innych istot ludzkich, dla społeczeństwa) nie może usprawiedliwić doświadczeń i eksperymentów na ludzkim embrionie. Orzeczenia Donum vitae zostały podjęte przez Papieża w encyklice Evangelium vitae. Stwierdza w niej: „Także różne techniki sztucznej reprodukcji, które wydają się służyć życiu i często są stosowane z tą intencją, w rzeczywistości stwarzają możliwość nowych zamachów na życie. Są one nie do przyjęcia z punktu widzenia moralnego, ponieważ oddzielają prokreację od prawdziwie ludzkiego kontekstu aktu małżeńskiego, a ponadto stosujący te techniki do dziś notują wysoki procent niepowodzeń: dotyczy to nie tyle samego momentu zapłodnienia, ile następnej fazy rozwoju embrionu, wystawionego na ryzyko rychłej śmierci.”⁵

Jan Paweł II jest świadomy problemu niepłodności, dotykającego wiele par małżeńskich. Nie traktuje go przy tym jako choroby, ale jako cierpienie; może być ono odczytane w perspektywie krzyża Chrystusa. Oznacza to zarazem wykluczenie sytuacji, w której dokonuje się negacja istoty prokreacji przez zastąpienie jej reprodukcją. Takie działanie bowiem wyrasta z czysto biologistycznego traktowania człowieka i wartości jego życia. Oznacza zanik istoty samej osoby jako osoby, to znaczy bytu więcej niż tylko kolejnego egzemplarza gatunku „człowiek”, ale istoty obdarzonej niepowtarzalnością. Owa unikalność nakazuje Papieżowi w konsekwencji pytać o jej źródło, a także o sposób, w jaki łączą się nosiciele informacji genetycznej. Stosujący techniki In vitro do dziś notują wysoki procent niepowodzeń: dotyczy to nie tyle samego momentu zapłodnienia, ile następnej fazy rozwoju embrionu, wystawionego na ryzyko rychłej śmierci.⁶

Negatywna ocena Jana Pawła II na temat zapłodnienia pozaustrojowego syntetycznie wyraża się następująco. Sztuczne zapłodnienie „in vitro” heterologiczne nie może zostać zaakceptowane z prostej racji, że jest formą prokreacji ze związku pozamałżeńskiego. Ta forma zapłodnienia obejmuje – poza małżonkami – także jednego lub dwoje dawców. Może także dodatkowo włączać w cały proces matkę zastępczą, która jest osobą donoszącą ciążę dla matki prawnej. Należy zauważyć, że w procesie sztucznego zapłodnienia, jak i w całej panoramie technik sztucznego wspomagania prokreacji, ginie kategoria daru dziecka. Zostaje ona zastąpiona roszczeniem rodziców do posiadania dziecka, ujmowanym jako niezbywalne prawo. Tymczasem pragnienie dziecka nie konstytuuje żadnego prawa do dziecka. Jest ono osobą, która ma godność „podmiotu”. Jako takie nie może być ono chciane jako „przedmiot” prawa. Dziecko jest raczej podmiotem; istnieje prawo dziecka do bycia poczętym w pełnym szacunku dla jego bycia osobą.

Podsumowując, bioetyka w nauczaniu Jana Pawła II stanowi istotny element tworzący pełnię przekazu budowania „kręgosłupa moralnego” człowieka. To, jak Ojciec Święty odnosi się do wielu trudnych kwestii dzisiejszego świata, pozwala prostemu człowiekowi, dla którego Jan Paweł II jest autorytetem, stworzyć własną aksjologię. Nie ma prostej recepty na życie w zawiłościach wartościowania konkretnych czynności, dotyczących życia, zarówno jego początku i końca. Studiowanie zagadnień bioetycznych jest dla człowieka podstawą do właściwego postępowania, jednak to wsparcie płynące ze słów Jana Pawła II, daje pewność jaką ścieżkę w życiu obrać.

Bibliografia:

Jan Paweł II, Encyklika Evangelium vitae, 1995.

Ślipko T, Bioetyka: najważniejsze problemy, Kraków, Wydawnictwo Petrus, 2012.

Ślipko T., Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Kraków, 1994.

Troska J., Moralność życia płciowego, małżeńskiego i rodzinnego. Poznań, 1994.

Wojtyła K., Miłość i odpowiedzialność. Studium etyczne, Lublin, 1960.

1^ T. Ślipko, Bioetyka: najważniejsze problemy, Kraków, Wydawnictwo Petrus, 2012, s. 14.

2^ Jan Paweł II, Encyklika Evangelium vitae, 1995.

3^ Ibidem.

4^ T. Ślipko, Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Kraków, 1994, s. 42.

5^ K. Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność. Studium etyczne, Lublin, 1960, s. 55.

6^ J. Troska. Moralność życia płciowego, małżeńskiego i rodzinnego. Poznań, 1994, s. 26.