Historia starożytnych Greków tom I

Historia starożytnych Greków tom I

I. Wstęp

1. Charakterystyka środowiska geograficznego

Północna Grecja przecięta wysokim łańcuchem gór Pindos biegnącym z północy na południe.

Grecja była podzielona na naturalne krainy, za sprawą łańcuchów górskich.

2. Krainy geograficzne:

Macedonia, Tesalia, Epir, Fokida, Etolia, Beocja, Attyka, Megaryda, Przesmyk Koryncki, Achaja, Arkadia, Elida, Mesenia, Lakonia... + Eolida, Jonia, Doryda na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej.

[Polecam od razu brać atlas i wkuwać, gdzie są poszczególne krainy :)]

3. Rolnictwo

w starożytności dominował system dwupolówki
uprawa przede wszystkim oliwek
w mniejszym stopniu zboża, wysiewane było ono między oliwkami
uprawa winorośli (ogromna ilość winnic)

4. Hodowla

przede wszystkim owce i kozy
mniejszą uwagę przywiązywano do bydła rogatego, które służyło głównie jako siła pociągowa
marginalną rolę odgrywały świnie
brak dobrych pastwisk ograniczał hodowlę koni (źródła podają, że dobrymi końmi dysponowali mieszkańcy Tesalii)

5. Transport i komunikacja

transport lądowy przy pomocy osłów i mułów (drogi i bardzo powolny)
transport morski (o wiele szybszy i tańszy od lądowego, acz uzależniony od pory roku)
drogi budowano jedynie na małą skalę, z powodu trudnych warunków terenowych

6. Pożywienie

podstawowa żywność: chleb, oliwki, ser, jarzyny (głównie w okresie letnim)
ryby: suszone i marynowane
mięso: spożywane rzadko, zazwyczaj podczas praktyk religijnych
podstawowym tłuszczem była oliwa z oliwek (zarówno do potraw jak i nacierania ciała)
powszechnie pito wodę zmieszaną z winem w proporcji 5 jednostek wody na 2 jednostki wina
duże miasta sprowadzały zboże głównie z południowej Italii i Egiptu

7. Język grecki

uformowanie się języka greckiego w wyniku ewolucji nieznanego nam języka należącego do rodziny indoeuropejskiej, którzy przynieśli ze sobą najeźdźcy pod koniec III tysiąclecia ^¹
jeżyk grecki poświadczony jest przez sporą liczbę jednorodnych, ubogich tekstów, napisanych pismem linearnym B na tabliczkach glinianych, pochodzących z początku XIV i końca XIII wieku
od VIII wieku pojawiają się poświadczenia napisane pismem alfabetycznym

teksty II połowy II tysiąclecia nazwane zostały umownie dialektem achajskim
badania językoznawcze pozwalają nam stwierdzić, że nie była to jedyna postać języka greckiego – istniała inna postać, od której będą wywodzić się późniejsze dialekty doryckie i zbliżone do doryckich oraz tworząca się w Tesalii odmiana dialektu achajskiego, z którego w przyszłości będzie wywodzić się dialekt eolski

teksty I tysiąclecia wskazują wielką rozmaitość form dialektycznych, które dzielę się w głównej mierze na dwie grupy: zachodnie i północno-zachodnie oraz wschodnie, która obejmuje dialekty: attycko-joński, eolski, arkado-cypryjski

Rozmieszczenie dialektów:

a) Północno-zachodnie → Akarnania, Lokryda, Fokida, Doryda, Elida

b) Doryckie → Peloponez z wyjątkiem Elidy, Arkadii; ponadto występują w Megarze, na wyspach południowych Morza Egejskiego (najważniejsze z nich to: Melos, Thera, Kos, Rodos) oraz na Kreci, na południowej części zachodniego wybrzeża Azji Mniejszej, jak i w miastach założonych przez poleis doryckie podczas Wielkiej Kolonizacji (VIII – VI wiek)

c) Attycki – Attyka, podone do niego dialekty jońskie występują na Eubei i innych wyspach Morza Egejskiego z wyjątkiem południowych oraz eolskiej Lesbos; ponadto w środkowej części wybrzeży zachodnich Azji Mniejszej oraz mieszkańców założonych przez te miasta w toku Wielkiej Kolonizacji (VIII- VI wiek)

d) Eolski – Tesalia, Beocja, Lesbos, północno-zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej

e) Arkadyjski – Arkadia

f) Cypryjski (zbliżony do Arkadyjskiego) – Cypr

teksty literackie były tworzone w języku poetyckim, którego podstawą były dialekty jońskie
Hezjod, mimo iż pochodził z Beocji, w której mówiono w dialekcie eolskim, pisał swe dzieła w dialekcie jońskim (!)
największy wpływ na język poetycki tekstów, które powstawały po VIII wieku wywarł Homer (nie bez powodu nazywa się go „wychowawcą Hellady”)
poeci pisali w dialekcie jońskim, attyckim, eolskim (lesbijskim) i doryckim, zależnie od gatunku literackiego ← inne nie wchodziły w grę
pierwsze utwory prozą również były spisane w dialekcie jońskim; Herodot pisał w tym dialekcie; wyłamał się Tukidydes, który napisał Wojnę Peloponeską w dialekcie attyckim (Ateny miały wówczas centralną rolę w życiu umysłowym Hellady); dialekt attycki zaczął odtąd pełnić kluczową rolę (acz posiadał elementy dialektu jońskiego)
dialekt ten stanie się podstawą późniejszego języka używanego przez szerokie masy po podbojach A. Wielkiego

II. Dzieje basenu Morza Egejskiego do VIII wieku.

Epoka Kamienia

a) Obecność człowieka potwierdzona jest od średniego paleolitu.

b) W górnym paleolicie doszło do przedostawania się ludzi na niektóre wyspy

c) Zabytki archeologiczne świadczą, że mieszkańcy Tesalii sporządzali swe narzędzia z obsydianu (wydobywany na wyspie Melos – świadczy to o tym, że opanowali technikę obróbki tego materiału oraz umieli pływać po morzu)

d) Podstawą bytu była uprawa roli; resztki kostne świadczą o hodowli zwierząt

e) Znali ceramikę (znaleziska w Macedonii); prawdopodobnie za sprawą Anatolii

Epoka brązu

wczesny		Kreta – okres minojski	Ląd grecki – okres helladzki	Cyklady – okres cykladzki
	I	3000-2600	2900-2600	2900-2600
	II	2600-2300	2600-2300	2600-2300
	III	2300-2000	2300-1900	2300-1900
średni	I	I A 2000-1900 I B 1900-1800	I 1900-1800	1900-1800
	II	II A 1800-1750 II B 1750-1700	II 1800-1700	1800-1700
	III	III A 1700-1650 III B 1650-1580	III 1700-1580	1700-1580
późny	I	IA 1580-1500 IB 1500-1450	I 1580-1500	1580-1500
	II	1450-1400	II A 1500-1400 II B 1450-1400	1450-1400
	III	III A 1400-1300 III B 1300-1200 III C 1200-1100	1400-1300 1300-1200 1200-1100	1400-1300 1300-1200 1200-1100

Źródła:

- głównie archeologiczne

- od XIV wieku tabliczki z pismem linearnym B

- pewnych informacji dostarcza język: nazwy geograficzne, rozmieszczenie i stosunki między dialektami

- mity

Kreta

przełom III i II tys. - formowanie się nowej, oryginalnej kultury na Krecie, która będzie miała ogromny wpływ na przyszłe formowanie się kultury mykeńskiej
kultura kreteńska (minojska) – posiadała liczne zapożyczenia ze Wschodu, lecz mimo tego była bardzo oryginalna, różniła się równocześnie od kultury Grecji kontynentalnej

a) Charakterystyka środowiska

znaczna część wyspy zajęta jest przez pasma bardzo wysokich gór
nieliczne grunty do uprawy zbóż
Równina Mesara: południowo-środkowa część wyspy, jedyne grunty, które nadawały się do uprawy zbóż
uprawa oliwek, winnej latorośli i figowców

b) Kreta w mitach greckich

mity dotyczące Minosa (syn Zeusa i Europy), władcy Krety
są dwie kategorie mitów – jedne uznają Minosa za władcę sprawiedliwego (np. w Odysei), inne zaś przedstawia go nam w zupełnie innym świetle (ojciec Minotaura)

c) Informacje:

najstarsze ślady osadnictwa przypadają na początki epoki neolitu (6100)
ludność z udomowionymi zwierzętami i gatunkami roślin przywędrowała najpewniej z Azji Mniejszej bądź Syrio-Palestyny (nie ma zgodności co do miejsca, skąd przybyła ta ludność)
neolit trwał na Krecie do ok. 3000 roku
początki III tysiąclecia odznaczają się intensywnym rozwojem metalurgii
powstawały małe osady, o silnych więzach międzyludzkich
duże nadwyżki materiałowe
wykształcenie się silnych grup rzemieślników → początek podziałów klasowych
przypuszczenie polityka pokojowa – brak dowodów prowadzenia wojen

d) Rozwój pałaców:

2000 – 1700: powstają wielkie kompleksy budynków zwane pałacami
trzy zespoły pałacowe – Knossos, Fajstos, Malia (czwarty, odkryty w Kato Zakro pochodzi z okresu 1650 – 1450)

Pałac:

znajdował się wśród miejskiej zabudowy
nie posiadał obwarowań
znaczną jego część zajmowały magazyny i warsztaty
posiadał obszerny dziedziniec
ściany pokryte freskami
możliwe, że na kształt pałaców wpływ miały wzorce wschodnie
pałac jako ośrodek władzy politycznej

1700: zniszczenie pałaców w Knossos i Fajstos → możliwe, że zniszczyło je trzęsienie ziemi; inna hipoteza to najazd zbrojny → pałace odbudowano
XVII – XV wiek: największy rozkwit kultury kreteńskiej

ok. 1500 - wybuch wulkanu na wyspie Therze
zapadnięcie się środka wyspy
niekorzystne oddziaływanie wybuchu na Kretę: opad gazów i pyłów wulkanicznych, tsunami, zniszczenie upraw, skażenie środowiska

oddziaływanie Krety na mieszkańców lądu stałego
1550: podbój Krety przez mieszkańców Grecji lądowej, nowi władcy osiedlili się w Knossos
zniszczeniu uległy ośrodki w Zakro, Mochlos i Psirze
1380: Pałac w Knossos uległ ponownemu zniszczeniu, ale w tym wypadku nie został odbudowany (Druga inwazja Greków? Rewolta miejscowej ludności? Nie wiadomo)

e) Pismo linearne A:

pismo sylabiczne, utworzone w początkach II tysiąclecia i nieodszyfrowane do dnia dzisiejszego
znane głównie z glinianych tabliczek i metalowych naczyń
używane również poza Kretą, np. na Cyprze, gdzie powstało pismo cypryjsko-minojskie
prawdopodobnie służyło do prowadzenia archiwów pałacowych i świątynnych

brak w nim informacji na temat stosunków politycznych, gospodarki i instytucji państwowych
na podstawie tabliczek z pismem lin. A. można stwierdzić, że istniała rozwinięta księgowość
w życiu pałacowym aktywnie uczestniczyły kobiety (uroczystości publiczne, czynności sakralne)
istnieje możliwość, że na Krecie istniał matriarchat (to jedynie przypuszczenie!)
kobiety były chętnie przedstawiane przez artystów ;-)

f) Niewolnictwo na Krecie:

Istnienie niewolnictwa jest pewne. Istnieje jednak możliwość, że była to jedynie forma niewolnictwa pałacowego.

g) Stosunki Krety ze Światem zewnętrznym:

„Stosunki” z:

Cyklady – ceramika cykladzka na Krecie
Cypr – sprowadzano z niego miedź, której brakowało na Krecie
Wyspa Rodos i wybrzeża Azji Mniejszej – występowała tam ceramika wyprodukowana na Krecie
Ugarit, Byblos (tereny Fenicji) – znajdowały się tam grupy kreteńskich osadników
Egipt – występowanie niewielkich ilości ceramiki w delcie Nilu oraz egipskich przedmiotów na Krecie; freski egipskie przedstawiające posłów kreteńskich

h) Towary: Import i eksport.

Z Krety do Egiptu → ceramika, naczynia metalowe, drzewo, tekstylia
Z Egiptu na Kretę → kość słoniowa, papirus, złoto, kamienie półszlachetne

handel odbywał się prawdopodobnie jedynie za pośrednictwem pałacu
nie wszystkie towary trafiały na wyspę poprzez handel; zdobywano je za sprawą: wymian darów pomiędzy władcami, opłat za usługi, piractwa i wojen
zakładano faktorie handlowe – prawdopodobnie za przyzwoleniem ludności
Kreta wg Herodota i Tukidydesa zdobyła thalassokrację (panowanie nad morzami).

Teza ta budzi wątpliwości, gdyż:

a) tezy Tukidydesa opierają się głównie na mitach

b) w I połowie II tysiąclecia nie istniały okręty ściśle wojenne

c) w czasach Tukidydesa brakowało źródeł pisanych dotyczących tego zagadnienia; jedynym źródłem była tradycja ustna

i) Wierzenia i Kult:

Miejsca sprawowania kultu:

poza osadami
wokół drzew, słupów lub kamieni (nad brzegami morza lub rzeki)
tereny święte były oddzielane murem
w osadach i pałacach wydzielano niewielkie pomieszczenia zwane salami kultu
składano ofiary: płody rolne, kwiaty, cenne przedmioty
w czasie ważnych uroczystości urządzano procesje
w obrzędach uczestniczyły kobiety
wiara w życie po śmierci (zmarły udawał się na Wyspy Błogosławionych)
pałace spełniały funkcje świątyni

Grecja lądowa i wyspy:

a) Początki kultury mykeńskiej:

koniec XVI w. - radykalne zmiany na terenie Grecji kontynentalnej, w wyniku których powstaje bardzo jednolita kultura mykeńska
główny ośrodek – Mykeny
źródłem wiedzy na temat przekształceń społecznych są dwa zespoły grobowe w Mykenach
grobowce były bogato wyposażone, składana do nich biżuteria była wykonana kunsztownie, składano w nich ponad to broń i ozdobne naczynia (surowce do ich produkcji pozyskiwano z Mezopotamii, Nubii, Krety, Syrii, Azji Mniejszej)
brak źródeł dotyczących pałaców, osad dla służby oraz władców grzebiących przodków w grobach szybowych

Przypuszczalne (!) pochodzenie bogactw z komnat grobowych:

a) rabunek

b) zapłata za służbę najemną

c) handel

b) Ośrodki kultury mykeńskiej:

Pierwsza faza istnienia: (1580-1500 | 1500-1450) – silne wpływy kreteńskie jedynie w odniesieniu do sztuki (ceramika i freski), brak dominacji politycznej.

Najważniejszy ośrodek – Mykeny (okazały kompleks ruin twierdzy), fortyfikacje, pałac ok. 1400
Inne ośrodki:

Turyns – XIV – XIII wiek, kilkanaście km od Myken.
Pylos – XIII wiek kompleks pałacowy; zniszczony ok. 1200, duża ilość tabliczek z pismem linearnym B, źródła dostarczają informacji a temat władców panujących w Pylos
Gla - na terenie Beocji, ośrodek mieszczący się na wyspie, na jeziorze Kopais, ślady ogromnej twierdzy, 10-cio krotnie większej od tej w Turynsie
Teby - informacje czerpiemy z mitów (zwłaszcza z cyklu o Edypie)

Połowa XV wieku – najazd Achajów na Kretę, zdobycie Knossos, włączenie Krety do świata achajskiego.

c) Pismo linearne B i język tabliczek:

nie wiadomo czy powstało na Krecie czy na Peloponezie
najstarsza tabliczka jest datowana na 1380
odczytano je w 1953 r. n.e.
dotyczą dokumentacji biur pałacowych
teksty te są istotne do badania stosunków ludnościowych i kulturalnych w Grecji w II tysiącleciu
odszyfrowanie pisma otworzyło nowe możliwości badania struktury społecznej i ustroju politycznego

d) Obraz społeczeństwa w tabliczkach:

analizując treść tabliczek dochodzi się do wniosku, że mamy do czynienia z trybem życia społecznego i gospodarczego, w którym podstawową rolę odgrywa władca i jego urzędnicy
większa część ludności żyła w społecznościach wiejskich i była zobowiązana do spełniania powinności wobec pałacu
władca nosi tytuł WANAKS
cała ziemia była królewska – nie istniała kategoria własności ziemskiej (władca mógł zrezygnować z ziemi, ale tylko na pewien czas)

e) Kategorie ziemi:

a) Kotona=Ktoina – termin oznaczający działkę ziemi

b) Ktoina kitimena – działka ziemi prywatnej, ale w bardzo ograniczonym sensie, przeznaczona jedynie dla dostojników i ludzi dworu

c) Ktoina kekemena – ziemia publiczna w bezpośrednim władaniu króla

tabliczki z Pylos – zawierają informacje na temat obróbki brązu
tabliczki z Knossos – zawierają informacje na temat wytwarzania tkanin

- rzemieślnicy, a zwłaszcza kowale podlegali bezpośrednio pod pałace (z pałacu pobierali surowce do produkcji i tam zwracali gotowe wyroby)

- pałac był organizatorem handlu ze światem zewnętrznym oraz głównym odbiorcą i dystrybutorem towarów importowanych

hequetai – grupa osób zrzeszona wokół króla; mogli liczyć na opiekę ze strony władcy; byli dowódcami oddziałów wojskowych; władcy przydzielał im duże działy ziemi
telestai – użytkownicy dużych działek oraz rzemieślnicy; byli obciążeni wypełnianiem służby zleconej przez dwór (od usług rzemieślniczych po służbę wojskową i inne funkcje militarne)
niewolnicy – kobiety i mężczyźni, mogli dzierżyć ziemię publiczną; ich sytuacja różniła się od tej w czasach późniejszych → nie było widać podziału pomiędzy ludźmi wolnymi, a niewolnymi

f) Armia:

Podział na wojska lądowe – Knossos ok. 200 rydwanów i wojska morskie – Pylos 600-700 wioślarzy (ok. 20 okrętów).

Kultura Mykeńska była nastawiona militarystyczne – ogromne ilości broni, sceny walki na malowidłach, motywy rydwanów w ikonografii.

g) Wierzenia i Kult:

wpływy kreteńskie na religię mykeńską:

- Bogowie Greccy z I tysiącleciu:

Zeus
Posejdon
Hera
Ares
Artemida
Hermes
Dionizos
Pajawon (odpowiednik Apollona)

- Dwie boginie: Posidaeja i Diwija są żeńskimi odpowiednikami Posejdona i Zeusa.

Ofiary: oliwa, zboże, wino, sery, miód, wełna
w Pylos także owce i byki
ponadto składa się również kosztowne naczynia i niewolników

- Miejsca kultu:

sanktuaria wiejskie
kult pałacowy – sprawowany w pomieszczeniach, z których najważniejszym był megaron ze swoim ogniskiem

- Pochówki:

w latach 2000 – 1600 dominują groby jamowe i skrzynkowe
groby szybowe – przeznaczone dla arystokracji, były bardzo bogato wyposażone
brak informacji na temat wierzeń w życie pozagrobowe

h) Stosunki ze światem zewnętrznym. Osadnictwo mykeńskie poza Grecją:

XV wiek: inwazja Grecji kontynentalnej na Krecie
Scoglio del Tonno, odkryto ogromne ilości ceramiki mykeńskiej, co świadczy o obecności faktorii handlowej
Sycylia – wpływy mykeńskie na dekoracje ceramiki i obyczaje grobowe
Tarent – ogromne ilości ceramiki mykeńskiej, w tym figurki (zabytki, które świadczą o dłuższym pobycie)
Cypr – początkowo stosunki ograniczone do kontaktów handlowych i wypadów rabunkowych; po okresie migracji Ludów Morza, rozszerzenie osadnictwa mykeńskiego
Syria i Palestyna – 25 stanowisk występowania ceramiki mykeńskiej; Achajowie byli stale obecni w miejscowości Ugarit (miasto tranzytowe); miejsce wymiany handlowej pomiędzy północną Syrią i południowym wybrzeżem Azji Mniejszej, Cyprem i światem Egejskim.
Egipt – jedno stanowisko występowania ceramiki w Tell-el-Amarna
Azja Mniejsza – bardzo żywe kontakty, osady mykeńskie w Milecie, na Jasos i Musgebi.
Kontakty z Troją.

i) Handel:

importowanie metalu z Cypru i z północnej Syrii

Poszukiwane metale:

Cyna – całkiem brak w Grecji. Najpewniej nabywana w Syrii.
Złoto – możliwe drogi pozyskiwania: Egipt, Azja Mniejsza.

sprowadzano bursztyn, kość słoniową, przedmioty luksusowe
eksportowano malowaną ceramikę, oliwę, zboże, wino
handlowano niewolnikami

j) Koniec świata mykeńskiego:

przełom XIII i XII wieku, za sprawą tzw. Ludów Morza^²
tereny dotknięte ekspansją Ludów Morza to: Egipt, Cypr, Syria, Palestyna, Południowo-Wschodnie wybrzeże Azji Mniejszej
w ciągu stu lat wydarzyły się trzy katastrofy, które zrujnowały kulturę mykeńską; zniszczeniu uległy pałace, monumentalna architektura, osady się wyludniły
nastąpiła migracja ludności achajskiej na Cypr, Chios, Cylicję i Azję Mniejszą
upadek kultury mykeńskiej jest utożsamiany z migracjami nowych grup ludności (prawdopodobnie Dorów) → UWAGA, twierdzenie nie jest pewne.
zanik grobów kopułowych świadczy o załamaniu elity społecznej
skromniejsze groby skrzynkowe = zubożenie społeczeństwa
upowszechnienie się zwyczaju palenia zwłok
następuje ogólne zubożenie

k) Sprawa dyskusyjna: Najazd Dorów.

Upadek kultury mykeńskiej nie mógł najprawdopodobniej nastąpić pod wpływem najazdu Dorów. Tworzyli oni kulturę mniej rozwiniętą od mykeńskiej. Najprawdopodobniej upadek nastąpił wskutek konfliktów wewnętrznych spowodowanych starciami między władcami pałaców i znacznym uciskiem społeczeństwa przez władców

l) Wojna Trojańska.

ok. 1300 – upadek Troi
dla Troi przyjęto zasadę numerowania warstw od I do VII C
brak źródeł dotyczących wojny trojańskiej (nie możemy bazować na Iliadzie i Odysei)
mało prawdopodobne, żeby to Achajowie zniszczyli Troję (w Grecji panowały wówczas niepokoje; mało prawdopodobne, żeby w czasie spięć wewnętrznych wysyłali na wojnę wszystkie swoje wojska).
Zniszczenie Troi prawdopodobnie zostało dokonane przez Ludy Morza
możliwy jest udział Achajów w wojnie z Troją – nie można jednak nic powiedzieć ani o dacie, ani o przebiegu

Cyklady:

Początek osadnictwa – prawdopodobnie w ostatniej fazie neolitu
Kształtowanie własnej kultury Cyklad – w połowie III tysiąclecia
dogodne warunki do uprawy ziemi
występowanie rud metali
obecność marmurów (Paros, Melos)
występowanie obsydianu
stosunki handlowe z Grecją i z Azją Mniejszą
brak najazdów – największym zagrożeniem były trzęsienia ziemi

III. Wieki Ciemne:

1100 – 750: okres po wielkim zniszczeniu
brak materiałów źródłowych dla tego okresu (jedynym są wyposażenia grobowców)
XIII – X wiek poważne wyludnienie się Grecji (wojny, epidemie, klęski żywiołowe)
IX wiek – stopniowa poprawa sytuacji w Grecji

a) Wieki Ciemne – Trzy okresy zostały wyróżnione na podstawie typów dekoracji ceramiki:

a) Protogeometryczny (do ok. 1000)

b) Geometryczny (X i IX wiek)

c) Geometryczny dojrzały (dipyloński) – (I połowa VIII wieku)

Wiodący ośrodek: Attyka (nie zniszczona w czasie najazdu Dorów lub dotknięta nim w niewielkim stopniu, zachowała ciągłość osadnictwa)

Kolonizacja zachodnich wybrzeży Azji Mniejszej – ok. 1000 roku (mieszkańcy Tesalii i Beocji)

b) Początki żelaza w Grecji:

koniec świata mykeńskiego jest uważany za koniec epoki brązu
stopniowo pojawia się żelazo
upowszechnienie żelaza przypada na VIII – VII wiek

3 fazy upowszechniania się żelaza:

Okres, w którym przedmioty żelazne nie są rzadkością. Używa się ich jednak niezgodnie z ich właściwym przeznaczeniem (używano go przede wszystkim do produkcji wyrobów prestiżowych)
Okres, w którym żelazo było często używane do produkcji przedmiotów zgodnych z jego właściwościami, lecz wciąż powszechniejszy był brąz
Okres, w którym żelazo było używane częściej niż brąz

Opanowanie techniki odlewania żelaza nastąpiło bardzo późno

Przyczyny wprowadzenia żelaza w produkcji:

trudności w zdobywaniu miedzi i cyny
żelazo było łatwe w obróbce i występowało w wielu miejscach Grecji

Obalono tezy, że ośrodkami przemysłowej eksploatacji żelaza były północne obszary półwyspu Bałkańskiego i tereny Imperium Hetyckiego.

1Wszelkie daty odnoszą się do czasów przed naszą erą – chyba, że zaznaczono inaczej.

2Ludy Morza – federacja plemion żyjących na wschodnich wybrzeżach Morza Śródziemnego.