Paulina Paczkowska

Historia nauczycielska

II rok

Temat: Omówienie książki L. O. Larssona „Gustaw Waza. Ojciec państwa szwedzkiego czy tyran?”.

Larsson L.O. , „Gustaw Waza. Ojciec państwa szwedzkiego czy tyran?”, przeł. Wojciech Łygaś, Państwowy Instytut Wydawczy, Warszawa, 2009

Lars Olof Larsson jest szwedzkim historykiem, który specjalizuje się w historii Szwecji za panowania dynastii Wazów. W książce o Gustawie Wazie ukazuje władcę w zupełnie innym świetle. Jak sam twierdzi, jego wizerunek wymaga odświeżenia i opisuje pełne dramatyzmu wydarzenia a także człowieka na tle ówczesnej Szwecji, w ramach współczesnej im Europy. Autor przedstawia pewne wydarzenia z nowej perspektywy, wykorzystując nową metodę badawczą i liczne źródła z okresu XV i XVIw. Odwołuje się także do współczesnych opracowań. Większość biografii o założycielu dynastii Wazów opiera się na XVI-wiecznej kronice biskupa Pedera Svarty, która uważana jest za najbardziej godne zaufania i najczęściej cytowane źródło do opisania życia Gustawa Wazy do 1560 r. Ponadto wykorzystuje m.in. kroniki Rasmusa Ludvigssona i Pera Braha; teksty i podania Johannesa Magnusa, Martena Helsinga, Ericha Jorenssona; XVI-wieczne źródło Johannesa Nicolaisa Informacji o śmierci króla i listy. Książka cechuje się bardzo czytelnym układem, który przyczynia się do spójności tekstu. Podzielona jest na trzy główne części, które dodatkowo podzielone są na rozdziały. Pierwsza część dotyczy dzieciństwa i młodości przyszłego wielkiego władcy a także dojście do władzy, druga początek jego rządów i trudności, z którymi musiał zmagać się król Szwecji oraz budowaniu państwa, trzecia to opis osiągnięć króla, podsumowanie jego rządów oraz próbą odpowiedzi na pytanie, które zawarte jest w podtytule książki: ojciec państwa szwedzkiego czy tyran? Każda z tych części poprzedzona jest odpowiednio dobranym fragmentem, który wprowadza w temat danej części. Pierwsza część poprzedzona jest wierszem Hedviga Carlotta Nordenfychta o Gustawie Wazie, druga odwołuje się do fragmentu Księcia Machiavellego, trzecia zawiera fragment przemówienia króla Gustawa na posiedzeniu Riksdagu w 1560 r. Dodatkowo książkę poprzedza krótki prolog, a kończy epilog.

W prologu widzimy króla Gustawa na łożu śmierci, zmęczony długim, aktywnym życiem, ciężką pracą i sukcesami. Dzięki tej informacji, opartej na Informacji o śmierci króla spowiednika Gustawa Johannesa Nicolaisa, możemy sporządzić prezentację króla, jego osobowości i działalności w roli władcy. Taki sposób kreacji postaci odbiega od przedstawienia pozostałych władców, co czyni książkę znacznie ciekawszą. W tej części książki autor po raz pierwszy wspomina problematykę źródłową, ze względu na jej subiektywność w stosunku do władcy (co szerzej omówię w dalszej części pracy).

Pierwsza część biografii o Gustawie Wazie zatytułowana jest „Wyzwoliciel”. Zawiera rozdziały zatytułowane: Rodzina, Lata młodości, Uciekinier, Buntownik, Po królewską koronę. W niej dowiadujemy się, że Gustaw Waza (nazywany w szwedzkiej historiografii Gustaw Eriksson) urodził się w dzień Wniebowstąpienia Pańskiego pod koniec XV wieku. Prawdopodobnie w roku 1496, kiedy to święto Ascensio Domini przypadało wtedy dwunastego dnia miesiąca, kiedy kwitną kwiaty. Jego rodzicami byli Erik Johansson i Cecilia Mansdotter. Oboje pochodzili ze starych rodów szlacheckich południowego Upplandu. Ojciec Gustawa, a także jego przodkowie pieczętowali się herbem, który opisywany był później jako łase, czyli snopek siana. Prawdopodobnym miejscem narodzin Gustawa był Rydboholm, rodowa siedziba Erika Johannsona. W dużej mierze autor poświęca uwagi na pochodzenie herbu Wazów i genealogii tego rodu. Pierwszym znanym Wazą ze źródeł jest Nils Kettilson, który z nizin szlacheckich wzbił się do godności przewodniczącego sądu niższej instancji.

Ciekawie opisane jest dojście do władzy młodego Gustawa. Przede wszystkim opisany jest bunt przeciwko królowi Danii i Norwegii Chrystianowi II, który zaciekle dążył do ugruntowania władzy Duńczyków nad Szwecją. Wiązało się to czasem z terrorem, a najsłynniejsza krwawa łaźnia sztokholmska przeszła do historii. W dodatku Gustaw był krewnym sprawującego regencję w Szwecji Stena Sture Starszego, co powodowało, iż stawał się dziedzicem do tronu szwedzkiego. Jednakże Gustaw dostał się do niewoli duńskiej, z której zbiegł, i stał się jednym z czołowych buntowników przeciwko władzy Chrystiana II. Nie wiadomo jednak dokładnie, jakie pobudki kryły się za decyzją ucieczki z zamku Kalo, gdyż kronika Pedera Svarta w tej kwestii niezbyt jasno opisuje tamte wydarzenia. Gdy Gustaw w przebraniu dostał się do wioski Dalarna, udało mu porozumieć się z tamtejszymi chłopami i górnikami i dowodził nimi w buncie. Już na samym początku powstania w 1521 r. udało się odnieść pierwsze zwycięstwo pod Vasteras. Ta bitwa przesądziła o tym, że stał się regentem szwedzkim. Od tamtej pory Gustaw systematycznie zwyciężał dzięki znacznej pomocy miasta Lubeki, z którą zawarł sojusz, aż w 1523 r. podczas zgromadzenia stanowego w Strangnas ogłoszono go królem Szwecji. W tym też roku Chrystian II utracił tron duński, a na jego miejsce zasiadł Fryderyk I, który uznał władzę Gustawa Wazy. Data 6 czerwca 1523 roku uznana jest za przełomową datę historii Szwecji, a do dnia dzisiejszego uznawany jest ten dzień za święto narodowe. Krótko mówiąc, drogę Gustawa do tronu charakteryzuje cyniczna polityka. Konsekwentnie dążył do celu, zachowując przy tym niebywałą ostrożność. Możliwe też, że jego szlacheckie urodzenie pozwoliło w późniejszym okresie na zbliżenie do siebie szlachty i wzmocnienie władzy w państwie.

Druga część biografii zatytułowana jest Budowniczy państwa. Tak jak poprzednia część podzielona jest na rozdziały zatytułowane: Otoczenie zewnętrzne, Pierwszy rok rządów, Państwo, Rok 1527 – droga do Vasteras, Pan Berend, Soren Norby i panowie Sture , „Obdarz go siłą w jego zbożnym dziele”, ”Jest tak samo zły jak król Chrystian”, „Świat zmienia się tak szybko”, Pełnia władzy, Wielkie powstanie chłopskie. Niektóre rozdziały są tak rozbudowane, że trzeba było podzielić je na dodatkowe podrozdziały, dzięki czemu zachowana jest chronologia wydarzeń. Na początku autor szczególną uwagę poświęca geopolitycznym otoczeniu Szwecji, czyli skupia się na omówieniu sytuacji politycznej sąsiadów Szwecji pod kątem Danii i Norwegii. Wspomniana jest również sytuacja Rzeczypospolitej, którą w tym czasie rządził Zygmunt I Stary. Warto też zauważyć, że tę część rozpoczyna fragment Księcia Machiavellego przy czym najsłynniejsze dzieło okresu odrodzenia staje się też jednym z wątków rozwijanych przez Larssona. Analizuje ideał księcia opisany w Księciu i próbuje zestawić go z osobą Gustawa Wazy, co jak się później okaże, są znaczne podobieństwa. Autor poświęca także sporo miejsca na opis państwa, jego wewnętrznej struktury, podziałów administracyjnych i życiu codziennym.

Początek rządów Gustawa był bardzo burzliwy. Przede wszystkim nie miał żony, co powodowało pewną obawę wśród szlachty szwedzkiej. Obawiano się, że nie będzie w stanie zapewnić kontynuacji rządów. Poszukiwania żony okazało się trudnym wyzwaniem, ponieważ każda oferta złożona przez króla Szwecji spotykała się z odmową. Najpierw starał się o rękę Krystyny Gylersterny, wdowie po Stenie Sture Młodszym, szwedzkim regencie. Następne prośby i starania w Danii, Meklemburgu, Pomorzu i Polsce przyniosły też marne rezultaty. Ostatecznie żoną Gustawa została Katarzyna Saska, córka Magnusa I, księcia saskiego na Lauenbergu. Niestety, w wieku 22 lat zmarła podczas przyjęcia na cześć duńskiego księcia Chrystiana, upadając podczas tańca. Po śmierci Krystyny był jeszcze dwukrotnie żonaty: z  Małgorzatą Leijonhufvud (1536 r.) i z Katarzyną Stenbock (1552 r.).

Najistotniejszym rozdziałem tej części książki jest Rok 1527- – droga do Vasteras. Tam dowiadujemy się o pierwszych reformach przeprowadzonych przez Gustawa Wazę, co rozpoczęło drogę na szczyt i chwałę. W 1527 r, król zwołał zjazd w Vasteras, w którym uczestniczyli przedstawiciele wszystkich stanów w Vasteras. To właśnie tam ukształtował się nowy model nowożytnego szwedzkiego sejmu, gdzie brali udział: szlachta, duchowieństwo, mieszczaństwo i wolni chłopi. Ogłosił także przejęcie luteranizmu (były spory dotyczące odbywania Mszy św. w Szwecji) i przeprowadził sekularyzację dóbr kościelnych. Przejęcie majątków ziemskich wzmocniło Koronę Szwedzką. Istotny był również fakt, że w 1529 r. została na synodzie szwedzkich dostojników kościelnych w Orebro potwierdzona reforma religijna. Tam też ustalono, że głową Kościoła narodowego jest król, który mianował swojego intendenta do spraw kościelnych.

Warto też wspomnieć o wojnie z Lubeką, której autor poświęcił osobny rozdział. Sojusznik Gustawa w walce z Duńczykami zaczynał dopominać się o więcej swoich praw, co wywołało niechęć władcy. Przyczyną tejże wojny było zniesienie przywilejów kupców hanzeatyckich, co wywołało protesty wśród mieszkańców Lubeki. Ostatecznie wojna zakończyła się zwycięstwem Szwecji, która na ten czas sprzymierzyła się z Danią i wspólnymi siłami pokonali przeciwników. Kupcy lubeccy musieli zrezygnować z przysługujących im monopoli.

Ostatnim istotnym wątkiem poruszanym w tej części książki jest opis buntu chłopów pod przywództwem Nilsa Dacke. Nils nie był zadowolony z rządów Gustawa Wazy. Wiadomość o wprowadzeniu uciążliwych dla chłopów podatków wywołało oburzenie u Dacke i wśród chłopów. Dodatkowym czynnikiem było wprowadzenie luteranizmu w Szwecji, co także spowodowało liczne kontrowersje. Powstanie to wybuchło w 1542 r., kiedy to zabito poborców podatkowych króla. W pierwszej fazie powstania przewagę uzyskał Nils Dacke, który skutecznie odpierał atak wojska króla szwedzkiego. Dzięki tym zwycięstwom Nils Dacke zyskał więcej sojuszników i szeregi powstańców powiększyły się. Dopiero silne działania propagandowe Gustawa i wstrzymanie dostaw żywności spowodowało złamanie się chłopów. Rok później Waza dał rozkaz ataku na Smaland. Dzięki atakowi z dwóch stron udało się stłumić powstanie. Podczas tej bitwy z pola bitwy uciekł ranny Dacke. Mimo to udało się go złapać i zabić, gdy próbował uciec z kraju.

Trzecia część książki zatytułowana Ojciec państwa jest w znacznej części podsumowaniem rządów Gustawa Wazy, a także opisanie i wymienienie zasług, którymi się zaszczycił. Tak jak i pozostałe części podzielona jest na rozdziały: Umocnienie dziedzictwa a model szwedzki, Państwo jako interes rodzinny, Głowa rodziny, Gospodarz kraju, Władca Kościoła, Wizje nowych zagrożeń, Stary król i jego synowie, Ojciec państwa czy tyran?. Oprócz reform religijnych i administracyjnych, przeprowadził szereg reform ekonomicznych. Największym plusem było zawarcie umowy handlowej i sojusz polityczny z Francją w 1542 r. Gustaw Waza znacznym stopniu popierał rozwój górnictwa, co poprawiło sytuację gospodarczą kraju. Szwedzkie oddziały pokonały Lubekę z pomocą sojusznika – Duńczyków. Najbardziej interesującym rozdziałem tej części jest zdecydowanie Ojciec państwa czy tyran? Autor stara odpowiedzieć się na to pytanie, lecz nie udziela jednoznacznej odpowiedzi. Rozważa wszystkie możliwe aspekty i daje możliwość wyboru czytelnikowi. Nie narzuca swojego zdania. Po dogłębnej analizie Księcia Machiavellego autor doszedł do wniosku, że Gustaw Waza, biorąc kryteria idealnego księcia, jest podobny do idealnego władcy, ale tylko w niewielkim stopniu. Ostatecznie autor dochodzi do wniosku, że jeśli posłużymy się regułą makiawelizmu, to Gustaw był naprawdę skutecznym władcą. Konsekwentnie dążył do „wyzwolenia” Szwecji, wzmocnienia państwa i sprawowanie kontroli nad swym wizerunkiem patriarchalnego budowniczego państwa i ojca narodu. Z kolei, gdy spojrzymy na aspekt światopoglądu św. Augustyna, to tutaj Gustaw ujawnia się jako władca despotyczny, jest wręcz uzurpatorem. Mimo to jest władcą, który fascynuje, buduje nowoczesne państwo, którego świetność trwało aż do wygaśnięcia dynastii Wazów.

Książkę kończy epilog, który jest dokończeniem opowieści zawartej w prologu. Gustaw przeżywa katusze i jego stan zdrowia znacznie się pogarsza. Po ciężkiej nocy spowiednik przychodzi rano do króla i widzi Gustawa konającego. Prosi wszystkich najbliższych króla o modlitwę. Na łożu śmierci król wyznaje swoje grzechy i umiera. Opisana jest w sposób szczegółowy ceremonia pogrzebowa. W swoim testamencie zapisano szczegółowe prośby dotyczące pochówku.

Czy biografię Gustawa Wazy da się rozwinąć? Niewątpliwie tak. Jak już wcześniej wspomniałam, biografia ta opiera się w głównej mierze na kronice Pedera Svarta, który dość subiektywnie podchodzi nie tylko do samej oceny króla, ale i do pewnych wydarzeń. Często jest to ocena pozytywna. Sam autor przyznał na początku książki, że dobrze byłoby posiadać informacje zawierające „drugie dno” i poznać osobę władcy i jego tok myślenia z zupełnie innej strony. Pada także podejrzenie, iż Gustaw Waza miał duży wpływ na to, co znajdzie się w kronice i to on mógł być jednym z autorów. Ta jednostronność wydarzeń nie daje pełnego obrazu na podejmowane decyzje i ogranicza sporządzenia dokładnego przebiegu zdarzeń.

Książka Larsa Olofa Larssona ma niewątpliwie wiele zalet. Przede wszystkim imponująca jest ilość opracowań i książek, z których autor korzystał, pisząc swą książkę. Wydarzenia zostały przedstawione w sposób ciekawy i zrozumiały dla czytelnika. Dodatkową pomocą w zrozumieniu całości książki okazały się liczne mapy, obrazy i drzeworyty, które przedstawiały najważniejsze postaci, miejsca i wydarzenia związane z osobą Gustawa. Minusem może być zbyt częste powracanie do niektórych wątków. Powodowało to czasem zagubienie i mieszanie pewnych faktów. Często pojawiały się postaci, które były tylko nadmienianie i nie wnosiły nic do ogólnego kontekstu, co wprowadzało dodatkowe zamieszanie. Śmiało mogę przyznać, że autor osiągnął swój cel dzięki tej książce: ukazał obraz władcy w sposób nowoczesny, odpowiadający współczesnym normom, zainteresował mnie jako czytelnika i przybliżył w ogromnym stopniu postać Gustawa Wazy i dylematy, z którymi się borykał.