1. Wskaźniki

Wskaźnik – to stosunek wielkości dwóch lub większej liczby cech

Informuje o kształcie określonej części ciała i o wzajemnych proporcjach różnych jego odcinków. Może też mówić o stopniu odżywienia, otłuszczenia, ruchomości klatki piersiowej itp.

Zasadą tworzenia wskaźników jest ustosunkowanie pomiaru o mniejszej liczbowo wartości do cechy o wartości większej

ZASTOSOWANIE WSKAŹNIKÓW

- kontrola zmian ewolucyjnych gatunku homo; określenie przynależności odmianowej i typologicznej przedstawicieli współczesnej populacji ( np. wskaźnik głowy)

- kontrola prawidłowości procesów rozwojowych

- postawa do wyróżnienia typów budowy ciała

- określenie dymorfizmu płciowego

WYODRĘBNIA SIĘ 3 GRUPY WSKAŹNIKÓW

Wskaźniki antropologiczne (rasowe) – służą do określenia proporcji głowy

Wskaźniki somatyczne (ciała) – informują o proporcjach tułowia i kończyn

Wskaźniki inne – np. służące do oceny stanu odżywienia, umięśnienia, otłuszczenia czy tusz

Wskaźniki antropologiczne:

1. wskaźnik głowy eu-eu/ g-op*100

2. wskaźnik twarzy: n-gn/ zy-zy*100

3. wskaźnik nosa: al-al/ n-sn*100

Wskaźniki somatyczne:

1. wskaźnik tułowia: sst-sy/ wysokość ciała* 100

2. wskaźnik barków: a-a/sst-sy*100

3. wskaźnik kl. piersiowej: xi-ths/thl-thl*100

4. wskaźnik bioder: ic-ic/a-a*100

Norma – jest to zakres wahań materiału wokół średniej arytmetycznej (M) wyznaczony średnim odchyleniem standardowym ( )

Skala trzystopniowa:

x do (M- ) wielkość mała

(M - ) do (M + ) wielkość średnia

(M + ) do x wielkość duża

WSKAŹNIKI SOMATYCZNE :  ogólna budowa ciała

1. Wskaźnik Rohrera – informuje o stopniu smukłości organizmu
   masa ciała(g)/ wysokość ciała (cm)³*100

2. Wskaźnik Manouvriera
   wzrost- wzrost w pozycji siedzacej/ wzrost w pozycji siedzacej *100

3. Wskaźnik Queteleta I – informuje o stopniu odżywienia organizmu
   masa ciała (g)/ wysokość ciała

4. Wskaźnik WHR
   WHR= obwód talii/ obwód bioder

typ gynoidalny-

5. BMI (wskaźnik masy ciała)
   BMI= masa ciała (kg)/ wysokośc ciała (m)²

Norma BMI

X – 15,99 3 stopień szczupłości

16,00 – 16,999 2 stopień szczupłości

17,00 – 18,49 1 stopień szczupłości

18,50 – 24,99 NORMA – zakres prawidłowy

25,00 – 29,99 1 stopień nadwagi

30,00 – 39,99 2 stopień nadwagi

40,00 – x 3 stopień nadwagi

1. ONTOGENETYCZNY ROZWÓJ CZŁOWIEKA

Ontogeneza – to proces rozwoju organizmu od momentu zapłodnienia do jego śmierci

Wiek biologiczny:

- wiek metrykalny – kalendarzowy- ilość lat, miesięcy i dni od urodzenia do chwili badania

-wiek rozwojowy – stopień zaawansowania w rozwoju danych cech, ujmowany na tle populacji

Wiek biologiczny

zgodny z wiekiem kalendarzowym niezgodny z wiekiem kalendarzowym

- rozwój przyspieszony - rozwój powolny

- wczesne dojrzewanie - późne dojrzewanie

- osobnicy biologicznie - osobnicy biologicznie

starsi w odniesieniu do młodsi w odniesieniu do

wieku metrykalnego wieku metrykalnego

Kryteria wieku rozwojowego (sposoby oceny wieku rozwojowego)

• Wiek kostny (szkieletowy)

- określa stopień skostnienia różnych części szkieletu (rengenogramy kości ręki, nadgarstka i dystalnych odc przedramienia)

 wiek zębowy – ocenia się liczbę wyrżniętych zębów lub czas pojawienia się określonego zęba

6-24 miesiąc – zęby mleczne

5-15 – zęby stałe

• Wiek drugorzędowych cech płciowych – ocenia się owłosienie pachowe i łonowe oraz dojrzewanie narządów płciowych

• Wiek dojrzałości płciowej – u dziewcząt sygnalizowany wystąpienie pierwszej miesiączki, u chłopców ejakulacji

• Wiek cech morfologicznych –określany na podstawie pomiarów cech morfologicznych

• Wiek spr fizycznej – określany testami sprawności fizycznej

Metody wyznaczania wieku cech morfologicznych:

1. Tablice Pirqueta – to wszystkie tablice określające normy rozwojowe dla danej populacji

2. Siatki centylowe – pozwalają ocenić w jakim stopniu pod względem badanej cechy dane dziecko odbiega od wielkości przeciętnych

(nie powinno być poniżej 3 centyla – dziecko niskorosłe)

- 25-75 centyl (50% obserwacji) – norma

- 15 – 85 centyl (70% obserwacji)

- linia 50 centyla wyznacza nam średnią dla danej cechy

3. Graficzna metoda proporcji wagowo-wzrostowych- określa prawidłowe proporcje między masą a wysokością ciała

4. Morfogram – to graficzny obraz średnich arytmetycznych zespołu cech w kolejnych grupach wieku

5. Wskaźniki wieku rozwojowego – służą do wyznaczenia wieku rozwojowego danej cechy

Pierwszy rok życia

Pierwsze pomiary noworodka:

Oceny rozwoju somatycznego dokonuje się na podstawie pomiarów antropometrycznych takich jak:

- długość ciała

- masa ciała

- obwód klatki piersiowej

- obwód głowy

Wyliczenie wieku w systemie dziesiętnym

Dane: data urodzenia dziecka

data badania

np.

Wiek biologiczny (rozwojowy)

WB - wiek biologiczny danej cechy

x-wielkość danej cechy konkretnego osobnika, którego wiek rozwojowy zamierzamy ustalić

M - wielkość średniej arytmetycznej dolnej granicy przedziału, w którym mieści się wielkość danej cechy osobnika, którego wiek ustalamy

M - wielkość średniej arytmetycznej górnej granicy przedziału, w którym mieści się wielkość danej cechy osobnika, którego wiek ustalamy

W - wiek, na który przypada wielkość dolnej granicy przedziału, w którym mieści się wielkość danej cechy osobnika którego wiek ustalamy

Wskaźnik stanu dojrzałości biologicznej

X ij – wiek rozwojowy osobnika „i” według przyjętego kryterium „j” (np. morfologiczne, kostne, zębowe itp.)

Xich – wiek kalendarzowy osobnika w chwili badania

Klasyfikacja WSDB

x- -40,1 opóźnienie patologiczne

- 40,0 - -20,1 opóźnienie w granicach fizjologicznych

- 20,0 – 20,0 NORMA (zakres prawidłowy)

+20,0 – +40 przyspieszenie w granicach fizjologicznych

+ 40,1 – x przyspieszenie patologiczne

Prognozowanie (przewidywanie przyszłości) – oparte na podstawach naukowych, przewidywanie przebiegu i stanu możliwych, prawdopodobnych, przyszłych zdarzeń, faktów czy zjawisk

Prognozowanie dorosłej wysokości ciała stanowi ważną inf dla:

- lekarzy, trenerów, pedagogów, dla niektórych dzieci i ich rodziców

Metoda Żarowa (2001r.)

- badania ciągłe dzieci krakowskich w wieku 7-18 lat (1976 – 1988) – ponowny pomiar w wieku 24 lat (1994)

- Uwzględnia 2 wersje równań:

a) wersja I – dla dzieci od 6,5 lat bez uwzględnienia dojrzewania płciowego (oparta na wysokości i masie ciała oraz średniej wysokości ciała rodziców)

b) wersja II – od 11 roku życia z uwzględnieniem inf o dojrzewaniu płciowym

Wersja I

PWC = wysokość ciała x + masa ciała x + średnia wysokość ciała rodziców Z + wartość stała

x- wartość współczynnika wysokości ciała dla określonego wieku

y – wartość współczynnika masy ciała dla określonego wieku

z – wartość współczynnika średniej wysokości ciała rodziców dla określonego wieku

przykład:

wiek 8,5 lat

wys ciała 145 cm

masa ciała 49 kg

średnia wysokość ciała rodziców 173,5 cm

PWC= 145 1,118 + 49 (-0,469) + 173,5 0,327 + (-9,886) = 190,2 cm

2. System typologiczny wg E.Kretschera

E.Kretscher – jako pierwszy powiązał w nowoczesny sposób somatyczny i psychiczny charakter człowieka. Wskazał na związek między typem budowy ciała, a temperamentem i cechami psychiki oraz na związki między budową ciała, a predyspozycjami do wielu chorób.

TYP LEPTOSOMATYCZNY:

- znamionuje wąska i wydłużona budowa

- mały ciężar ciała

- wymiary długościowe dominują nad szerokościowymi

- twarz i szyja wydłużona

- klatka piersiowa plaska i wąska

- kąt Charpy’ego ostry

- wąskie barki i miednica

- kończyny smukłe i słabo umięśnione

TYP ATLETYCZNY:

- silnie rozwinięty kościec i mięśnie

- twarz szeroka , szyja silna

- klatka piersiowa szeroka i silnie sklepiona

- kąt Charpy’ego 90 stopni

TYP PIKNICZNY:

- drobny szkielet

- słabe umięśnienie

- znaczne tendencje do tycia

- twarz szeroka, szyja krótka

- klatka piersiowa szeroka i dobrze wysklepiona

- barki i miednica szerokie

- kończyny krótkie

System typologiczny wg Adama Wankego - metoda umożliwiająca typologiczne określenie poszczególnych osobników na podstawie wskaźników somatycznych T, barków, bioder, klatki piersiowej i Rohrera

- I

- A

- V

- H

Mężczyźni:

TYP I – słaba budowa ciała, długi tułów, wąskie barki, średnia miednica, płaska kl. piersiowa, mały ciężar w stosunku do wzrostu

TYP A – długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica, beczkowata kl. piersiowa, średni ciężar ciała w stosunku do wzrostu

TYP V – krótki tułów, szerokie barki, wąska miednica, płaska kl. piersiowa, duży ciężar ciała w stosunku do wzrostu

TYP H – krótki tułów, szerokie barki, szeroka miednica, beczkowata klatka piersiowa, średni ciężar ciała w stosunku do wzrostu

Kobiety:

TYP I – smukła sylwetka, długi tułów, wąskie barki, głęboka klatka piersiowa, mały ciężar ciała w stosunku do wzrostu

TYP A – długi tułów, wąskie barki, szeroka miednica

TYP V – krótki tułów, szerokie barki, wąska miednica, plaska klatka piersiowa, mały ciężar ciala w stosunku do wzrostu

TYP H – krotki tułów, szerokie barki, szeroka miednica, głęboka kl. piersiowa, duży ciężar ciała w stosunku do wzrostu

System typologiczny wg Sheldon’a

• Somatogram Sheldona

Udział trzech komponentów:

- endomorfin – który informuje o otłuszczeniu naszego organizmu

- mezomorfii – który informuje o masywności kośćca

- ektomorfii – który informuje o smukłości budowy ciała

Typ endomorficzny – silny rozwój organów trawiennych i klatki piersiowej z wyraźną przewagą okolicy brzusznej, okrągłe i miękkie kontury ciała, krótki kark i duża głowa

Typ mezomorficzny – twarda, kwadratowa budowa ciała, silnie rozwinięty szkielet, przewaga okolicy klatki piersiowej nad brzuchem, szerokie barki, biodra

Typ ektomorficzny – delikatna budowa ciała, długie mięśnie, krótki tułów, długie kończyny, długa i wąska klatka piersiowa, słaby pas barkowy, mała głowa

Typologia Sheldona w modyfikacji Heath-Carter

1. Wysokość ciała

2. Masa ciała

3. Szerokość udowa

4. Szerokość kolanowa

5. Obwód ramienia w napięciu

6. Obwód podudzia

7. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego ramienia

8. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego pod łopatką

9. Grubość fałdu skórno-tłuszczowego na biodrze

10. Fałd podudzia

TYPOLOGIA HEATH-CARTER – wzory obliczeń:

2. ENDO = - 0,7182 + 0,1451 (x) – 0,00068 (x²) + 0000014 (x³)

gdzie x = suma fałdów: ramię tył, pod dolnym kątem łopatki, biodro nad ic

3. MEZO = (0, 858 nasada łokciowa + 0,601 nasada kolanowa + 0, 188 obwód ramienia w spoczynku + 0,161 obwód podudzia) – ( wysokość ciała 0,131) + 4,50

4. EKTO = HWR 0,732 – 28,58 gdy WHR > 40,75

Gdzie HWR = wysokość ciała odwrotność pierwiastka (3) (masy ciała)

Uwaga:

1. Jeżeli 38,25<HWR<40,75 to EKTO = HWR 0,463 – 17,63

2. Jeżeli HWR < 38,25 to ECTO = 0,1

x= ekto – mezo = 2(mezo – (endo + ekto)

5. DYMORFIZM PŁCIOWY

Dymorfizm płciowy – dwukierunkowe ukształtowanie związane z płcią osobnika, przejawiające się w cechach morfologicznych, fizjologicznych, motorycznych, psychicznych itp. Różnice te są uwarunkowane genetycznie

di-podwójne, morphe – kształt

płeć – zespół morfologicznych i fizjologicznych cech żywego organizmu, zwanych cechami płciowymi, warunkujących udział tego organizmu w rozmnażaniu płciowym

Rodzaje płci:

1. płeć chromosomalna – zależy od zestawu chromosomów płciowych, przekazanych przez rodziców

XX – płeć żeńska (homogametyczna)

XY – płeć męska (heterozygotyczna)

2. płeć chromatynowa –występuje w jądrach komórek nabłonkowych kobiet ciałek Barra ( chromatyna płciowa x) lub ich brak u mężczyzn

3. płeć gonadalna – zależy od typu gonady (jądra u mężczyzn, jajniki u kobiet)

4. płeć hormonalna (metaboliczna) – zależy od ilości i jakości hormonów płciowych (estrogenów u kobiet i androgenów u mężczyzn)

5. płeć somatyczna (fenotypowa) – wyznacza ukształtowanie zewnętrznych i wewnętrznych narządów płciowych oraz innych cech somatycznych (wysokość, masa ciała, proporcje budowy, typ owłosienia)

6. płeć metrykalna (prawna) – ustalona po urodzeniu w oparciu o cechy płci somatycznej na podstawie budowy zewnętrznych narządów płciowych

7. płeć psychiczna – poczucie przynależności do określonej płci, kształtowana w toku rozwoju osobniczego

cechy płci:

- I-rzędowe (płeć gonadalna) – zdeterminowane przez chromosomy płciowe, co warunkuje rozwój zewnętrznych i wewnętrznych narządów płciowych oraz dróg wyprowadzających

- II – rzędowe (płeć somatyczna) – zespół różnic morfologicznych, które rozwijają się pod wpływem hormonów płci. Dotyczą różnic w proporcjach ciała, umięśnieniu, otłuszczeniu, owłosieniu

- III- rzędowe (płeć fenotypowa) – uwarunkowane czynnikami wewnątrzwydzielniczymi, lecz ulegają wpływom środowiska. Ostatecznie kształtują się w okresie dojrzewania ( przejawy zachowań seksualnych związanych z instynktem płci)

- IV-rzędowe – cywilizacyjno kulturowe czynniki wzmacniające cechy płci (wychowywanie dziewczynki i chłopca: forma językowa „on”, „ona”, cechy ubioru, wybór zabawek, sportu, zawodu)

Typ skrajnie męski	Typ skrajnie żeński
Silnie rozwinięta górna część ciała	Mniejsza wysokość i masa ciała
Duża głowa z silnie wystającym profilem cz. twarzowej	Głowa mała, delikatna
Silny kościec
Silna obręcz barkowa i klatka piersiowa	Węższe barki
Wąska miednica	Silnie rozwinięta okolica biodrowa
Tłuszcz odkłada się w górnej części ciała, głównie na brzuchu (otyłość brzuszna)	Tkanka tłuszczowa odkłada się na biodrach i udach (otyłość kynoidalna)
Tułów zbliżony kształtem do trójkąta	Tułów podobny kształtem do trapezu

Przejawy dymorfizmu płciowego wybranych cech morfologicznych i funkcjonalnych

Cechy morfologiczne i funkcjonalne:

cecha	mężczyzna	kobieta
rozmiary ciała		mniejsza wysokość i masa ciała
proporcje ciała		- krótsze kończyny górne w stosunku do kończyn dolnych - większe barki
otłuszczenie ciała	- Ok. 14% - 18% masy ciała - tkanka tłuszczowa przeważa w górnej części tułowia i w okolicach brzucha	- Ok. 20% - 28% masy ciała - tk.tluszczowa przeważa w okolicy bioder i ud
umięśnienie	- średnio 42% masy ciała -silnie rozwinięte mięśnie pasa barkowego i ramienia - cylindryczny kształt uda	- średnio 36% masy ciała - siła mięśniowa mniejsza o ok. 50% - stożkowaty kształt uda
owłosienie	-łonowe: zarys romboidalny - znaczne owłosienie twarzy, klatki piersiowej, kończyn dolnych	-łonowe: zarys trójkątny
aparat stawowo-więzadłowy		większy zakres ruchomości w stawach
pigmentacja		- mniejsza intensywność pigmentacji skóry - większa intensywność pigmentacji włosów i oczu
Skóra		cieńsza, delikatniejsza
Narządy wewnętrzne		- większa tarczyca i śledziona - mniejsza krtań, wątroba, nerki, płuca , serce - przepona położona wyżej
Cechy czynnościowe	-brzuszny tor oddychania	- piersiowy tor oddychania - wyższe tętno
Cechy motoryczne	większa wytrzymałość, siła, wydolność, moc	większa gibkość, zwinność, precyzja, dokładność ruchów
Odporność biologiczna	- większa zapadalność na choroby - wyższa śmiertelność noworodków	- dłuższa przeciętna długośc życia - większa odporność biologiczna

Ocena stopnia dymorfizmu płciowego

1. ocena liczbowa

1. wskaźnik Mollisona

M – wartość średnia cechy u kobiet (np. wysokość ciała)

M – wartość średnia cechy u mężczyzn

SD - średnie odchylenie standardowe cechy u mężczyzn

Wskaźnik Mollisona = 0 – brak różnic dymorficznych

Wskaźnik Mollisona „dodatni” – przewaga wielkości danej cechy u dziewcząt

Wskaźnik Mollisona „ujemny” - przewaga tej cechy u chłopców

2. ocena opisowa

cecha	kobiety (1)	mężczyźni (2)
Linia nasady włosów na czole	Kształt prosty Kub półkolisty	Kształt zatokowaty
Linia nasady włosów na karku	3 szpice	2 szpice
Ustawienie ramion w pozycji supinacyjnejj	Y	V