Etapy antropogenezy:

- Pojawienie się ok. 35 mln lat temu w Afryce przodków człowiekowatych - (Hominoidea). Cechowały ich chwytne kończyny i czworonożny sposób poruszania się. Ich przedstawiciele, zwani prokonsulami, żyjący 20 mln lat temu, mimo czworonożnego chodu mogli przybierać postawę dwunożną. Tworzyli grupy rodzinne.
- Wyodrębnienie się (ok. 10 mln lat temu) z prokonsuli driopiteków, od których ok. 6 mln lat temu oddzielają się formy prowadzące do człowiekowatych, czyli hominidów (Hominidea).
- Pierwsze hominidy cechował w pełni wykształcony dwunożny chód. Żyli na obszarach afrykańskiej sawanny i jako pierwsi świadomie wykorzystywali zasoby środowiska.
- Pojawienie się australopiteków (ok. 4 mln lat temu). Charakteryzowali się niskim wzrostem (do 1,5 m), małym mózgiem (ok. 500 cm³), mocnymi zębami, zdolnością wytwarzania pierwszych narzędzi. Pojawiają się u nich początki życia społecznego (wspólne polowanie, początki rodziny).
- Pierwszy przedstawiciel rodzaju Homo - Homo habilis (człowiek zręczny), pojawia się ok. 2,5 mln lat temu. Posiadał większy mózg (600-700 cm³). Wytwarzał narzędzia kamienne.
- Homo erectus (człowiek wyprostowany, pitekantrop) ok. 2 mln lat temu rozprzestrzenił się z Afryki i opanował Azję i Europę. Posiadał większy mózg (800-1100 cm³) i większy wzrost (ok. 1,7 m). Używał ognia i wytwarzał różnorodne narzędzia kamienne, zamieszkiwał jaskinie lub budował szałasy.
- Człowiek neandertalski pojawił się 200-400 tys. lat temu. Żył do ok. 30 tys. lat temu na terenie Afryki, Azji i Europy. Wyróżniał się dużą pojemnością czaszki (1200-1700 cm³), masywną budową, niskim czołem i silnie rozwiniętymi wałami nadoczodołowymi. Żył w grupach, zamieszkiwał jaskinie, wytwarzał różnorodne narzędzia kamienne, uprawiał myślistwo, grzebał zmarłych.
- Homo sapiens (człowiek rozumny) pojawił sięw Afryce Wschodniej równolegle z człowiekiem neandertalskim, ok. 200-150 tys. lat temu, skąd rozprzestrzenił się na inne kontynenty. Do Europy dotarł około 40 tys. lat temu. Pierwszym europejskim przedstawicielem Homo sapiens był człowiek z Cro-Magnon (kromaniończyk), który żył w epoce lodowej. Homo sapiens cechuje szczupła budowa ciała, szczątkowe owłosienie, wysokie czoło, brak wałów nadoczodołowych, wysunięty podbródek i duża pojemność mózgoczaszki (1200-1600 cm³), ponadto wysoki poziom inteligencji, rozwinięta mowa, silne więzi społeczne oraz społeczny podział pracy.

Dostosowanie się Homo sapiens do warunków środowiska stało się przyczyną wykształcenia się ras ludzkich (czarnej, żółtej i białej) oraz licznych grup etnicznych. Po ustąpieniu epoki lodowcowej społeczność ludzka rozwinęła rolnictwo i hodowlę. Konsekwencją osiedlenia stało się tworzenie społeczności miejskich. Zapoczątkowane wówczas przemiany kulturowe zaowocowały rozwojem cywilizacji ludzkiej.

Ewolucja (łac. evolutio - rozwinięcie, rozwój) - ciągły proces, polegający na stopniowych zmianach cech gatunkowych kolejnych pokoleń wskutek eliminacji przez dobór naturalny lub sztuczny części osobników (genotypów) z bieżącej populacji. Wraz z nowymi mutacjami wpływa to w sposób ciągły na bieżącą pulę genową populacji, a przez to w każdym momencie kształtuje jej przeciętny fenotyp. Zależnie od siły doboru oraz szybkości wymiany pokoleń, po krótszym lub dłuższym czasie, w stosunku do stanu populacji wyjściowej powstają tak duże różnice, że można mówić o odrębnych gatunkach.

Przebieg i mechanizm procesu ewolucji opisywany jest przez teorię ewolucji, udokumentowaną obserwacjami wywodzącymi się z paleontologii, biochemii, biologii molekularnej,genetyki, anatomii porównawczej, embriologii i biogeografii. Teoria ta wyjaśnia mechanizmy powstawania nowych gatunków i przyczyny różnorodności form biologicznych, a zarazem ich jedność, objawiającą się chociażby w powszechności występowania kwasów nukleinowych.

Dowody na ewolucję :

POŚREDNIE DOWODY EWOLUCJI - są to dane dostarczane z różnych dziedzin, tj. zanatomii porównawczej, embriologii, systematyki, biogeografii, fizjologii i biochemii, które wskazują na jedność świata żywego.

1. Narządy szczątkowe - u form współczesnych zredukowane, u przodków dobrze rozwinięte narządy. U człowieka narządami szczątkowymi są np. kość ogonowa, zęby mądrości, wyrostek robaczkowy. Obecność narządów szczątkowych byłaby niewytłumaczalna, gdyby organizmy nie zmieniały się w czasie, ponieważ jednak ewolucja miała miejsce logiczne jest ich występowanie. Atawizmy - pierwotne lub wtórne występowanie cechy charakterystycznej dla odległych przodków osobnika. Przykładem atawizmu jest np. odruch czepny u noworodków.

2. Narządy homologiczne - o wspólnym pochodzeniu i planie budowy, ale różne może być ich wykorzystanie. Przykładem są łuski rogowe u gadów i pióra ptaków. Dla taksonoma ustalenie homologii w budowie jest podstawowym kryterium klasyfikacji do danej grupy systematycznej. Trzeba mieć na uwadze, że czasem homologia może przypominać analogię (podobieństwo pozorne). Narządy analogiczne to bardzo podobne do siebie narządy, ale nie na skutek wspólnego pochodzenia, ale w skutek pełnienia podobnych funkcji i czynności w organizmie, przykładem jest skrzydło owada i ptaka. Podobna sytuacja mogła zajść w przypadku organizmów bytujących w podobnych siedliskach, ale zupełnie ze sobą nie spokrewnionych, np. delfin mimo, że żyje w wodzie i posiada opływowy kształt ciała nie jest rybą a ssakiem. Odróżnienie podobieństw rzeczywistych (homologii) od podobieństw pozornych jest czasem trudne, przyjmuje się wtedy zasadę, że im więcej elementów podobnych wykazują porównywalne narządy tym większe prawdopodobieństwo, że są homologiami.

3. Dowody z embriologii, czyli z rozwoju zarodka i płodu. Najlepiej znaczenie tegotypu dowodów tłumaczy prawo biogenetyczne, mówiące iż w trakcie ontogenezy, czyli rozwoju osobniczego, organizm przechodzi przez główne etapy, które wfilogenezie, czyli w rozwoju rodowym przechodził cały ród. Oczywiście w rozwoju osobniczym występują również cechy właściwe tylko zarodkom, związane z przystosowaniem do warunków w jakich występują a nie stwierdzane w rozwoju rodowym

4. Dowody z zakresu biochemii i fizjologii, wskazujące na pokrewieństwo i wspólne pochodzenie wszystkich organizmów. Przykładami są; uniwersalność kodu genetycznego, zbliżony skład krwi i limfy u wszystkich organizmów, podobna struktura białek. Większość komórek przeprowadza cykl Krebsa, posiada mitochondria i cytochromy. W komórkach eukariotycznych bardzo podobny jest przebieg podziału komórkowego (mitozy).

Cechy naczelnych:

Ssaki naczelne mają najlepiej wśród wszystkich zwierząt rozwinięty mózg, dużą pojemność czaszki, duże, dobrze rozwinięte półkulekresomózgowia i powierzchnie kory mózgowej. Ich kończyny są chwytne, tylne tzw. stopochodne, pięciopalczaste o przeciwstawnym pierwszym palcu, palce u większości gatunków są zakończone paznokciami, tylko u nielicznych pazurami, opuszki palców są bogato unerwione. Duża ruchliwość kości przedramienia ułatwia manipulowanie przedmiotami. U niższych naczelnych obecny jest dobrze rozwinięty, chwytny ogon wykorzystywany jako piąta kończyna. Ogon wyższych naczelnych nie jest chwytny, a u człekokształtnych nie występuje w ogóle.

Czaszka przyjmuje kształt kulisty, trzewioczaszka wykazuje tendencje do skracania się - u lemurów jest jeszcze wydłużona, a u form wyżej rozwiniętych wyraźnie krótsza. Naczelne mają dobrze rozwinięty wzrok. Rozbudowane oczodoły osadzone są z przodu głowy, umożliwiają widzenie stereoskopowe. Zmysły dotyku i słuchu są również dobrze rozwinięte, w przeciwieństwie do węchu. U samic występuje najczęściej jedna para sutków.

Z wyjątkiem człowieka ciało naczelnych pokryte jest gęstym owłosieniem. W większości są wszystkożerne z przewagą pokarmu roślinnego.

Specyficzne dla tej grupy ssaków są mięśnie mimiczne (u lemurów słabo wykształcone) pełniące ważną rolę w komunikacji niewerbalnej.

Naczelne żyją w stadach o strukturze hierarchicznej lub w grupach rodzinnych, rzadko samotnie. Niektóre gatunki są monogamiczne.

Konsekwencje pionizacji ciała:

pionizacja ciała, antropol. proces ewolucyjny w toku antropogenezy — stopniowe uzyskanie wyprostowanej postawy ciała, typowej dla dwunożnie poruszającego się człowieka, z zamianą funkcji podporowych kończyn górnych na funkcje (czynności) manipulacyjne;

spionizowaną postawą odznaczały się już australopiteki.

Przyczyny pionizacji ciała:

- Przyczyną była ewolucja.

Pionizacja uwolniła kończynę górną od funkcji lokomocyjnej, co pozwoliło na sprawniejszą manipulację ręką (wytwarzanie narzędzi)

- - Po to, aby szybciej i zgrabniej się poruszał,

- Stał się większy i więcej widział, więc mógł szybciej zauważyć niebezpieczeństwo,    - Pionowa postawa ciała pozwalała na prawidłowe poruszanie się wśród traw i to pociągnęło też za sobą taki skutek, że były szybsze i mogły dogonić swoje ofiary i zaczęły odżywiać się mięsem.

- zmiana leśnego siedliska życia na stepowe:

- większa widoczność (szybsze zauważenie wroga, dostrzeżenie niebezpieczeństwa);

- szybsze poruszanie się i uciekanie od wrogów, których na łąkach, stepach jest więcej

- zmiana terenu zamieszkania

- inne temeratury różnica w występujących pokarmach

Antropologia:

Antropologia (gr. anthropos - człowiek, logos - nauka) jest nauką, która zajmuje się badaniem zmienności człowieka jako jednostki i jako społeczności. W znaczeniu obszerniejszym wykorzystuje wiele nauk zajmujących się w mniejszym lub większym stopniu człowiekiem i jego życiem (medycyna, psychologia, socjologia), jednakże uwzględnia je o tyle, o ile ich zdobycze mają znaczenie dla zrozumienia właściwości i rozwoju człowieka. Antropologia w ściślejszym tego słowa znaczeniu jest gałęzią nauk przyrodniczych zajmującą się człowiekiem i rasami etnograficznymi człowieka w sposób podobny, w jaki entomologia zajmuje się owadami. Antropologia posługuje się narzędziami takimi jak reszta nauk porównawczych, a do najważniejszych z nich należą:

* antropometria
* genetyka
* statystyka

Zastosowanie antropologii:

- w medycynie: ocena wpływu chorób na rozwój somatyczny, ocena badań terapeutycznych po przez badania antropometryczne, dostarczenie norm rozwoju, co pozwala ocenić prawidłowość rozwoju w kolejnych latach życia

- w przemyśle: w projektowaniu maszyn i urządzeń, w przystosowaniu urządzeń do rozmiarów i proporcji ciała

- w sądownictwie: w dochodzeniu spornego ojcostwa

- w sporcie: w określeniu predyspozycji do uprawiania określonej dyscypliny, w badaniu biologicznym skutków uprawiania sportu.

Przebieg rozwoju osobniczego:

• okres noworodkowy: trwa od 1 miesiąca, jest to przystosowanie się do życia w nowych warunkach;

• okres niemowlęcy: trwa do końca 1 roku życia. Szybki przyrost wagi i wzrostu, ząbkowanie, dziecko siada, raczkuje, chodzi. Pierwsze próby mówienia.

• okres poniemowlęcy: trwa od 1 do 3 roku życia. Dalszy wzrost fizyczny, pełne uzębienie mleczne. Mówienie pełnymi zdaniami. Rozwój wyobraźni i rozumowania. Wspólne zabawy z rówieśnikami.

• okres dzieciństwa: trwa od 4 do 10 roku życia. Szybki rozwój układu ruchu. Zmiana proporcji ciała. Wymiana uzębienia na stałe.

• okres dojrzewania płciowego: trwa od 11 do 16 roku życia. Dalszy wzrost, zmieniają się proporcje ciała. Pojawia się owłosienie w okolicach narządów płciowych. Pogłębiają się różnice w budowie, typowe dla każdej płci.

• okres młodzieńczy: trwa od 17 do 20 roku życia. Zakończenie nauki szkolnej. Pierwsza miłość, dojrzałość w działalności społecznej. Zakończenie wzrostu szkieletu.

Periodyzacja - (z greckiego - bieg czasu), który jest podziałem procesu dziejowego na mniejsze odcinki czasowe, a jego celem jest wyodrębnienie glównych etapów w dziejach ludzkości oraz wskazanie ważnych punktów zwrotnych w historii.
Istnieje więc wiele propozycji podziałów dziejów na okresy, które nazywamy erami.

Czynniki rozwoju wg Wolańskiego

1. Endogenne (wewnętrzne) genetyczne, zwane determinantami, z góry i nieodwracalnie określają właściwości organizmu,

2. Endogenne (wewnętrzne) paragenetyczne, zwane stymulatorami, pobudzają i regulują przebieg rozwoju w okresie śródmacicznym,

3. Egzogenne (zewnętrzne), zwane modyfikatorami, wśród których wyróżniamy:

• modyfikatory naturalne, biogeograficzne (skład powietrza, klimat, ukształtowanie terenu),

• modyfikatory kulturowe, społeczno - ekonomiczne (poziom wykształcenia i kultury rodziców, wysokość zarobków, wielkość i charakter środowiska społecznego, tradycje, zwyczaje społeczne i przeżyte stresy),

4. Endo - egzogenne, do których zaliczamy tryb życia (praca zawodowa, rozkład codziennych zajęć, aktywność fizyczna, charakter odpoczynku).

1. CZYNNIKI ROZWOJU
Rozwój osobniczy człowieka jest uwarunkowany zarówno genetyką jak i ekologią. Tempo rozwoju jest zjawiskiem indywidualnym dla każdego człowieka. Rozwój człowieka następuje za pośrednictwem trzech czynników:
a) czynniki endogenne genetyczne (determinatory rozwoju),
b) czynniki endogenne paragenetyczne (stymulatory),
c) czynniki egzogenne (modyfikatory), w których skład wchodzą:
- biograficzne (modyfikatory naturalne takie jak flora i fauna, minerały, klimat, teren)
- społeczno - kulturowe (pochodzenie społeczne, wielkość środowiska, tradycje, zarobki)


Możemy wyróżnić również 4 czynnik, a mianowicie TRYB ŻYCIA łączący się z genetycznymi i środowiskowymi.

A. Czynniki endogenne - determinatory
Czynniki te już w momencie zapłodnienia określają normy reakcji organizmu jak i przebieg rozwoju w danych warunkach. Za cały rozwój od momentu poczęcia do urodzenia odpowiedzialne są geny rodziców. Cechy rozwojowe określamy za pomocą liczb, które są wynikami pomiarów antropometrycznych. Zaliczamy do nich wysokość ciała, masa ciała, długości kończyn; są to cechy ulegające zmienności adaptabilnej. Adaptabilność to wszelkie zmiany rozwojowe zachodzące w ciągu życia, są to zmiany nieodwracalne. Wymiary człowieka zależą od genotypu jak i od środowiska. Genotyp określa zakres indywidualnej normy reakcji, czyli zakres zmienności jakie mogą pokazać się w formie różnych fenotypów w trakcie rozwoju poprzez łączenie się genotypów z czynnikami środowiskowymi. Zatem człowieka o danym genotypie może mieć różny obraz fenotypowy, czyli osiągnie różny poziom rozwoju biologicznego w zależności od środowiska w jakim się rozwija. Teza to znajduje potwierdzenie w badaniach bliźniąt jednojajowych, które wychowują się w rożnych środowiskach.
Przebieg rozwoju dziecka, aż do ostatecznego wzrostu jest silnie uzależniony od wzrostu rodziców. Głównie wpływ na wzrost w procesie dziedziczenia ma matka. Dzieci rodziców wysokich rosną znacznie szybciej oraz mają wyższy ostateczny wzrost, a niżeli dzieci rodziców niższych. Dziwne jest jednak, lecz potwierdzone to, iż dzieci niskich rodziców bardziej ich przerastają, a dzieci rodziców wysokich są niższe od swoich rodziców.

Także na rozwój ma wpływ płeć. W zależności od płci jest różne temp wzrostu, jak i zachodzą różnice w zakresie wymiarów i proporcji ciała. Zauważa się, iż u chłopców jest mniejsze zaangażowanie procesów rozwojowych, stwierdzamy to na podstawie większej umieralności okołoporodowej. Chłopcy mają zatem mniejszą odporność biologiczną co jest uwarunkowane heterochromosomami płciowymi XY. Dziewczęta posiadają chromosom XX zatem mają na nie mniejszy wpływ czynniki środowiskowe. Opóźnienie rozwoju chłopców jest zauważalne w procesach kostnienia, opóźnia ich wzrost (badania ukazały, że dziewczęta szybciej rosną), lecz ostateczne wymiary ciała są większe u nich. Różnice rozwojowe w zależności od płci kształtują się następująco:
- od urodzenia do okresu dojrzewania różnice antropometryczne są niewielkie,
- dojrzewanie u dziewcząt następuje wcześniej o ponad 16 miesięcy, wtedy są one wyższe od chłopców, wcześniej wyrzynają się zęby,
- w okresie dojrzewania zauważalne są różnice dymorficzne; szersze biodra u dziewcząt, dłuższy tułów, głębsza klatka piersiowa,
- w czasie okresu wzrastania dziewczyny mają mniejszą pojemność płuc, mniejszą siłę mięśniową, mniejsze serce,
- dziewczyny wykazują większą odporność biologiczną na działania środowiska, na czynniki chorobowe i na gorsze warunki bytowe.

Możemy zaobserwować również różnice rozwojowe ze względu na rasę, choć cechy rasowe w stosunku do rozwoju są jeszcze mało poznane. Różnice są już możliwe do zaobserwowania w okresie płodowym. Znacznie wcześniej pojawiają się centra kostnienia u płodów czarnych; szkielet u rasy czarnej jest o wiele szybciej rozwinięty we wszystkich fazach rozwoju, dzięki czemu znacznie wcześniej dochodzi do dojrzewania płciowego tych osobników oraz posiadają większą sprawność ruchową, szybsze wyrzynanie się zębów niż u osobników rasy białej. U dzieci rodzin mieszanych zauważalny jest większy wpływ genów matki. Na rozwój mają również wpływ elementy antropologiczne; dzieci rasy białej mieszkające w obszarze śródziemnomorskim rozwijają się znacznie szybciej.

Budowa ciała ma także znaczenie co do rozwoju, a mianowicie dziewczyny później dojrzewające mają budowę i sylwetkę podobną do chłopców, a chłopcy wcześniej dojrzewający mają budowę „dziewczęcą”.
Dla rozwoju ważny jest również dobór małżonków pod względem różnic i podobieństw genetycznych. Jeśli występują niezgodności genotypu rodziców zapłodnienie może nie nastąpić, jeśli są bardzo duże różnice to najczęściej dochodzi do poronień. Najgorszym przypadkiem jest połączenie się genów rodziców spokrewnionych ze sobą w pierwszej linii, gdyż wtedy następują zaburzenia rozwojowe, zauważalne są wówczas wady wrodzone u dzieci.

B. Czynniki paragenetyczne i niegenetyczne
Geny przechodzące na potomstwo przekazywane są po połowie od matki i po połowie od ojca, lecz w fazie końcowej zauważamy silniejszy związek cech dziecka z cechami matki, co widoczne jest już po urodzeniu. Odpowiedzi na pytanie dla czego tak się dzieje możemy szukać we wpływach endogennych paragenetycznych i niegenetycznych; biotyp matki oraz cechy jej konstytucji warunkują specyfikę środowiska, w którym odbywa się rozwój zarodka, nie przekazane geny przez matkę oddziaływają na potomka za pośrednictwem właściwości metabolicznych matki. Na rozwój ma także wpływ dziedziczenie niegenetyczne tzn. ilość cytoplazmy pochodzącej z komórki jajowej matki jest większa niż ilość pochodząca z plemnika ojca. Po urodzeniu nadal ma wpływ metabolizm matki poprzez karmienie piersią, dzięki znajdującym się w pokarmie hormonom i przeciwciałom.
Na rozwój ma wpływ również tryb życia matki podczas ciąży (nawyki, praca, żywienie, stres itp.). Na rozwój dziecka może mieć wpływ również wiek rodziców. Wg niektórych badaczy dzieci młodych matek są słabsze, również dzieci rodziców przekraczających czwartą dekadę życia dzieci rodzą się bardzo często z wadami, jak i dochodzi do poronień i martwych porodów. Również na rozwój ma wpływ ilość przebytych dotychczas ciąż u matki. Dzieci pierworodne w dniu porodu są zazwyczaj lżejsze i mniejsze od kolejnych. Szybsze zajście w kolejną ciąże niż po 2 latach ma negatywny wpływ na rozwój płodu i noworodka. Kolejne ciąże niosą za sobą poważne ryzyko wystąpienia ciąży mnogiej.

C. Czynniki egzogenne - modyfikatory środowiskowe
Wpływ czynników środowiskowych na dziecko (płód) jest zależy od rodzaju czynnika, jego intensywności, czasu trwania itp. I właśnie od tego zależy czy wpłyną one na rozwój czy też nie.

D. Czynniki biogeograficzne - modyfikatory naturalne
Rozwój morfologiczny głównie kształtuje klimat (temperatura, wilgotność, ruchy powietrza i inne). Najlepszy dla rozwoju jest klimat umiarkowany ciepły (18 - 25oC) - w takim klimacie następuje najszybsze dojrzewanie biologiczne jak i jest dłuższy okres płodowy kobiet. W klimacie tropikalnym występuje opóźnione dojrzewanie. Dzieci na terenach zimnych mają większą masę ciała, krótsze szyje, stopy i dłonie. Dzieci urodzone wiosną są dłuższe, a dzieci urodzone jesienią mają większą masę ciała.
Wpływ na rozwój ma wysokość nad poziomem morza. Mieszkańcy gór mają więcej czerwonych krwinek, wolniejsza pracę serca, lepiej rozwija się klatka piersiowa. Wpływają również choroby genetyczne (wrodzone), które u potomków prowadzą do wielu poważnych wad.

E. Czynniki społeczno - ekonomiczne (modyfikatory cywilizacyjno - kulturowe)
W gronie tych czynników wpływających na rozwój osobniczy wykazujemy: pochodzenie społeczne, warunki środowiska, poziom kultury, wykształcenie rodziców itp.

Dzieci z rodzin inteligenckich są wyższe, zdrowsze, przechodzą szybszy rozwój biologiczny niż dzieci chłopskie, mające krępą budowę ciała. Również dzieci rodzin z wykształceniem wyższym szybciej dojrzewają, niż ze średnim czy nawet podstawowym. Ma to związek z większą wiedzą na temat żywienia, snu, trybu życia itp.
Dzieci z wielkich miast szybciej dojrzewają dzięki lepszym warunkom i lepszej opiece. Dzieci wiejskie wolniej dojrzewają, ze względu na brak higieny i opieki lekarskiej oraz z powodu gorszego odżywiania się.

Ogromny wpływ na rozwój mają również ćwiczenia fizyczne - mają one bardzo dobry wpływ na rozwój, aczkolwiek nadmierne ćwiczenia fizyczne, wykraczające poza możliwości mają wpływ ujemny; doprowadzają do zahamowania wzrostu, obniżenia wysokości oraz zaburzają proporcje budowy ciała prowadzące w końcu do koślawości. Aby ćwiczenia przynosiły pozytywne skutki należy je dostosować do wieku, możliwości itp.

Ważnym elementem w rozwoju jest także żywienie, które daje człowiekowi energię potrzebną do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Element ten jest głównie odpowiedzialny za rozwój organizmu. Braki żywieniowe doprowadzają do opóźnienia rozwoju i dojrzewania.
Przeżycia psychiczne powodują również zwolnienie tępa rozwojowego tzn. jeśli dzieci przeżywają stres, znajdują się pod opieką innych, którzy nie poświęcają im tyle czasu co matka np. w żłobku to gorzej się rozwijają. Z kolei przedszkole pozytywnie wpływa na rozwój dziecka dzięki partnerstwu, rozwija intelekt, wyrabia sprawność itp. Dalej okres szkolny znowu ma negatywny wpływ, gdyż wprowadza dzieci w stan nerwowości, prowadzi do wad postawy - wtedy właśnie dzieci potrzebują wielu zajęć ruchowych, sprawnościowych.

Dzieci pochodzące z rodzin zastępczych czy też rodzin rozbitych mają znacznie ograniczony rozwój fizyczny i umysłowy.

Przejawy dymorfizmu płciowego.

-wzrost i masa ciała: statystycznie mężczyźni są wyżsi, więksi i ciężsi o ok. 8%,- szkielet i przekrój ciała: różnią się w kącie ustawienia miednicy,- kobiety jest więcej tkanki tłuszczowej30% a u mężczyzn 18%,- u mężczyzn jest więcej tkanki mięśniowej 45% a u kobiet 35%,- punkt ciężkości obniżony u kobiet,- owłosienie: u mężczyzn owłosienie klatki piersiowej, ramion i pleców oraz twarzy a u kobiet występuje łonowe trójkątne owłosienie,- mężczyźni mają większą krtań: mutacja głosu,- u kobiet jest mniejsza pojemność życiowa płuc,- tarczyca i śledziona są większe u kobiet,- serce ułożone bardziej poprzecznie u kobiet.

Czynniki społeczno ekonomiczne i aktywność ruchowa modyfikatorami rozwoju (na ten temat jest tylko to )

1. Czynniki biogeograficzne czyli modyfikatory naturalne; do nich należą:

• zasoby wodne i mineralne w otoczeniu oraz skład powietrza,

• organizmy żywe, z którymi człowiek się styka,

• klimat, temperatura, wilgotność, ciśnienie i ruchy powietrza, nasłonecznienie, radiacja, pole elektromagnetyczne,

• ukształtowanie terenu,

• siła grawitacji i przyspieszenia,

• źródła dźwięków.

2. Czynniki społeczno - ekonomiczne czyli modyfikatory kulturowe, do nich należą:

• wewnątrzrodzinne (wysokość zarobków i sposób podziału dóbr materialnych, poziom wykształcenia oraz kultury rodziców),

• zewnętrzne względem rodziny (ogólny poziom kultury społeczeństwa, wielkość i charakter środowiska społecznego, system wartości tj. tradycje i zwyczaje społeczne, nakazy i zakazy religijne i klasowe, nawyki oraz zwyczaje dotyczące stosowania używek.

3. Tryb życia:

• aktywność umysłowa i fizyczna (praca zawodowa, rozkład codziennych zajęć, trening sportowy, zachowania rekreacyjne, tradycje i obyczaje),

• wypoczynek, sen.

Systemy typologiczne:

Przez pojęcie typologii budowy ciała rozumiemy usystematyzowanie rozmaitych rodzajów i typów budowy ciała ludzkiego pod względem podobieństwa i różnic poszczególnych cech. W rożnych systemach typologicznych ujmowano najczęściej takie właściwości jak:
a) budowa morfologiczna decydująca o wyglądzie i kształcie ciała, 
b) cechy mówiące o aktualnym stanie tkanek (kośćca, mięśni, tkanki tłuszczowej), 
c) cechy fizjologiczne i biochemiczne, przemiany materii, czynności hormonalnej, typ układu krążenia, 
d) typ układu nerwowego decydujący o cechach osobowości psychicznej, 
e) właściwości odpornościowe ustroju, cechy patologiczne i anomalie. 
Pierwsza typologia - Hipokratesa (IV w.p.n.e.) wyróżniła dwa typy:
- suchotniczy - o szczupłej budowie, 
- apoplektyczny - o budowie silnej, masywnej.
Typologia Hipokratesa została uzupełniona przez Galena. Na podstawie kryteriów charakterologicznych wyróżnione zostały cztery typy temperamentów - humory:
- choleryczny - (chole-żółć) - wybuchowy, cechuje się łatwością utraty panowania nad sobą, reakcjami niewspółmiernymi z bodźcami, 
- sangwiniczny - (sanguis-krew) - o usposobieniu pogodnym, uczuciowym, aktywnym i żywym w reakcjach, 
- flegmatyczny - (flegma-śluz) - o małej pobudliwości, zrównoważeniu, opanowaniu i wytrwałości w działaniu, 
- melancholiczny - (melas chole-czarna żółć) - cechuje się małą ruchliwością, apatią, przewlekłymi stanami przygnębienia.

TRENDY SEKULARNE-Międzypokoleniowa tendencja przemian w ontogenezie

Trend sekularny jest to tendencja przemian, które zachodzą w określonym czasie. Zmiany te są międzypokoleniowe i dotyczą rozwoju biologicznego. Wynikiem ich zachodzenia są zmiany cywilizacyjne.

W skład trendu sekularnego wchodzą :

1.Retardacja procesów inwolucyjnych( starzenia się).

2. Zmiany w kolejności etapów rozwojowych.

3. Akceleracja rozwoju ( coraz wcześniejszy czas dojrzewania).

Ad 3.

Akceleracją nazywamy wcześniejsze osiąganie procesu dojrzewania przez danego osobnika. W Polsce w minionym stuleciu doszło do zwiększenia się wysokości ciała chłopców średnio o 12% a dziewcząt o 10%. Procesem akceleracyjnym jest zmiana wysokości ciała, rzadziej masy, gdyż nie obserwujemy jej zwiększania się. Ale akceleracją są niewątpliwie zmiany w proporcji ciała. Obserwuje się zmiany w szerokości barków oraz klatki piersiowej, obwód miednicy zmniejsza się a współczesne kobiety mają nieco niżej położony biust.

Zmianami akceleracyjnymi jest także wcześniejsze wyrzynanie się zębów zarówno mlecznych jak i stałych. Dzisiejsza młodzież szybciej osiąga dojrzałość płciową. Niemowlęta szybciej 'chwytają się' siadać i chodzić.

Średnia wieku dojrzewania zmieniła się o trzy lata. Zmienił się również średni wiek w którym pojawia się pierwsza miesiączka. Obecnie wynosi on 12, 13 lat a na początku wieku XX było to 15 lat.

Ogólny wzrost ludzi w XX wieku zwiększył się średnio o 16 cm.

Ad 1.

Opóźnianie procesów starzenia się. Współczesne kobiety przechodzą czas menopauzy w wieku około 50 lat. Proces ten kobiety starożytne przechodziły w wieku 40 lat.

Wszystkie zmiany wynikłe z trendu sekularnego wydają się być korzystne. Większość z tych zmian niesie za sobą spore konsekwencje. Zmiany te powodują, iż nie da się dokładnie określić normalności rozwoju. Znacznie wcześniejsze osiągania dojrzałości płciowej nie wiąże się z osiągnięciem dojrzałości społecznej i psychicznej. Co więcej moment osiągania samodzielności społecznej wydaje się przesuwać w czasie. Tłumaczeniem tego może być późniejsze wchodzenie rodziców w okres starości. Dłużej trwa czas etap życia dorosłego i dojrzałego, dlatego dzieci mogą pozostawać dłużej przy rodzicach i są na ich utrzymaniu. Jednym ze sposobów tłumaczenia trendu sekularnego jest m.in. zwiększenie ilości hormonów, które stosowane są w paszach dla zwierząt czy w uprawach roślin, celem przyspieszenia szybkości ich rozwoju.

Ad 2.

Pokwitanie, zwane inaczej okresem adolescencji jest to etap w rozwoju, w czasie którego młoda osoba osiąga dojrzałość płciową. Pod wpływem wielu hormonów w organizmie zachodzą liczne zmiany, dzięki którym młody człowiek osiąga zdolność reprodukcyjną.

Szybkość tempa dojrzewania zależy od cech indywidualnych człowieka ale ma na nie wpływ także jego pochodzenie.

Dojrzewanie zależy od indywidualnych cech osobnika i od jego pochodzenia. W przebiegu dojrzewania występuje kilka zawsze tych samych faz. Nie da się określić momentu w czasie którego u danego osobnika pojawi się odpowiednio pierwsza miesiączka lub pierwsza polucja, gdyż moment ten jest osiągalny indywidualnie po zajściu określonych zmian w organizmie.

W przebiegu procesu pokwitania wyróżniamy kolejne fazy:

- przygotowawczą, która zachodzi w wieku pomiędzy 8 a 12 rokiem życia i trwa około 3 lat,

-fazę właściwego dojrzewania, ta pojawia się pomiędzy 11 a 16 rokiem życia,

-faza dojrzałości pełnej, pojawiająca się w wieku 16 a 18 lat u kobiet a u mężczyzn w wieku 18-21 lat.

 

  Skutkami tendencji przemian jest:

       Zwiększenie rozbieżności, zwłaszcza w okresie okołopokwitaniowym między wiekiem kalendarzowym i rozwojowym. Wiek kalendarzowy stał się słabym miernikiem rozwoju , a to utrudnia określenie normalności rozwoju, 

       Przyspieszony rozwój fizyczny i dojrzewanie płciowe, którym nie towarzyszy przyspieszenie dojrzałości społecznej , a to prowadzi do różnych trudności wychowawczych,

       W medycynie podkreśla się większą wrażliwość ustroju chłopców na wpływ czynników środowiskowych,

       Dezintegracja morfologiczno- funkcjonalna (Jopkiewicz A. Suliga E. 1998,s.133 ).

Przyczyn trendu sekularnego upatruje się we wpływie czynników środowiskowych i uważa się, że zmiany obserwowane w populacji, będące przejawem trendu sekularnego mają charakter zmian fenotypowych i adaptabilnych . Jest to przejaw przystosowania się organizmów do zmieniającego się środowiska . Owych przyczyn upatruje się również w genetycznych uwarunkowaniach, przede wszystkim we wzroście heterozji. Umiarkowana heterozja powoduje większą wrażliwość organizmu na wpływy czynników zewnętrznych i w przypadku, gdy są one dla rozwoju korzystne ma miejsce zjawisko uzyskiwania wyższych wartości rozwoju cech morfologicznych ( Jopkiewicz A. Suliga E. 1998,s.133). Do czynników środowiskowych można zaliczyć:

       spożywanie więcej białka i witamin oraz bardziej racjonalne żywienie,

       wyższy poziom opieki lekarskiej ,

       lepsze warunki mieszkaniowe i szkolne,

       szczepienia ochronne - zmniejszenie chorób zakaźnych,

       zmniejszenie dzietności rodzin,

       mniejsze obciążenie pracą fizyczną dzieci i młodzieży,

       wzrost znaczenia wychowania fizycznego, wypoczynku i rekreacji,

       odpowiedni czas snu,

       podniesienie poziomu kultury,

       poprawa warunków bytowych ludności i wzrost dochodów,

       zacieranie się różnic społecznych,

       stres. 

 Metody i oceny rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży

Rozwój fizyczny rozpoczyna się od zapłodnienia, a kończy gdy wymiary ciała i narządy osiągną pełną dojrzałość. Jest procesem trwającym w czasie, podlegającym różnorodnym wpływom genetycznym i środowiskowym. Charakteryzuje się licznymi i nieodwracalnymi przeobrażeniami w zakresie doskonalenia morfologii i funkcji komórek, tkanek i narządów oraz ustroju jako całości. Celem dokonujących się zmian jest osiągnięcie przez organizm kompleksowej dojrzałości i zdolności do reprodukcji. Zachodzące zmiany rozwojowe są wynikiem przeobrażeń o charakterze ilościowym (proces wzrastania) i jakościowym (proces dojrzewania). Podkreśla się indywidualnie zróżnicowaną dynamikę ich przebiegu, dlatego też osobnicy w tym samym wieku kalendarzowym (metrykalnym) mogą różnić się między sobą stopniem zaawansowania procesów rozwojowych, czyli wiekiem rozwojowym (biologicznym) [1-4].

Pozytywnym miernikiem stanu zdrowia w populacji wieku rozwojowego jest ocena rozwoju somatycznego. Pomimo faktu, iż każde dziecko ma swój indywidualny tor rozwojowy, konieczne staje się jego porównanie z populacją zdrowych rówieśników, stwierdzenie czy rozwój przebiega harmonijnie i w jakim stopniu oddziałują na niego czynniki genetyczne i środowiskowe. Ocena rozwoju dziecka, czyli diagnoza auksologiczna stała się podstawowym elementem opieki zdrowotnej w poszczególnych etapach rozwoju dzieci i młodzieży. Jest ona niezbędna zarówno w postępowaniu prewencyjnym (promocja zdrowia), jak i leczniczym w przypadku auksopatii (zaburzeń rozwoju). Realizacja tych zadań możliwa jest dzięki różnym metodom oceniającym zjawisko rozwoju somatycznego [5-9].

Ocenę rozwoju fizycznego można przeprowadzić dzięki badaniom przekrojowym (ang.: cross sectional studies), pozwalającym na określenie poziomu rozwoju fizycznego w dniu badania w danej grupie wiekowej (metoda statyczna) lub przy pomocy badań ciągłych, długofalowych (ang.: longitudinal studies), umożliwiających ocenę indywidualnego rozwoju dziecka na przestrzeni kilku-, kilkunastoletniego okresu prowadzenia obserwacji i badań (metoda dynamiczna). Badania przekrojowe umożliwiają szybkie uzyskanie informacji o rozwoju badanych cech nawet dla dużej populacji i o zjawisku akceleracji. Przeciętne wartości badanych cech dla wieku i płci informują o osiągniętym poziomie rozwoju fizycznego, ale nie mogą być przydatne np. w ocenie kolejności występowania cech dojrzewania płciowego. Badania ciągłe, długofalowe są niezwykle pomocne w tworzeniu krzywych wzrastania, w poznawaniu indywidualnie zróżnicowanego toru rozwojowego, w ocenie kolejności i czasu występowania cech dojrzewania płciowego, a nawet w przewidywaniu ostatecznej wysokości ciała [3, 4, 6, 10]. Wg Chrząstek-Spruch [8] poznanie indywidualnego tempa i rytmu wzrastania, na który wpływają czynniki środowiskowe, choroba lub reakcja na podjęte leczenie wymaga prowadzenia badań długofalowych, wykonywanych wielokrotnie u tych samych dzieci.

Tempo wzrastania wyrażone jest linią utworzoną z połączenia kolejno uzyskiwanych wartości pomiarów wysokości lub masy ciała w poszczególnych latach życia. Odzwierciedla szybkość, z jaką organizm dąży do uzyskania pełnej dojrzałości. Z kolei rytm wzrastania odzwierciedla przyrosty badanej cechy najczęściej w rocznych odstępach czasu. Przy prowadzeniu takich obserwacji najczęściej stosuje się model Preece-Bainesa opisujący krzywą wzrastania od okresu wczesnego dzieciństwa aż do okresu dojrzałości. Model ten pozwala oceniać przebieg wzrastania poszczególnych dzieci, tempo wzrastania w kolejnych okresach rozwoju, okres pojawiania się skoku pokwitaniowego i jego wielkość, a także moment zakończenia wzrostu (spadek tempa mniejszy niż 1 cm rocznie) [1, 8, 11].

Do najczęściej stosowanych metod oceniających zjawisko rozwoju fizycznego należą:

         tabele norm traktowane jako biologiczne układy odniesienia,

         siatki centylowe,

         wskaźniki proporcji,

         morfogramy, czyli profile rozwoju,

         ocena wieku biologicznego (rozwojowego), gł. ocena wieku morfologicznego, zębowego, kostnego i wieku cech płciowych,

         wskaźniki oceny składu ciała: masa ciała szczupłego i metoda impedancji, badania stanu mineralizacji kośćca,

         biochemiczne wskaźniki rozwoju [1-3, 10, 12].

Tabele norm
Najprostszą metodą antropometryczną oceny rozwoju fizycznego u dzieci są pomiary masy i wysokości ciała z odniesieniem ich wartości do tabeli norm. W tabelach są umieszczone średnie wartości danej cechy, najczęściej wysokości i masy ciała, ewentualnie obwodu głowy i klatki piersiowej. Uzyskuje się je na podstawie badań przekrojowych wybranej losowo, możliwie licznej populacji w określonym przedziale wiekowym. Zatem większość tabel informuje jedynie czy uzyskana wartość badanej cechy, np. wysokość ciała mieści się poniżej lub powyżej przeciętnej dla danego wieku. Granice norm nie pozostają sprecyzowane i często są różnie interpretowane [6, 13]. Posługując się tabelami należy pamiętać, że podają one wartości przeciętne dla danej populacji i stosunkowo niewielu osobników ściśle odpowiada przyjętym normom. Istnieje więc konieczność ustalenia zakresu odchyleń, które należy traktować jako prawidłowe. Umownie przyjęto obszar obejmujący ą 1 odchylenie standardowe (SD) od średniej arytmetycznej, w którym powinno się mieścić 68,3% badanej populacji pod względem danej cechy oraz obszar ą 2 odchylenie standardowe, obejmujący 95,6% osobników [1, 6]. Wg Krawczyńskiego [3] w związku z procesem akceleracji rozwoju niezbędna staje się aktualizacja tabel norm co 10-15 lat.

Siatki centylowe
Siatki centylowe dostarczają informacji o dynamice procesu rozwoju fizycznego. W siatkach przedstawia się częstość występowania wartości cechy wyrażonej w procentach. Zaletą tej metody jest możliwość graficznego ujęcia pozycji badanej cechy względem normy i określenie jej toru rozwojowego na podstawie kilku-, kilkunastoletnich obserwacji ciągłych. Wartości podstawowych pomiarów masy ciała i wzrostu, a także obwodu głowy i klatki piersiowej powtarzane w określonych przedziałach czasowych, powinny być zawsze odniesione do siatek centylowych jako norm biologicznych dla wieku i płci. Nanosząc np. w odstępach półrocznych na siatki centylowe uzyskane wartości z dokonanych pomiarów można wykreślić linię krzywą, która odzwierciedla indywidualne tempo wzrastania. Centyl wskazuje na pozycję danej osoby w populacji uporządkowanej według cechy 0-100. Jeśli np. wartość wzrostu dziecka znajduje się na poziomie 50 centyla, oznacza to, że w danym wieku metrykalnym połowa jego rówieśników jest od niego wyższych, a połowa niższych. Krzywe oznaczone jako 3 i 97 (lub 5 i 95) centyl stanowią granice normy i odpowiadają 2 SD od wartości średniej w tabelach norm. Zakres normy wąskiej obejmującej 50% populacji mieści się między 25 a 75 (lub 35-65) centylem, zaś szerokiej - między 10 a 90 (lub 15-85) i obejmuje ok. 80% populacji [1, 6, 12].

Cech biologicznych nie można jednak dzielić w sposób mechaniczny na grupę fizjologii i patologii. Wartości danej cechy mieszczące się między 3 (5) a 10 centylem oraz między 90 a 97 (95) stanowią strefę pośrednią, obserwacyjną (pogranicze normy). Dzieci, których analizowane cechy mieszczą się w strefie pośredniej wymagają obserwacji i badań kontrolnych w celu wykluczenia ewentualnego procesu chorobowego, warunkującego potencjalne opóźnienie lub rzadziej przyspieszenie rozwoju [3, 12]. Należy przy tym pamiętać, że siatki centylowe pokazują rozkład cechy w określonej, np. zamieszkującej dany region populacji, a nie jest to jednoznaczne z faktem, że jest to zawsze rozkład wzorcowy. Dla lepszej obiektywizacji wyników pomiarów, często wyraża się je jako wartość liczbową w postaci ułamka masy ciała lub wzrostu w odniesieniu do normy dla wieku [14].

Za bardziej nowoczesne uznaje się siatki cech skorelowanych, np. wysokości i masy ciała. Przykładem może być opracowana przez Malinowskiego i Pazecką [15] graficzna metoda umożliwiająca ocenę wieku morfologicznego i proporcji wagowo-wzrostowych. Umożliwia ona obiektywną ocenę stopnia opóźnienia lub przyspieszenia rozwoju (wg wzoru: wzrost do wieku - dla oceny tempa wzrastania) oraz szybkie wyodrębnienie z badanej grupy dzieci smukłych, zbudowanych proporcjonalnie i krępych (wg wzoru: masa do wzrostu - dla oceny niedoboru masy ciała lub wzrostu) [1, 12, 14].

Wysoki stopień dziedziczenia niektórych cech, np. wysokości ciała, wykorzystano również do opracowania tzw. siatek trójcentylowych. Uwzględniają one średnią wysokości ciała obojga rodziców i zróżnicowanie środowiskowe na miasto i wieś. Dodatkowo umożliwiają uściślenie zróżnicowania konstytucjonalnego, które ma podłoże genetyczne [6, 7, 13].

Wskaźniki proporcji
Najczęściej przedstawiają one stosunek dwóch lub więcej cech morfologicznych względem siebie. Wprowadzone zostały ze względu na potrzebę oceny kształtowania się proporcji ciała, czyli do określenia procesów różnicowania [1, 6, 13, 16, 17]. Do najpopularniejszych wskaźników należy wskaźnik Queteleta (WQ), tj. stosunek masy ciała w gramach do wysokości w cm. Charakteryzuje budowę ciała, a jego wielkość może zależeć od rozwoju tkanki tłuszczowej lub masy mięśniowej. Odmianą WQ jest najczęściej stosowany w praktyce pediatrycznej wskaźnik wagowo-wzrostowy określający stan odżywienia i stopień otyłości, tzw. wskaźnik masy ciała (BMI - ang: Body Mass Index). Jest on ilorazem masy ciała (w kg) do kwadratu wysokości (m2). Wartości poniżej 15-17 kg/m2 oznaczają znaczny niedobór masy ciała (stan niedożywienia), zakres 17-23,5 kg/m2
- ryzyko niedożywienia, 24-24,5 kg/m2
- stan prawidłowego odżywienia, 25-29,5 kg/m2 - nadwagę, zaś powyżej 30 kg/m2 - otyłość. Powszechnie uważa się, że z powodu szybkiego tempa rozwoju dzieci i młodzieży, wskaźnik BMI ulega dużym zmianom i dlatego powinien być oceniany w korelacji z właściwymi dla wieku i płci rozkładami centylowymi. Do oceny stanu odżywienia, szczególnie u dzieci, wykorzystywany jest wskaźnik Cole'a wyrażany w procentach (iloraz BMI do standardowego BMI - dla 50 centyla masy i 50 centyla wzrostu dla danego wieku, tj. masa ciała x wysokość ciała standardowa2 x 100 / masa ciała standardowa x wysokość ciała2). Za masę standardową uważana jest masa na poziomie 50 centyla dla tzw. wieku wysokościowego, tj. wieku, dla którego aktualna wysokość odpowiada 50 centylowi. Kwalifikacja tego wskaźnika obejmuje następujące zakresy: <75 - wyniszczenie, 75-85 - niedożywienie, 85-90 - nieznaczne niedożywienie, 90-100 - norma i >110 - nadmierne odżywienie. Bardziej szczegółowe obliczenia uwzględnia tzw. współczynnik masy ciała (WMC), który jest wskaźnikiem masy ciała zmieniającym się w zależności od wieku badanego. Wartość WMC otrzymuje się poprzez pomnożenie BMI przez powierzchnię ciała. Zdaniem Wolańskiego [7] w okresie przedszkolnym i szkolnym dużą wartość ma wskaźnik międzykończynowy, a w okresie pokwitania wskaźnik spłaszczenia klatki piersiowej. Posługiwanie się wskaźnikami i ich poprawna interpretacja wymagają dobrej znajomości prawidłowości rozwojowych.

Morfogramy (profile rozwoju)
Średnie wartości większego zestawu cech somatycznych dla poszczególnych grup wieku i płci mogą posłużyć do skonstruowania morfogramów. Dają one możliwość oceny kształtowania się proporcji pomiędzy odcinkami i składnikami ciała. Umożliwiają dokładniejsze określenie procesów różnicowania. Morfogramem określa się linię poprzeczną uzyskaną przez połączenie wartości liczbowych kilku cech morfologicznych naniesionych na specjalnie skonstruowane siatki. Linia ta wyznacza poziom rozwoju badanych cech, czyli profil rozwoju dla płci i danego wieku kalendarzowego Średnie wartości mierzonych cech dorosłej osoby o prawidłowym rozwoju somatycznym tworzą na siatce poziomą linię prostą. Im uzyskana krzywa bardziej odbiega od linii poziomej, tym większe zaburzenie proporcji ciała. Profile rozwoju pomocne są w diagnozowaniu niektórych zaburzeń endokrynologicznych (zespół Turnera, zespół Klinefeltera) i innych postaci karłowatości [1, 3, 6, 13].

Wiek biologiczny (rozwojowy)
Przez pojęcie wieku biologicznego (rozwojowego, fizjologicznego) należy rozumieć rzeczywisty poziom zawansowania we wzrastaniu i dojrzewaniu dziecka. Dotyczy rozwoju kilku cech, a jego dokładność w określeniu zależy wprost proporcjonalnie od liczby zastosowanych kryteriów oceny. W praktyce najczęściej wykorzystuje się kryterium wieku morfologicznego, zębowego, kostnego i wieku cech płciowych. Średnia uzyskana z podsumowania otrzymanych wartości analizowanych cech określa wiek biologiczny w latach. Różnica między wiekiem metrykalnym (kalendarzowym) a otrzymaną średnią określa stopień odchylenia w kierunku przyspieszenia lub opóźnienia rozwoju [1, 3, 5, 6, 10, 13].

         Wiek morfologiczny (wiek wzrostowy i wagowy) - określa się, porównując uzyskane pomiary wysokości i masy ciała z wartościami badanych cech zawartych w tabelach norm i odczytując odpowiadający im wiek. Wysokość i masę ciała można także porównać między sobą na siatce centylowej cech skorelowanych.

         Ocenę poziomu rozwoju przy zastosowaniu wieku zębowego stosuje się najczęściej u najmłodszych dzieci. Czas wyrzynania się zębów mlecznych i ich liczba pomocne są w określeniu wieku od 6 do 30 miesięcy. Około 6 roku życia, kiedy zaczynają pojawiać się zęby stałe, można ponownie oceniać wiek zębowy jako jeden ze wskaźników rozwojowych. Porównując liczbę zębów mlecznych lub stałych z odpowiednimi tabelami norm wiekowych lub z siatką centylową dla wieku zębowego, można ocenić stopień zaawansowania tej cechy morfologicznej. Wyrzynanie się zębów zależy od płci dziecka. U chłopców zęby mleczne wyrzynają się szybciej, natomiast dziewczynki szybciej je tracą i następuje u nich szybsza wymiana zębów na stałe. Różnica sięga 3-4 miesięcy.

         Wiek kostny (szkieletowy) - ocena dojrzałości szkieletowej na podstawie czasu pojawiania się jąder kostnienia i stopnia zaawansowania rozwoju kośćca pozwala na dokonanie oceny ogólnego poziomu rozwoju fizycznego. W ocenie dojrzałości kośćca stosuje się metodę jedno- lub wieloodcinkową. Koncepcja metody jednoodcinkowej opiera się na założeniu, że proces kostnienia jest zbliżony we wszystkich częściach ciała. W metodzie wieloodcinkowej poziom dojrzałości kostnej ocenia się na podstawie radiogramów kilku odcinków ciała, ale łączy się ono z niebezpieczeństwem napromieniowania dziecka. Z zachowaniem wszystkich zasad ochrony radiologicznej wykonuje się radiogram ręki i nadgarstka, który porównuje się z odpowiadającym mu wzorcem w atlasie dla danego wieku kalendarzowego i płci. Wiek kostny określa się w latach. Dojrzewanie kośćca jest wyrazem oddziaływania czynników endogennych (genetycznych, hormonalnych) i egzogennych (żywieniowych). Uważa się, że wiek kostny jest ściśle skorelowany z wiekiem rozwojowym i ogólnym dojrzewaniem ustroju.

         Wiek cech płciowych - fizjologiczne granice dojrzewania płciowego są bardzo szerokie: od 8 do 16 roku życia u dziewcząt i od 10 do 18 roku życia u chłopców. Jednakże wystąpienie cech dojrzewania płciowego w pierwszych dwóch latach podanego zakresu wieku, jak również ich brak w dwóch ostatnich latach wymaga przeprowadzenia pełnej oceny klinicznej. Celem tego działania jest wykluczenie przedwczesnego lub opóźnionego dojrzewania płciowego, ustalenie przyczyn tego stanu i zastosowanie ewentualnego leczenia. W działaniach tych bardzo istotną rolę odgrywa dokładnie zebrany wywiad ukierunkowany genetycznie i auksjologicznie. Przedmiotem oceny u chłopców są zewnętrzne narządy płciowe (jądra, prącie, moszna) oraz stan owłosienia łonowego i pachowego. U dziewcząt oprócz owłosienia ocenia się także rozwój piersi oraz wiek wystąpienia pierwszej miesiączki. Do oceny rozwoju cech płciowych przyjęto pięciostopniową skalę Reynoldsa-Winesa, spopularyzowaną przez Tannera. Brak cech dojrzewania płciowego jest typowy dla fazy dziecięcej, określanej jako faza pierwsza. Fazy 2, 3 i 4, są fazami rozwojowymi, natomiast faza piąta charakteryzuje cechę w stopniu rozwoju typowym dla osoby dojrzałej. Dynamikę rozwoju jakościowych cech płciowych trudno jest ująć w skali ilościowej. Problem ten został rozwiązany poprzez opracowanie diagramów obrazujących osiągnięcie poszczególnych faz rozwojowych dla tych cech w przyjętych przedziałach centylowych w odniesieniu do przeciętnych wartości wieku metrykalnego.

Wskaźniki oceny składu ciała
Masa ciała szczupłego (ang.: lean body mass) pozwala ocenić masę tzw. tkanek aktywnych z wyłączeniem tkanki tłuszczowej. Metoda impedancji (oporności) bioelektrycznej (elektryczna analiza bioimpedancji) wykorzystuje zjawisko różnic przewodnictwa elektrycznego pomiędzy beztłuszczową masą ciała a tkanką tłuszczową, w której przewodnictwo jest mniejsze. Dzięki temu można przeprowadzać analizę składu ciała (np. ocenę masy bez- i tłuszczowej, ilość wody całkowitej w ustroju). Najczęściej korzysta się z niej, oceniając stan odżywienia pacjentów [11, 17, 18].

Celem rozróżnienia udziału masy mięśniowej, masy tłuszczowej i uwodnienia ustroju w kształtowaniu wielkości wskaźnika stanu odżywienia, dodatkowo korzysta się z pomiarów grubości fałdów i obwodów. Prostym, a zarazem miarodajnym jest pomiar w połowie długości ramienia z jednoczesnym pomiarem grubości fałdu skórnego nad mięśniem trójgłowym ramienia. Zastosowanie odpowiednich obliczeń pozwala na jednoczesną ocenę masy mięśniowej i masy tłuszczowej. Jest to metoda szeroko stosowana w technice antropometrycznej dla oceny stanu odżywienia u dzieci, zakładająca, że grubość tkanki tłuszczowej podskórnej odpowiada proporcjonalnie całkowitej zawartości tłuszczu [14, 17].
Coraz częściej w medycynie wieku rozwojowego wykonuje się badania stanu mineralizacji kośćca, dzięki czemu w sposób pośredni można określić całkowitą masę kostną (densytometria, tomografia komputerowa, techniki ultradźwiękowe) [8, 19, 20]. Metodą kosztowną, ale coraz bardziej dostępną jest ilościowa densytometria kostna za pomocą metody DEXA (absorpcjometria promieniowania rentgenowskiego o podwójnej energii; DEXA - ang.: Dual Energy X-ray Absorptiometry). Badaniu metodą DEXA można poddać całe ciało lub kręgosłup lędźwiowy w projekcji przedniotylnej. Prawidłowa masa kostna jest wykładnikiem masy ciała, a tym samym wzrastania i rozwoju dziecka.

Wskaźniki biochemiczne
Znacznie rzadziej w praktyce stosowane są niektóre biochemiczne wskaźniki rozwoju, przede wszystkim oparte na oznaczeniach wydalania hydroksyproliny i kreatyniny z moczem. Uzyskane wartości koreluje się z wysokością i masą ciała osób badanych, wyliczając odpowiednie współczynniki: hydroksyprolinowo-wzrostowy, hydroksyprolinowo-wagowy lub hydroksyprolinowo-kreatyninowy. Do tych badań należy także dołączyć powszechnie wykorzystywane w praktyce lekarskiej oznaczenia we krwi stężeń cholesterolu całkowitego i jego frakcji VLDL, LDL i HDL oraz trójglicerydów i apolipoprotein. Te wskaźniki biochemiczne znalazły szczególne znaczenie w wykrywaniu zaburzeń gospodarki lipidowej towarzyszącej otyłości i stanowiących czynniki ryzyka dla rozwoju miażdżycy. Znacznie rzadziej w ocenie procesów rozwoju fizycznego wykorzystuje się oznaczenia markerów metabolizmu kostnego (np. biosyntezę kolagenu, szczególnie kolagenu typu I tworzącego macierz kostną) oraz inne sposoby określania zasobów tkanki tłuszczowej (np. oznaczanie leptyny, hormonu syntetyzowanego przez komórki tłuszczowe, którego stężenie we krwi jest wprost proporcjonalne do ilości tkanki tłuszczowej). Innymi metodami laboratoryjnymi służącymi przede wszystkim ocenie stopnia upośledzenia stanu odżywienia są badania poziomów we krwi: białka całkowitego, transferyny, albuminy, prealbuminy, białka wiążącego retinol, pierwiastków śladowych, witamin lub IGF-1 (ang.: insulin-like growth factor-1) [14, 20].

Nie ustają poszukiwania nowych metod, które byłyby najbardziej wiarygodnymi sposobami śledzenia i monitorowania rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży. Rzadko wykorzystywaną metodą jest knemoterapia, która pozwala na precyzyjny, nieinwazyjny pomiar długości podudzia. Służący do tego celu knemometr z dużą dokładnością (błąd pomiaru rzędu 0,09-0,17 mm) ocenia dynamikę wzrastania na przestrzeni krótkich okresów czasowych. Dotychczas metoda ta znalazła zastosowanie głównie w badaniach klinicznych i służy m.in. do oceny rozwoju wcześniaków i dzieci z małą masą urodzeniową oraz obserwacji wzrastania pacjentów podczas leczenia sterydami lub hormonem wzrostu [cyt. za 8].

Coraz częściej w ocenie rozwoju dzieci i młodzieży korzysta się ze wskaźników sprawności i wydolności fizycznej i/lub poziomu rozwoju umysłowego, emocjonalnego i społecznego. Są one także pozytywnymi wskaźnikami oceny stanu zdrowia jednostki.

Rozwój ontogenetyczny (osobniczy) jest procesem progresywnym, a organizm człowieka, przechodząc przez jego poszczególne etapy nigdy już nie powróci do fazy czy stanu wcześniejszego. Jest to pewnego rodzaju łańcuch kolejno po sobie następujących ogniw procesów przystosowawczych do życia, które charakteryzują się dużą indywidualnością osobniczą. Znajomość metod oceny rozwoju fizycznego i prawidłowa ich interpretacja umożliwia prowadzenie systematycznej kontroli postępowania tego procesu. Auksjologia jest dziedziną, w której szczególnie często spotyka się problem pogranicza normy i patologii. Mogą one być wynikiem indywidualnego przebiegu toru rozwojowego albo być sygnałem rozpoczynającego się procesu patologicznego. Coraz częściej ocenę stanu zdrowia przeprowadza się w oparciu o jego pozytywne mierniki, tj. wskaźniki rozwoju fizycznego, sprawności i wydolności fizycznej oraz poziomu rozwoju umysłowego i emocjonalnego, zwłaszcza w kontekście różnorodnych uwarunkowań psychospołecznych. Dlatego też prawidłowo przeprowadzona ocena rozwoju osobniczego w oparciu o dostępne metody powinna być integralną częścią postępowania diagnostycznego w praktyce pediatrycznej.

Rytm biologiczny i rodzaje:

Rytm biologiczny, biorytm - powszechnie występujące periodyczne nasilanie się i zmniejszanie procesów życiowych zachodzących w organizmach pod wpływem zmian środowiska naturalnego, w tym temperatury i opadów oraz zjawisk astronomicznych - ruchów rotacyjnych Ziemi, które powodują następstwo dnia i nocy (ruch obrotowy Ziemi), następstwo pór roku(ruch obiegowy Ziemi), a także wpływu Księżyca na Ziemię (pływy morskie).

Synchronizacja funkcji życiowych ze zmianami zachodzącymi w środowisku regulowana jest przez zegar biologiczny, tj. charakterystyczny dla każdego gatunku zespół czynników wewnętrznych regulujących cykliczny charakter tych zjawisk.

Wyróżniane są rytmy okołodobowe (circadialne), przebiegające w cyklach trwających około 24 godzin, oraz sezonowe. W tych drugich rozróżnia się rytmy miesięczne (lunarne) (związane np. z cyklem miesiączkowym u kobiet) i okołoroczne (w czasie których następuje zmiana wzrostu, aktywności rozrodczej, ubarwienia, zachowań, hibernacja, wędrówki zwierząt itp. zmiany).

Badaniem rytmów biologicznych zajmuje się chronobiologia.

SKOK POKWITANIOWY-

Zjawisko wzmożonego tempa przyrostu długości ciała i jego ciężaru w przeciągu stosunkowo krótkiego czasu ( 2-3 lata ) określane jest przez badaczy tego okresu jako skok pokwitaniowy. Skok pokwitaniowy jest zjawiskiem stałym, występuje u wszystkich dzieci, istniejące zaś różnice indywidualne i środowiskowe dotyczą jedynie intensywności, czasu występowania i trwania tego procesu.

Skok pokwitaniowy dotyczy także innych wymiarów ciała, jak np. długości kończyn, obwodu głowy, szerokości miednicy itp. Występuje on wcześniej u dziewcząt niż u chłopców w zakresie wysokości i ciężaru ciała, natomiast później w zakresie podściółki tłuszczowej; jej przyrost jest jednak większy u dziewcząt, natomiast przyrost siły mięśniowej - większy i szybszy u chłopców.

W okresie tym następuje szybki przyrost wysokości i ciężaru ciała, dynamiczny rozwój narządów wewnętrznych (serce, płuca, nerki, wątroba, trzustka, układ mięśniowy), jak i zewnętrznych (penis, jądra). Zanika grasica, zmniejszeniu objętości ulega tkanka limfatyczna, śledziona, przyrost podskórnej tkanki tłuszczowej ulega zwolnieniu. Występuje też przejściowa krótkowzroczność trwająca ok. 1,5 roku, która u osób predysponowanych może pozostać trwałym zaburzeniem w akomodacji oka.

Skok pokwitaniowy wysokości ciała cechuje się intensywnym wzrostem wysokości ciała, tj. ok. 8 cm na rok. Przyspieszenie tempa wzrastania występuje nagle, prawie dwa lata przed dojrzewaniem i na rok przed menarche (między 10 a 13 rokiem życia). W roku poprzedzającym dojrzewanie seksualne w punkcie szczytowym skoku pokwitaniowego osobnikowi przybywa 9-15 cm wzrostu. U mężczyzn narządy płciowe osiągają ostateczne rozmiary. Klatka piersiowa rośnie, lecz nie jest większa od bioder. Po osiągnięciu dojrzałości wzrastanie trwa nadal, lecz w tempie wolniejszym.

Waga w szczycie skoku pokwitaniowego zwiększa się o 4,5-9,0 kg. W ciągu 4 lat trwania skoku pokwitaniowego wysokość ciała powiększa się o prawie 25%, a ciężar ciała podwaja się. Chłopcy rosną znacznie szybciej niż dziewczęta i osiągają wymiary osobników dorosłych w wieku 19-20 lat, zaś dziewczęta w 18 roku życia. Później może nastąpić dorastanie, częstsze u chłopców niż u dziewcząt. Skok pokwitaniowy jest opóźniony w czasie względem dziewcząt o mniej więcej 2 lata. Szczyt tego skoku jest czuły na warunki społeczno-ekonomiczne, w których odbywa się dojrzewanie danego osobnika.

---