Zdzisław Garbowski

Gramatyka opisowa języka łacińskiego

Redaktor Zdzisław Garbowski

Redaktor techniczny Teresa Skrzypkowska

Korektoray Barbara Gronek, Lidia Czerwiaska

© Copyright by Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1978

© Copyright by

Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o.o. Warszawa 1997

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 1999

Część pierwsza

WIADOMOŚCI WSTĘPNE I NAUKA O GŁOSCE

WIADOMOŚCI WSTĘPNE

ROZWÓJ JĘZYKA ŁACIŃSKIEGO

Początkowo jeden z dialektów italskich, którym posługiwali się Latynowie, tzn. mieszkańcy środkowo italskiej krainy Lacjum, z czasem z rozwojem państwa rzymskiego, stał się języ­kiem światowym; po upadku imperium rzymskiego jeszcze przez szereg stuleci utrzymał się jako język nauki, literatury, dyplomacji, liturgii Kościoła. Dziś łacinę literacką stosuje się czynnie w niektórych publikacjach z zakresu filologii klasycznej, niekiedy także na kon­gresach naukowych latynistów. Natomiast z łaciny ludowej na terenie Italii i europej­skich prowincji rzymskich rozwinę};' się języki romańskie: włoski, francuski, hiszpański, portugalski, rumuński, sardyński, prowansalski, retoromański.

Język łaciński poznajemy dziś głównie z zabytków literatury. W jego rozwoju wyróż­niamy kilka okresów, z których najważniejsze to okres cyceroński, tak nazwany od Cycerona (106-43 p.n.e.), głównego przedstawiciela prozy rzymskiej, oraz okres augus­towski, zawdzięczający swą nazwę Augustowi (63 p.n.e. - 14 n.e.), w którym nastąpił szczytowy rozkwit poezji. Czasy od wystąpienia Cycerona w r. 81 p.n.e. do śmierci Au­gusta w 14 r.n.e. nazywamy złotym albo klasycznym okresem literatury łacińskiej.

Gramatyka opisowa języka łacińskiego opiera się na zabytkach tej właśnie epoki, szczególnie na pismach Cycerona i współczesnego mu Cezara (100 - 44 p.n.e.) oraz poetów

epoki augustowskiej: Wergilego (70-19 p.n.e.), Horacego (65 - 8 p.n.e.), Owidiusza (43 p.n.e.

-18 n.e.).

Gramatyka historyczna, przedstawiająca język łaciński w historycznym rozwoju, uwzględnia oprócz łaciny klasycznej także czasy wcześniejsze, tzn. okres archaiczny, i późniejsze, a więc okres tzw. srebrnej łaciny, przypadający mniej więcej na lata 14

• 117 n.e., a także zabytki stuleci następnych, w których punkt ciężkości przesuwa się poza Italię. Ważny materiał do badań nad językiem stanowią też napisy, szczególnie pochodzące z czasów wcześniejszych od pomników literatury.

ALFABET

Alfabet łaciński liczy 24 litery:

ABC DEP GHI KLM NOP ORS TUV XYZ

abc dcf ghi klm nop qrs tuv xyz

Pismo przejęli Rzymianie od Greków, odpowiednio je adaptując i modyfikując. Za czasów Cycerona było w użyciu 21 liter. Litery y, z, wprowadzono nieco później dla dokładniej­szego oddania wyrazów pochodzenia greckiego, takich jak cycnus = łabędź, zepkyrus == s; wiatr zachodni, dlatego owe litery znalazły się aa końcu alfabetu; wypada też zazna­czyć, iż Rzymianie nie rozróżniali w piśmie u, v używając jednego znaku zarówno dla samo­głoski, jak i spółgłoski. Wcześniej, w epoce republiki, zachodziły zmiany co do zakresu uży­cia liter oznaczających spółgłoski tylnojęzykowe. Początkowo używano liter c k q zależnie od tego, jaki dźwięk po nich występował. Litera C oznaczała zarówno spółgłoskę bez­dźwięczną [k], jaki dźwięczną [g], z czasem, ok. r. 300 p.n.e., na oznaczenie spółgłoski dźwięcznej wprowadzono nową Literę G (która jest graficzną odmianą C). Odtąd zmniej­szył się zakres stosowania litery Q, a litera K wyszła niemal zupełnie z użycia. Ślady daw­nego stanu zachowały się w pewnych skrótach, które nie uległy zmianie: C = Gaius, Cn = Gnaeus, Kal. = Kalendae.

WYMOWA I ORTOGRAFIA

Litery łacińskie są nam znane z alfabetu polskiego. Nasi przodkowie bowiem przejęli alfabet łaciński adaptując go do potrzeb języka polskiego przez znaki diakrytyczne (kropki, kreski nad literami, haczyki u dołu) lub połączenia literowe (np. cz, sz, rz, dz); chodziło o oddanie dźwięków nie występujących w języku łacińskim.

Wartość dźwiękowa liter w łacinie jest w zasadzie ta sama, co w języku polskim. Różnice są stosunkowo nieliczne. W przeciwieństwie do Polaków starożytni Rzymianie odróżniali w wymowie samogłoski długie i krótkie; różnicy tej jednak nie zaznaczali w piśmie. Ta sama więc litera a oznaczać może zarówno samogłoskę długą, np. w wyrazie mater, jak i krótką np. w wyrazie pater; podobnie przedstawia się sprawa z innymi literami. Inaczej nieco jest w języku greckim, gdzie mamy odrębne litery na oznaczenie krótkiego e (e - epsilon) i długiego e (»y - eta) oraz krótkiego o (o - omikron) i długiego o (co - omega). W naszych podręcznikach, zwłaszcza zaś w słownikach, przyjęto sposób zazna­czania iloczasu przez odpowiednie znaki diakrytyczne: kreseczka pozioma nad literą oznacza długość samogłoski, łuk wygięty ku górze jej krótkość; piszemy więc mater,

ale pater.

Połączenia ae, oe wymawiamy dziś jako pojedynczy dźwięk [e] np. saepe [sepe], poena [pena]. Niekiedy dla zaznaczenia, iż połączenie to należy czytać jako dwie głoski, stawiamy nad e dwie kropki (trema); piszemy więc aer, poeta. Litera i oznacza zarówno samogłoskę i, jak spółgłoskę j, szczególnie między samogłoskami oraz na początku wyrazu przed samogłoską, np. iam, maior. Niektórzy wprowadzają w tych wypadkach literę j, która pojawiła się w tekstach łacińskich w epoce średniowiecza. Bardziej rozpowszechnione jest odróż­nianie litery u od. v, które wprowadzono w tejże epoce.

Literę c w pozycji przed e,»', y, ae, oe przyjęto czytać jak polskie [c], w innych pozy­cjach, a więc przed a, o, u, przed spółgłoską i na końcu wyrazu jak polskie [k], V czytamy jak polskie [w]: wnum [winum], ovis [owis]. Qu czytamy jak polskie [kw], np.: aqua [akwa], quis [kwis].

Ngu przed samogłoską jak [ngwJ: lingua (Uagwa], stąd polskie lingwista, sanguis [sangwis], stąd poi. sangwinik.

Su przed samogłoską w niektórych wyrazach czytamy jak [swJ: persuadeo [perswadeo] (por. poi. perswazja), swwis [swawis], suesco [swesko].

Ph (występuje jedynie w wyrazach pochodzenia greckiego) zwykliśmy czytać [{], np.:

phihsophia, philologus, stąd po', filozofia, filolog.

Co do użycia dużych liter stosujemy na ogół zasady ortografii polskiej; przyjęto wszakże

zaczynać dużą literą nie tylko imiona wtasne, lecz także od nich urobione przymiotniki i przysłówki np.: Latium, lingua Latina, Latine logui.

i * Przyjęta dziś (choć bynajmniej nie przez wszystkich) wymowa jest kompromisem między wymową Rzymian epoki klasycznej a wymową późniejszą, datującą się ze schyłku staro­żytności, bądź z czasów kiedy łacina ludowa przekształcała się w języki romańskie. W epoce klasycznej litera c, niezależnie od pozycji, oznaczała zawsze spółgłoskę tylnojęzykową [k]. Cicero wymawiał swoje nazwisko jako [Kikeroj; współcześni mu Grecy pisali je Kikepwv. Pod koniec starożytności c [k] przed samogłoskami przednimi ulegało palatalizacji i prze­szło następnie w głoskę zwarto szczelinową lub szczelinową. Nazwisko wielkiego pisarza i mówcy wymawiają Włosi jako [Cziczero]; Francuzi jako [Siserón].

Połączenia liter ae, oe oznaczały dwugłoski, które wymawiano jako [a?], [o], zbliżone do [a ], [ot], jak je oddawali Grecy. Nazwisko wielkiego Cezara pisali Grecy Kalaap, do języka niemieckiego przeszło jako Kaiser. Imię Caecilius oddawali Grecy jako Kaiid/lioi;.

Rzymianie nie czuli potrzeby wprowadzenia odrębnej litery v, widocznie chodziło O oddanie niezgłoskotwórczego y (zbliżonego do poi. f) jak w wyrazie Europa, a nie dwu-wargowego [w]: vinum [yinum] nie fwinum]. Przy prawidłowej zatem wymowie niepotrzebne byłoby zaznaczanie odrębnej rzekomo wymowy w wyrazach typu lingua, suadeo. W wyra­zach pochodzenia greckiego ph (greckie <p) czytali jako aspirowane (przydechowe) p;

nie oddawali więc tego dźwięku literą f, której używali w pisowni wyrazów rodzimych, jakfides.

Warto zaznaczyć, iż w pewnych okresach li przed samogłoskami niektórzy wymawiali jako [q], rafio czytali [racjo], stąd poi. racja, racjonalizm.

S między samogłoskami brzmiało dźwięcznie jak polskie [z], np. w wyrazach causa, rosa.

Należy podkreślić, iż w ostatnich czasach zaznacza się coraz silniej tendencja, by wrócić, o ile to możliwe, do wymowy epoki klasycznej.

ILOCZAS

W odróżnieniu od dzisiejszej polszczyzny kulturalnej, która nie zna samogłosek długich,

w języku łacińskim samogłoski oraz sylaby różnią się iloczasem, to znaczy mogą być krótkie lub długie.

Sylaba łacińska może być;

a. krótka (syllaba brevis), np. obie sylaby w wyrazach; pS-ter, to-gS;

b. długa, z natury (syllaba natura longa), jeżeli zawiera samogłoskę długa lub dwu-głoskę, np. pierwsza sylaba w wyrazach mdter, aurum;

c. długa z umowy (syllaba positione longa;, jeżeli po samogłosce krótkiej występuje 8

grupa dwu lub więcej spółgłosek z wyjątkiem połączenia głoski zwartej z płynną (muta cum liquida). Należy- zaznaczyć, że litera x oznacza dwie spółgłoski [ks], podobnie li­tera z [dzj, odpowiednik greckiej litery dżetu; natomiast połączenie liter qu to znak jednej spółgłoski. Przy wymawianiu sylaby zamkniętej grupą spółgłosek głos się Zatrzymywał, wobec czego czas potrzebny do jej wymówienia stawał się odpowiednio dłuższy, jak to ob­serwujemy przy pierwszej sylabie następujących wyrazów: penna, semper, sanctus, dexter. Zjawisko to nie występuje, gdy grupę stanowi połączenie muta cum liquida; albowiem gdy drugą spółgłoską jest płynna (/, r), głos się nie zatrzymuje, grupa nie zamyka sylaby, lecz w całości należy do sylaby następnej, np. w wyrazach: pa-trem, pu-blicus. Zapamiętajmy, że samogłoska przed samogłoską ulega skróceniu (cocalis ante rocalem corripitur): audlvit, ale audut. Warto też wiedzieć, że w językach romańskich łacińskie samogłoski długie mają inne odpowiedniki niż samogłoski krótkie. Do poprawnego wymawiania, a zwłaszcza akcentowania wyrazów łacińskich, potrzebna jest znajomość iloczasu; informacje na ten temat znajdziemy w słowniku, jeżeli zaś chodzi o iloczas końcówek - w gramatyce.

AKCENT

W akcentowaniu wyrazów łacińskich obowiązują następujące zasady:

1. Wyrazy dwusylabowe mają akcent na pierwszej sylabie bez względu na jej iloczas. Akcentujemy zatem mdter, pdter.

2. Miejsce akcentu w wyrazach dłuższych, tzn. składających się z trzech lub więcej sylab, zależy od iloczasu sylaby przedostatniej (paenultima). Jeżeli sylaba przedostatnia jest długa (obojętnie czy z natury, czy z umowy), to na niej właśnie spoczywa akcent, np. natura, magister; jeże]! natomiast przedostatnia sylaba jest krótka, akcent pada na sylabę trzecią od końca np.: dómwus, sijllaba, tenebrae - ciemność (muta cum liquida nie daje wzdłużenia).

3. Enklityki, czyli wyrazy, które nie mając własnego akcentu, opierają się o wyraz t poprzedzający, (-que = i,-ne = czy, -ve = czy, lub) tworząc z nim tzw. zestrój akcentowy. Wymienione wyżej zasady akcentowania stosuje się do zestroją jako całości. Wyraz pópulus

-ma akcent na sylabie po- (trzeciej od końca, gdyż przedostatnia jest krótka), natomiast w zestawieniu senatus populiisąue Roindnus = “senat i naród rzymski" akcent przesuwa się na sylabę -lus: Podobnie v.' zestroju videsne = czy widzisz? akcentujemy sylabę -des-,

•w zwrocie Tros Ruthlusve akcentujemy sylabę -lus-, przy arma virilmque - sylabę -rum:

Także inne wyrazy traktuje się niekiedy jako enklityki, np. akcentujemy w zestroju, nobis-cum = z nami, vobiscum = z wami, propterea = dlatego. Jak widzimy, akcent łaciński wykazuje dużo podobieństw do akcentu polskiego. Także w naszym języku akcent wyrazowy związany jest z sylabą przedostatnią. Od tej zasady zdarzają się odstępstwa: pewne wyrazy, i to zarówno swojskie jak i obcego pochodzenia, mają akcent na trzeciej od końca np. ogółem, okolica, gram&tyka, fizyka. Natomiast enklityki nie wpływają na miejsce akcentu w zestroju, akcentujemy poszedł i poszedłby, Opowiedz i Opowiedz mi; w wymowie wszakże niektórych osób obserwujemy ten­dencję do przesuwania akcentu. Inaczej nieco zachowuje się proklityka, czyli wyraz opierający się o wyraz następny, zwłaszcza gdy jest nim wyraz jednosylabowy. Akcentujemy bowiem: do ^domu, ale ^do cna; nie ^czytaj, ale ^nie pisz, 1/n'e mów mi.

4. W języku łacińskim spotykamy kilka wyrazów z akcentem na sylabie ostatniej, np. adduc = przyprowadź, istinc = stamtąd, adhuc = dotąd. Pozorne to odstępstwo od zasady jest wynikiem skrócenia wyrazu (tzw. apokopy); odpadła końcowa samogłos­ka -e, akcent zaś pozostał na tej samej sylabie, na której znajdował się przed skróceniem. Zjawisko to jest dla nas szczególnie interesujące ze względu na akcent w języku francuskim

umiejscowiony na sylabie ostatniej. Także w języku polskim niektóre wyrazy mają przycisk na sylabie ostatniej, np. akurdt, arcymistrz.

u NAJWAŻNIEJSZE ZJAWISKA FONETYCZNE

Wymiana samogłosek czyli apofonia może być (l) jakościowa, tego: toga, (2) ilościo­wa, przy czym samogłoska występować może na stopniu: (a) normalnym, (b) wzdłużenia, (c) zaniku odium: odi, tego: tegula, genifor : gi-gn-o, est: świt, edo: dens.

Zjawisko to jest odziedziczone z prajęzyka. Por. poi. wozy: wiezie, posucha: schnąć. Inne zmiany zachodziły na gruncie łacińskim lub italskim. Samogłoska długa ulega skróceniu:

a. przed samogłoską (uocalis ante yocalem corripitur): finire :fińw, flers:fleo, {tudwit: audut

b. w wygłosić zamkniętym z wyjątkiem pozycji przed s, amare: amat, audis: audlt, honoris : honos: honor

c. wyrazy dwusylabowe z pierwszą sylabą krótką mają skłonność do skrócenia także drugiej (prawo skracania wyrazów jambicznych) mdlę, bSnS: clore, alte.

Samogłoska krótka zanika w sylabie środkowej, zjawisko to nazywa się synkopą valde: yalidus, disciplina: discipulus, w wygłosić nazywa się to apokopą dic<dice, duc<duce,fac<face,fer<fere. Samogłoska krótka wzdłuźa się przy zaniku s przed spół­głoską dźwięczną (wzdłużenie zastępcze) Idem <isdem, pono <p6sno<poslno. Samogłoski krótkie w sylabie otwartej w środku wyrazu przechodzą w i-lSgo: colitgo, h&beo: adhibeo, facio: conficw, caput: capitis. W sylabie zamkniętej ă>e-factus :perfectus,parco, peperci.

ZMIANY SPÓŁGŁOSEK

Asymilacja zupełna

a. progresywna (od kierunku oddziaływania) fetse>ferre, velse>velle, facilisumus>

>facillimus

b. regresywna disfero>differo, adfero>affero, adtuli>attuli, adsequor>assequor

Asymilacja niezupeina

a. co do dźwięczności scribo: scriptus, nubo: nupsi, ago: actus b. co do miejsca artykulacji

Spółgłoska nosowa przed przedniojęzykową występuje jako n, przed wargową jato m ewn: eumdem, compono : contemno, unbuo: indico

Dysymilacja

Rzymianie nie lubili dwu l ani dwu r w kolejno po sobie następujących sylabach; nastę­powało rozpodobnienie caeruleus: caelwn; por. pol. prześcieradło: przesciełać, militaris :

• mortalis; por. pol. jadalnia : cieplarnia.

Rotacyzm (od greckiej litery rfio) - s między samogłoskami przechodzi w r spero: spes,

gero: gessi, laudare: esse.

Dla łatwiejszego przyswojenia zjawisk fleksyjnych podano niektóre przykłady zmian

fonetycznych; dokładniejsze omówienie owych zmian należy do gramatyki historycznej.

Część druga

NAUKA O WYRAZIE

FLEKSJA

CZĘŚCI MOWY

Podobnie jak w języku polskim wyróżniamy w łacinie części mowyodmienne i nieodmienne.

Odmienne części mowy to:

1. rzeczownik - substantivum

2. przymiotnik - adiectivum

3. zaimek - pronomen

4. liczebnik -- numerale

5. czasownik - verbum

Pierwsze cztery odmieniają się przez przypadki , liczby , rodzaje - odmianę tę nazywamy deklinacją: przy odmianie czasownika , którą określamy jako koniugację rozróżniamy : osoby, liczby, czasy, tryby, strony

Nieodmiennymi częściami mowy są:

6. przysłówek - adverbium

7. przyimek - praepositio

8. spójnik - coniunctio

9. wykrzyknik - interiectio

LICZBY, RODZAJE, PRZYPADKI

Liczby. W odmianie łacińskiej występują dwie liczby:

a. Pojedyncza - nunerus singularis

b. mnoga - numerus pluralis

W prajęzyku istniała jeszcze liczba podwójna - numerus etualis, która w ładnie zanikła; pozostały tylko drobne jej szczątki w odmianie liczebników: duo, ambo (zob. § 53).

Podobnie przedstawia się sprawa w dzisiejszej polszczyźnie, gdzie zachowały się pewne formy liczby podwójnej, jak dwieście, rękoma, oczyma. Por. przysłowie; modrej głowie dość dwie słowie.

l M Rodzaje. Język łaciński podobnie jak polski zna trzy rodzaje:

3. rodzaj męski - genus masculinum (skrót m.)

4. rodzaj żeński - genus femininum (skrót f.)

5. rodzaj nijaki - genus neutrun (skrót a.)

Rodzaj rzeczowników poznajemy:

a. według znaczenia (rodzaj naturalny)

b, według zakończenia (rodzaj gramatyczny)

Nazwy istot męskich są masculina np. pater = ojciec, agricola = rolnik; nazwy istot żeńskich - feminina np. mater = matka, femina = kobieta. Ponadto rodzaju męskiego są nazwy miesięcy, wiatrów i rzek: december frigidus = chłodny grudzień, Aquilo perfrigidus = bardzo zimny A. (wiatr pómocnowschodni), Tiberis flavus = żółty Tyber.

Nazwy drzew, krajów, wysp i miast zakończone na -us są feminina, np.: populus alta = = wysoka topola, Aegyptus antiqua = starożytny Egipt, Delus ciara = sławne Delos, Corinthus opulenta = bogaty Korynt. Nazwy miesięcy są właściwie przymiotnikami, traktowanymi jako przydawki do wyrazów mensis (m.) = miesiąc. Na rodzaj nazw rzek wpłynął niewątpliwie rzeczownik pospolity flwius = rzeka, będący rodzaju męskiego. Podobnie liczne nazwy drzew, krajów, wysp, miast stosowały się w rodzaju do rzeczow­ników: arbor = drzewo, terra = kraj, insula = wyspa, urbs = miasto; wszystkie te rze­czowniki są feminina.

Wymienione zasady można ująć za dawnymi podręcznikami w wierszyk ułatwiający zapamiętanie.

Miesiące, wiatry, rzeki, ludy za mężczyzn uchodzi !y wprzódy;

drzewa, kraje, wyspy, miasta, choć z -us, byty jak niewiasta.

Rzeczowniki nieżywotne mogą być rodzaju męskiego, żeńskiego, nijakiego. Ich rodzaj w wielu wypadkach określić można według zakończeń, które są charakterystyczne dla da­nego rodzaju. Tak np. hortus = ogród (z zakończeniem -us) jest masculinum, terra (z za­kończeniem-a) femininum.oyyw (z zakończeniem -urn) neutrum. Dalsze szczegóły poznamy przy poszczególnych deklinacjach.

Przypadki. Deklinacja łacińska ma sześć przypadków:

1. nominatiyus - mianownik odpowiadający na pytanie: kto'! co?

2. genetinis - dopełniacz na pytania: czyj? czyja? czyje? kogo? czegol

6. datrois - celownik na pytania: komut czemu? dla kogo? -

7. accusativus - biernik na pytanie: kogo? co?

5. ablativus - na pytania: kim? czym? z kim? z czym? (narzędnik - instrumcntalis) w kim? w czym? o kim? o czym? (miejscownik - locatiyus) od kogo? od czego? (ablativus właściwy)

6. vocativus - wołacz

Ablativus stanowi osobliwość deklinacji łacińskiej. Język praindoeuropejski miał osiem przypadków, z których siedem zachowało się w języku polskim; brak naszemu językowi przypadka rozłączenia zwanego ablativus, jego funkcję objął u nas dopełniacz występujący z przyimkiem: od, z (czego) w takich np. zwrotach jak: od ojca, z miasta.

Jeżyk łaciński zachował sześć przypadków, brak mu narzędnika i miejscownik a; ich funkcję objął ablativus. W ten sposób ablativus pełni funkcję trzech różnych przypadków. Występuje jako narzęd­nik (ablativus instrumentalis), miejscownik (ablativus locatiyus) oraz ablativus właściwy. Właściwie zachowały się pewne resztki locatiwu, o czym niżej. O szczegółach użycia przypadków do­wiemy się z działu poświęconego składni.

Podobnie jak w języku polskim, ale inaczej niż np. w angielskim czy francuskim, formy poszczególnych przypadków w łacinie różnią się końcówkami: temat charakteryzuje znaczenie wyrazu, końcówka określa rolę danego wyrazu w zdaniu. Temat i końcówka to tzw. cząstki fleksyjne, od których odróżnić należy cząstki słowotwórcze (pot. § 157).

Nie wszystkie przecież przypadki mają odmienne od innych formy; toteż warto zapamiętać pewne reguł}' ułatwiające naukę odmian.

Uwaga. Gramatyka opisowa uwzględnia podział wyrazu na temat i końcówkę według stanu w Są­dnie klasycznej, natomiast w gramatyce historycznej przyjmuje się jako podstawę owego podziału raczej stan językowej wspólnoty indoeuropejskiej.

OGÓLNE REGUŁY DEKLINACYJNE

1. Vocativus singularis jest równy nominatiwovi z wyjątkiem rzeczowników i przy­miotników deklinacji drugiej na -us. W pluralis formy nominatiwu i yocatiwu są zawsze

równe. Toteż we wzorach odmian opuszczać będziemy Vocativus z wyjątkiem singu­laris deklinacji drugiej na -ns.

2. Neutra mają trzy przypadki równe: nominatiyus, accusatiyus i Vocativus. W plu­ralis przypadki te kończą się na -a. Podobnie przedstawia się ta sprawa w języku polskim

(por. odmianę rzeczowników: jajko, pole, imię, cielę; w liczbie mnogiej: jajka, pola, imiona, cielęta).

3. W pluralis datiyus i ablativus są sobie równe.

PODZIAŁ DEKLINACJI

W języku łacińskim wyróżniamy pięć deklinacji. Do której deklinacji zaliczyć należy jakiś rzeczownik, poznajemy z zakończenia genetiwu singularis, a mianowicie:

I deklinacja -ae

II deklinacja -i

III deklinacja -is

IV deklinacja -us

V deklinacja -el

Przy poszczególnych rzeczownikach słowniki podają nominativus oraz zakończenie gen. singularis.

Uwaga. Z punirtu widzenia grainaiyid opisowej owe zakończenia traktujemy jako końcówki,

część poprzedzającą końcówkę - w zasadzie niezmienną we wszystkich przypadkach - stanowi te­mat (por. S 16).

DEKLINACJA I na -a

N.=V Singularis porta = brama, Pluralis portae = bramy

Gen. Singularis portae = bramy, Pluralis portarum = bram

Dat. Singularis portae = bramie, Pluralis portis = bramom

Acc Singularis portam = bramę, Pluralis Portas = bramy

Abl. Singularis Porta = bramą, Pluralis portis = bramami

Singularis in porta = w bramie, Pluralis in portis = w bramach

Singularis e portis = z bram, Pluralis e porta = z bramy

Rodzaj. Rzeczowniki deklinacji pierwszej są feminina, np. rosa = róża, porta = brama. Pamiętać wszakże powinniśmy zasadę o rodzaju naturalnym; rzeczowniki oznaczające mężczyzn są masculina, np. agricola = rolnik, scriba = pisarz, nauta = żeglarz, poeta =s = poeta. Por. polskie: starosta, wojewoda, sędzia.

OSOBLIWOŚCI DEKLINACJI PIERWSZEJ

Zakończenie gen. singularis -ae rozwinęło się z dawnego -ai lub -ai; ta postać występuje niekiedy w inskrypcjach oraz jako archaizm w poezji, np. u Lukrecjusza, Wergilego. pierwotne zakończenie gen. sing. -as, odziedziczone z prajęzyka, zachowało się w zwro­tach pater familias = ojciec rodziny, mater familias = matka rodziny. W języku greckim jest to normalne zakończenie gen. sing. deklinacji a.

W dat. i abl. pluralis niektóre rzeczowniki mają zakończenie -abus; głównie chodzi tu o odróżnienie form rzeczowników żeńskich od równo brzmiących odpowiedników męskich np. deis deabusque = bogom i boginiom, filiis filidbusque = synom i córkom. Wielosylabowe rzeczowniki męskie obok zakończenia -arom mają w gen. plur. krótsze zakończenie -urn, np. agricolum (obok agricolarum) = rolników, terrigenum = potomków ziemi. Formy te powstały pod wpływem analogii do innych deklinacji.

PluraIia tantum. W deklinacji pierwszej spotykamy pewną ilość rzeczowników, których używa aię tylko w liczbie mnogiej; nazywamy je pluralia tantum np. dwitiae = bogactwo, reliquiae = pozostałości, tenebrae = ciemność. Takie rzeczowniki znamy też z języka polskiego, np. skrzypce, usta, wrota, drzwi, dzieje, urodziny, drożdże. Osobną grupę sta­nowią nazwy miejscowości, np. Athenae, Thebae. Por. polskie Piaski, Szaflary, Racławice, Mysłowice.

Odmiana imion greckich. Żeńskie imiona greckie na -e zachowują greckie zakończenie w nom. i acc., np. Niobe, Nioben, albo odmieniają się całkowicie według deklinacji łaciń­skiej: Nioha, Niobae, Niobam. Greckie imiona męskie zakończone na -as, -es mają acc. także na -an, -en. Odmieniamy więc:

Aeneas, gen. Aeneae, dat. Aeneae, acc. Aeneam lub Aenean, voc. Aenea.

DEKLINACJA I na.

Pluralis

portae bramy portann bram Portis bramom

DEKLINACJA II

Wzór odmiany na -us

Nom. Singularis hortus = ogród, Pluralis horti = ogrody

Gen. Singularis horti = ogrodu, Pluralis hortorum = ogrodów

Dat. Singularis horto = ogrodowi, Pluralis hortis = ogrodom

Acc. Singularis hortum = ogród, Pluralis hortos = ogrody

Abl. Singularis horto = ogrodem, Pluralis hortis = ogrodami

Voc. Singularis in horto = w ogrodzie, Pluralis in hortis = w ogrodach

Singularis ex horto = z ogrodu, Pluralis ex hortis = z ogrodów

Singularis horte = ogrodzie, Pluralis horti = ogrody

Wzór odmiany na -er

N.=V. magister = nauczyciel, magistri = nauczyciele

Gen. magistri = nauczyciela, magistrorom = nauczycieli

Dat. magistro = nauczycielow, magistris = nauczycielom

Acc. Magistrum = nauczyciela, magistros = nauczycieli

Abl. magistra = nauczycielem, magistris = nauczycielami

de magistro = o nauczycielu, de magistlis = o nauczycielach

a magistro = od nauczyciela, a magistris = od nauczycieli

N.=V. puer chłopiec, pueri

Gen. Pueri, puerorum

Dat. Puero, pueris

Acc. Puerum, pueros

Abl. Puero, pueris

De puero, de pueris

A puero, a pueris

Wzór odmiany na -um

N.=V. Verbum= słowo, verba

Gen. Verbi, verborum

Dat. Verbo, verbis

Acc. Verbum, verba

Abl. Verbo, verbis

In verbo, in verbis

Ex verbo, ex verbis

UWAGI DO DEKLINACJI DRUGIEJ

Przeważna ilość rzeczowników na -er (a także przymiotników por. § 38) traci e w dalszych przypadkach: ager, agri; minister, ministri.

Zachowują e m. in. puer, piieri == chłopiec; cesper, vesperi-= wieczór; gener, generi == zięć;

socer, soceri = teść.

Warto zapamiętać następujący wierszyk:

vesper, puer, socer, gener, asper, miscr, liber, tener i wyrazy na -fer i -ger.

Por. polskie wicher, wichru; koper, kopru: palec, palca; sen, snu; lew. Swa; ale piec, pieca. podobnis jak puer odmienia się rzeczownik vii- = mąż, gen. riri, dat. viro, acc. mrum itd. Nom. sing- tej deklinacji kończył się pierwotnie na -es, podobnie acc. sing. na -om. Postać «. zachowała się w inskrypcjach, w poezji szczególnie od wyrazów zakończonych na -os _- np. sercos, mortuos; podobnie aeoom.

Rzeczowniki na -us (z wyjątkiem neutrów) mają w singularis vocativus zakończony na -e. Jednakże do deus w funkcji yocatiwu występuje nom. deus cbok dwe; w łacinie kościelnej także do agnus używa się jako voc. agnus = baranku. Rzeczownik./;/^ oraz imiona własne na -ifis mają vocativus na -i:fili= synu, mi fili = mój synu, Vergili = Wergiliuszu, Publi = Publiuszu.

Rzeczowniki zakończone na -ius mają niekiedy gen. sing. na -i obok -Ii :consill, Vergili

Greckie imiona własne zakończone na -ens mają vocativus na -eu np. Orpheus, -i, voc. Orpheu.

W gen. plur. występuje czasem zakończenie -urn zamiast -erum, np. deum obok deorum = s= bogów. Dotyczy to szczególnie nazw miar i monet; mówimy więc modlum - miar, sestertiwn = sesterców, a także decemmmm, triumvirum, praefectus fabrum; -urn to pier­wotne zakończenie gen. plur. tej deklinacji, zakończenie -orum przeszło tu z deklinacji zaimkowej.

W pluralis rzeczownika deus używa się ferm obocznych nom. i voc. dci, dii, di; dat. i abL deis, diis, dis. O di immortales = o bogowie nieśmiertelni. Rzeczownik locns = miejsce ma nom. plur. lód = miejsca w książce albo loca w znacz. miejscowości. Mówimy, lód communes = tematy ogólne, loco. amoena = przyjemne okolice.

Rodzaj. Rzeczowniki zakończone na -as oraz -er są masculina, zakończone na -urn - neutra.

Wyjątki '.humus jest femininum, humus arida = sucha ziemia, natomiast wigus, virus są neu­tra; wigus mutnbile == zmienny tłum, virus mortiferum = śmiercionośny jad.

Feminina są także nazwy drzew, miast, krajów, wysp na -us (por. § 14.) Rodzaj żeński zachowują też zapożyczone z języka greckiego: dialectus, paragraphus, diphthongus; dialectus Attica = dialekt attycki; paragraphus quinta = paragraf piąty; diphthongus Graeca = dwu-głoska grecka.

Pluralia tantum deklinacji n. Tylko w liczbie mnogiej występują: fasti, -orum = kalendarz, arma, -orum = broń. Niektóre wyrazy mają w pluralis inne znaczenie, np. auxUwm =• = pomoc, auxilia = posiłki; castmm = twierdza, castra, -orum = obóz, rostrum = dziób, rastra, -orum = mównica (ozdobiona dziobami okrętów).

DEKLINACJA III

Deklinacja trzecia obejmuje trzy wzory odmian różniące się zakończeniami abl. singularis (-e lub -i), gen. pluralis (-urn lub -Sum), a jeśli chodzi o neutra także zakończeniem nom., acc., voc. pluralis (-a lub -ia). Rozróżniamy więc:

8. odmianę spółgłoskową: -e, -um, -a

9. odmianęsamogkskową -i, ium, -ia

10. odmianę mieszaną: -e, -ium. neutra -a lub-ia

Należy zwrócić uwagę iż fonny dalszych przypadków tworzymy od gen. singularis; nominativus bowiem podlegał często różnym zmianom fonetycznym i wykazuje nieco odmienną postać.

Odmiana spłógłoskowa -e, -um, -a

Masculina et feminina

N.=V Singularis honor zaszczyt, Pluralis honoes

Gen. Singularis honoris, Pluralis honorum

Dat. Singularis honor, Pluralis honoribus

Acc. Singularis honorem, Pluralis honores

Abl. Singularis honore, Pluralis honoribus

N.=V Singularis mos zwyczaj, Pluralis mores

Gen. Singularis moris, Pluralis morum

Dat. Singularis mori, Pluralis moribus

Acc. Singularis morem, Pluralis mores

Abl. Singularis more, Pluralis moribus

N.=V Singularis aetas = wiek epoka, Pluralis aetates

Gen. Singularis aetatis, Pluralis aetatum

Dat. Singularis aetati, Pluralis aetatibus

Acc. Singularis aetatem, Pluralis aetates

Abl. Singularis aetate, Pluralis aetatibus

N.=V Singularis laus = pochwała, Pluralis laudes

Gen. Singularis laudis, Pluralis laudum

Dat. Singularis laudi, Pluralis laudibus

Acc. Singularis laudem, Pluralis laudes

Abl. Singularis laude, Pluralis laudibus

neutra

N.=V Singularis corpus = ciało, Pluralis corpora

Gen. Singularis corporis, Pluralis corporum

Dat. Singularis corpori, Pluralis corporibus

Acc. Singularis corpus, Pluralis corpora

Abl. Singularis corpore Pluralis corporibus

N.=V Singularis nomen = imię, Pluralis nomina

Gen. Singularis niminis, Pluralis nominum

Dat. Singularis nomini, Pluralis nominibus

Acc. Singularis nominee, Pluralis nomina

Abl. Singularis nomine, Pluralis nominibus

Według odmiany spółgłoskowej (-e, -urn, -a) odmieniają się:

1. Imiparisyllaba z tematem na jedną spółgłoskę. Imiparisyllaba, czyli nierówno-yoloskowe, to takie rzezowniki, które w gen. singularis mają o jedną sylabę więcej niż

aom. sing., np. ho-nor ale ho-no-ris; mos ale mo-ris; ae-tas ale ae-ta-iis. Temat otrzymuje­my odcinając zakończenie gen. sing. -is, np. mor-is, aetat-is.

11. następujące rzeczowniki

pater - ojciec, gen. sing. Patris, gen. pl. patrum

mater - matka, gen. sing. matris, gen. pl. matrum

frater - brat, gen. sing. fratris, gen. pl. fratrum

senex - starzec, gen. sing. senis, gen. pl. senum

iuvenis - młodzieniec, gen. sing. iuvenis, gen. pl. iuvenum

vates - wieszcz, gen. sing. vatis, gen. pl. vatum

canis - pies, gen. sing. canis, gen. pl. canum

Uwaga mnemotechniczna. Rzeczowniki te stanowią pewną grupę znaczeniową, oznaczają rodzinę z pieskiem.

3. dwa rzeczowniki o temacie na -u: sus, suis fem. = świnia; grus, gruis fem. = żuraw.

4. przymiotniki w stopniu wyższym np. carior, carior, carius = droższy, a, e; maior, inaior, maius = większy, a, e (zob. § 42).

5. niektóre przymiotniki o jednym zakończeniu w stopniu równym, np. nefus (gen. ceteris) = stary, dives (gen. dwitis) = bogaty, pauper (gen. pauperis) = ubogi (zob. § 40).

b. Odmiana samogłoskowa -i, -ium, -ia

N.=V Singularis mare=morze, Pluralis maria

Gen. Singularis maris Pluralis marium

Dat. Singularis mari, Pluralis maribus

Acc. Singularis mare, Pluralis maria

Abl. Singularis mari, Pluralis maribus

N.=V Singularis turris = wieża, Pluralis turres

Gen. Singularis turris, Pluralis turrium

Dat. Singularis turri, Pluralis turribus

Acc. Singularis turrim, Pluralis turres

Abl. Singularis turri,Pluralis turribus

Według odmiany samogłoskowej -i, -um, -ia odmieniają się:

1. neutra zakończone w nom. sing. na -e, -al, -ar

2. przymiotniki w stopniu równym (zob. § 39)

3. równozgioskowe nazwy rzek i miejscowości na -is np. Tiberis, NeapSlis, aoc. Tiberim^ Neapolim

4. kilka rzeczowników rodzaju żeńskiego na -is, acc. sing. na -im

puppis, is - rufa sitis, is - pragnienie securis, is - siekiera turris, is - wieża

Ponadto m = siła; w singulans od tego rzeczownika używane są jedynie nom. cis, acc. yim^

abl. w; w pluralis odmiana przedstawia się następująco: noro. acc. voc. mes, gen. virium dat. abl. viribus.

Odmiana mieszana -e, -ium

N.=V Singularis ovis = owca, Pluralis oves

Gen. Singularis ovis, Pluralis ovium

Dat. Singularis ovi, Pluralis ovibus

Acc. Singularis ovem, Pluralis oves

Abl. Singularis ove, Pluralis ovibus

N.=V Singularis pars = część, Pluralis partes

Gen. Singularis partis, Pluralis partium

Dat. Singularis parti, Pluralis partibus

Acc. Singularis partem, Pluralis partes

Abl. Singularis parte, Pluralis partibus

Według odmiany mieszanej -e, -nim odmieniają się:

1. parisyllaba zakończone w nom. sing. na -is, -es

2. imparisyllaba mające bezpośrednio przed zakończeniem gen. sing. dwie spółgłoski (lub więcej), np. pars, gen. part-is, nox, gen. noct-is

3. participia praesentis activi (użyte we właściwym znaczeniu): laborans (gen. laborantis)

= pracujący; abl. sing. laborante; gen. plur. laborantium; nom. acc. voc. plur. n. laborantia.

Natomiast participia użyte w znaczeniu przymiotnikowym odmieniają się według wzoru samogłoskowego (-1, -ia, -ium) a Graeco sapienti = przez mądrego Greka.

OSOBLIWOŚCI DEKLINACJI TRZECIEJ

1. Greckie imiona własne na -es (parisyllaba) mają gen. na -is lub -i, acc. na -em lub -en:

Aristides gen. Aristidis !ub Aristidi, acc. Aristidem lub Aristiden.

2. Neutra pochodzenia greckiego na -ma (gen. -matis) mają dat. i abl. pluralis na -is

(według deklinacji II), np.: poema, poematis, dat. i abl. p!ur. poematis; epigraimma, epigrammatis dat. i abl. plur. epigrammatis.

3. Rzeczowniki aer, aeris = powietrze; aether, aetherls = eter mają accusativus sing. na -a według deklinacji greckiej: aera, aethera; niekiedy także w gen. sing. występuje końcówka grecka -os obok łac. -is: aeros obok aeris, aetherós obok aetheris.

4. Wyraz boś, bovis (m. Wół, f. krowa) ma gen. plur. boum, dat. i abl. plur. bobus lub bubus.

5. luppiter występuje w rozszerzonej formie w nomin. i vocat.; pierwotnie był to vocativus: luppiter = ojcze Jowiszu. Natomiast w innych przypadkach występuje forma krótsza gen Iovis, dat. Iovi, acc. Iovem, abl. Iove

6. Defectiva casibus to rzeczowniki, które nie mają niektórych przypadków: vis w sing używa się tylko w nom. vis, acc. vim, abl. vil. W pluralis vires, virium, viribus, vires, viribus; fors = przypadek, los prócz nom. używa się w abl. forte = przypadkiem;

w innych przypadkach występuje jedynie jako nazwa bóstwa. Tylko w abl. Występuje (spons) w zwrotach mea, tua, sua sponte = z własnej woli, dobrowolnie.

Nieodmienne są: fas = godziwość, nefas = niegodziwość.

pluralia tantum: moenia, moenium = mury ;fides,fidium = lutnia

Niektóre rzeczowniki w pluralis mają inne znaczenie: aedis, is f. = świątynia, aedes, ium = dom, finis, is m. = koniec, granica, fines, ium = obszar, kraj

Rodzaj rzeczowników deklinacji III. Rzeczowniki deklinacji III mają różne zakończenia i mogą być rodzaju męskiego, żeńskiego lub nijakiego. Jeżeli rodzaju nie określa znacze­nie (zob. § 14 o rodzaju naturalnym), informacji udziela słownik. Pewną orientację w od­niesieniu do wyrazów częściej używanych dadzą nam następujące wskazówki.

Masculina są to rzeczowniki zakończone w nom. sing. na: -or, -os, -er, -es (imparisyllaba),

-or:

np. color, -oris = kolor, barwa (color albus)

labor, -oris = trud, praca (labor magnus)

Wyjątki: f emininum jest arbor,-Sris= drzewo (arbor alta); neutra są: cor, cordis=serce (cor humanum) acquor, -oris=morze, powierzchnia morza (aequor vastum), marmor,-oris=manaur (marmor Parium).

-os:

np. mos, moris = zwyczaj, obyczaj (mos ontiquus) flos,floris = kwiat (flos pulcher)

Wyjątki: femininum jest dos, dótis = posag (dos pulchra); neutra są: os, oris=usta. (os pulchrum), os, ossis = kość (os album).

-er:

np. venter, ventris = brzuch (penter plenus)

Wyjątki: neutra są: ver, veris=wiosna (ver amoenum), iter, itineris podróż (iter molestum)

-es nierównozgłoskowe:

np. pes, pedis = noga (pes dexter)

Wyjątki: feminina są: merces, mercedis zapłata (merces bona), seges, segetis=zasiew (seges parua), quies, quietis odpoczynek (quies nocturna), reguies, reguietis = spoczynek (reguies aeterna) - acc. sing. od requies jest reguiem (według dekl. V) reguiem aeternam; neutrum jest aes, aeris=spiż, aes alienum = dług.

Feminina są zakończone na: -as, -ans, -is, -es (parisyllaba), -s z poprzedzającą spółgłoską, ponadto na -do, -go, -io oraz -us z gen. na -utis lub -udis.

-as:

np. civitas, civitatis = społeczeństwo, państwo, miasto (civitas Romana) Wyjątki: masculina: as, assis=as; neutrum: vas, vasis= naczynie (vos argenteum).

-aus:

np. lauis, laudis == chwała (laus magna = wielka chwała)

-is:

np. navis, navis = okręt (navis longa)

avis, avis = ptak (avis rara = rzadki ptak)

ovis, ovis = owca (ovis nigra = czarna owca)

Wyjątki; masculina są:

a. zakończone na -cis, guis, -nis np.: piscis, pisns=ryba (piscis magnus), sanguis, sanguinis = krew (sanguis humanus), finis, finis = kociec, granica (finis bonus).

b. collis, collis= pagórek (collis umbmsus), lapis, lapidis = kamień (lapis niger), orbis, orbis = krąg (orbis terrarum=cały okrąg Ziem), mensis, mensis = miesiąc (mensis Martius) pulvis, pulveris = pył

(pulvis Olympicus}, fascis, fascis = rózga (fascis parvus), ensis, ensis=miecz (ensis aculus)

-es równozgłoskowe:

np. clades, ciadls = klęska (clades magna)

nubes, nubis = chmura (nubes atra) -s z poprzedzającą spółgłoską:

np. ars, artis = sztuka (ars pulchra) pars, partis = część (pars prima) hiems, hiemis = ziemia (hiems frigida)

Wyjątki: masculina są: dens, dentis=ząb (dens albus),fons,fontis=źródło (fons frigidus), mons.montis= góra (mons altus), pons, pontis-=most (pons longus).

-do, -go, -io:

np. consuetudo, -dinis = zwyczaj, przyzwyczajenie (consuetudo Romana) origo, originis = początek (origo bona)

regio, -onis = okolica (regio clara)

Wyjątki: masculina: ordo, ordinis= porządek, stan (ordo senatorius), scipio, scipionis= laska (scipio eburneus).

Uwaga! Jeżeli przed -o występuje inna głoska niż d, g, i, t wówczas rzeczownik jest raczej rodzaju mę­skiego, np.: sermo, sermonis =mowa, gawęda (sermo patrius).

-us zachowujące u w dalszej odmianie:

np. virtus, virtutis = męstwo (virtus clara)

salus, salutis = ocalenie, zdrowie (salus nostra) palus, paludis = bagno (palus magna)

pecus, pecudis = bydlę (pecus pulchra) sus, suis = świnia (sus domestica)

Neutra kończą się na: -e, -l, -ar, -mem, -ma, -ur, us (-u w dalszych przypadkach przechodzi w o lub e).

-e:

np. mare, maris == morze {mare nostrum)

np. animal, animalis = istota zyjąca (animalpulchrum)

Wyjątki; masculina są: sal, sals=sól, morze (sal maritimus), sol, solis-słońce (sol matutinus).

-ar:

np. exemplar, exemplaris = przykład (exemplar bonum)

-ur:

np. fulgur,fulguris = błyskawica (fulgur lucidum)

-us, jeżeli w dalszej odmianie u przechodzi w o lub e:

np. corpus, corporis = ciało (corpus humanum) 24

tempus, temporis = czas (tempus futurum) genus, generis = rodzaj (genus masculinum) .men: (zob. § 159)

np. nomen, nominis = imię (nomen clarum)

ma (greckiego pochodzenia):np. drama, dramatis = dramat (drama pulchrum)

poema, poematis = poemat (poema tenerum) Ponadto rodzaju nijakiego są:

lac, lactis = mleko (lac album) caput, capitis = głowa, rozdział (caput primum)

Wzorując się na dawnych gramatykach podajemy kilka wierszyków mnemotechnicz­nych.

MĘSKIE są na -or -er i -os

jak na przykład labor, carces, flos,

a wbij sobie także w głowę

z -es nierównogłoskowe.

Z rzeczowników na -er zapamiętaj neutra: ver

amoenum czyli wiosaa i przyjemna, i rozkoszna,

a przy wiośnie: Iter longum droga długa, lecz radosna.

Z imparisyllab na -es feminina są: quies merces, seges, reguies.

Z rzeczowników zaś na -or neutrum - serce czyli cor,

także marmor et aequor:

feminini generis drzewo: arbor, arboris.

Z rzeczowników zaś na -os

żeński posag czyli dos,

a os, ossis i os, oris wiedzcie: neutri generis.

Jako ŻEŃSKIE zawsze bierz:

parisyllaba z -es

rzeczowniki z -as, -us, -aus tak jak aetas, virtus, laus,

po spółgłosce -s końcowe żeńską wskazuje osnowę,

wreszcie zakończenie -is przyznajemy feminis.

Męski z zakończeniem -as

jest malutki pieniądz as,

nijakiego zaś rodzaju

vas - naczynie w rzymskim kraju.

Zakończenia: -cis, -guis i -nis przysługują masculinis;

także orbis, pulvis, mensis,

collis, lapis, fascis, ensis,

voces masculae sunt, choć z -is.

Dens, fons, mons, pons - męskiej płci-

choć przed -s spółgłoska brzmi.

NEUTRÓW zakończenia te:

-ma -e -c -l -men -t;

także -ar i -ur i -us

neutrów ci wskazują mus.

Wyrazy mnemotechniczne:

n-e-c-t-ar, l-a-ur-us, l-ar c-e-n-a-t-ur-us.

Rzeczowniki soi i sal jako masculina chwal.

DEKLINACJA IV

Wzory odmian

N.=V. Singularis fructus = owoc, Pluralis fructus

Gen. Singularis Fructus, Pluralis fructuum

Dat. Singularis Fructui, Pluralis fructłbus

Acc. Singularis Fructum, pluralis Fructus

Abl. Singularis Fructu, pluralis Fructibus

N.=V Singularis Genu = kolano, pluralis Genua

Gen. Singularis Genus, pluralis Genuum

Dat. Singularis Genu, pluralis Genibus

Acc. Singularis Genu, pluralis Genua

Abl. Singularis Genu, pluralis Genibus

UWAGI DO DEKLINACJI CZWARTEJ

Dativus singularis neutrów kończy się na -u, masculinów na -ui; czasem także masculina mają zakończenie -u (obok o i), np. senatu obok senatui, usu obok usui.

Dativus i ablativus pluralis niektórych rzeczowników kończy się na -ubus: artubus od artus, us = człon (dla odróżnienia od artibus od ars, artis = sztuka), arcubus od arcus,

us = łuk (dla odróżnienia od arcibus od arx, arcis = zamek); tribubus od tribus = dzielnica, lacubus od lacus = jezioro, quercubus od quercus = dąb.

Rzeczownik domus, us = dom odmienia się częściowo według deklinacji IV, częściowo według deklinacji II. W szczególności według II ma abl. sing. dómo i acc. Pl. domos. Należy pamiętać formy używane bez przyimka:

domum acc. = do domu

domo abl. = z domu

domi = w domu

Domi to forma dawnego locatiwu (miejscownika).

W dawnych gramatykach podawano wierszyk mnemotechniczny:

Tolle omnino -me, -mu, -mis

Si domum declinare vis.

Rodzaj rzeczowników IV deklinacji. Rzeczowniki zakończone na -us są masculina, zakoń­czone na -u są neutra.

Wyjątki. Następujące rzeczowniki są feminina: manus = ręka (manus dextra), domus=dom (domus manga), porticus = krużganek (porticus pulchra), tribus = dzielnica (tribus rustica), Idus, uum (plurale

tantum)= Idy 13 lub 15 dzień miesiąca (Idus Afartiae), acus (aenea acus) = igła, szpilka jest femininum lub masculimun.

Rzeczowniki oznaczające kobiety oraz drzewa są feminina (por. § 14 o rodzaju naturalnym). Należy tu wymienić przede wszystkim następujące:

nurus, us = synowa

anus, us = baba

cocrus, us = teściowa

quercus, us = dab

DEKLINACJA V

N.=V. Singularis res = rzecz, pluralis res

Gen. Singularis rei, pluralis rerum

Dat. Singularis rei, pluralis rebus

Acc. Singularis Rem, pluralis res

Abl. Singularis Re, pluralis rebus

N.=V. Singularis Dies = dzień, pluralis dies

Gen. Singularis Diei, pluralis dierum

Dat. Singularis diei, pluralis diebus

Acc. Singularis Diem, pluralis dies

Abl. Singularis die, pluralis diebus

Wiele rzeczowników deklinacji V ma tylko liczbę pojedynczą (singularia tantum), np. spes = nadzieja, fides = wierność. Pewna ilość rzeczowników odmienia się według deklinacji V lub I np. materies, ei lub materia, ae.

Rodzaj rzeczowników deklinacji V. Rzeczowniki deklinacji V są feminina:

spes unica = jedyna nadzieja res publica = rzecz pospolita .Dies jest masculinum lub femininum: - dies festiis = dzień świąteczny

dies certa = pewny, określony dzień

Także w języku polskim niektóre rzeczowniki mają rodzaj męski lub żeński, np. cień,

magiel.

PRZYMIOTNIKI - ADIECTIVA

Część przymiotników łacińskich odmienia się według deklinacji drugiej (w rodzaju męskim i nijakim) i pierwszej (w rodzaju żeńskim), część według deklinacji trzeciej.

Wzory odmian przymiotników deklinacji I i II

Singularis

Nom. m. Clarus, f clare, n clarum = sławny, a, e

Gen. m clari, f clarae, n clari

Dat. m claro, f clarac, n claro

Acc. m clarum, f claram, n. clarum

Abl. m claro, f clara, n. clara

Voc. m clare, f clara, n clarum

Pluralis

N.=V. m clari, f clarae, n clara

Gen. m Clarorum, f clarrarum, n clarorum

Dat. m claris, f claris, n claris

Acc. m claros, f claras, n clara

Abl. m claris, f claris, n claris

Singularis

N. = V. m pulcher, f pulchra, n pulchrum = piekny, a, e

Gen. m pulchri, f pulchrae, n pulchri

Dat. m pulcharo, f pulchrea, n pulchro

Acc. m pulchrum, f pulchram, n pulchum

Abl. m pulchro, f pulchra, n pulchro

Pluralis

N.=V. m pulchri, f pulcharae, n pulchra

Gen. m pulchrorum, f pulchrarum, n pulchrorum

Dat. m pulchris, f pulcharis, n pulchris

Acc. m pilchros, f pulchras, n pulchra

Abl. m pulchris, f pulchris, pulchris

Singularis

N.=V. m miser, f misera, n miserum

Gen. m miseri, f miserae, n miseri

Dat. m misero, f miserae, n misero

Acc. m miserum, f miseram, n miserum

Abl. m misero, f misera, n misero

Pluralis

N.=V. m miseri, f miserae, n misera

Gen. m miserrorum, f miserarum, n miserorum

Dat. m miseris, f miseris, n miseris

Acc. m miseros, f miseras, n misera

Abl. m miseris, f miseris, n miseris

Podobnie jak rzeczowniki II deklinacji na -er także przymiotniki tak zakończone w dalszej odmianie tracą e np. :

nom. pulcher, pulchra, pulchrum

gen. pulchri, pulchrae, pulchri

albo mniej liczne, zachowują e np.:

miser, misera, miserum liber, libera, liberum (por. § 22)

Niektóre, jak dexter = prawy, zachowują e lub je tracą. Spotykamy formy dexter, dextera, dexterum, a także dexter, dextra, dextrum.

Spośród przymiotników deklinacji trzedej

a. jedne mają trzy zakończenia, osobne dla każdego rodzaju, np.:

28

celer, celeris, celere = szybki

saluber, salubris, salubre = zdrowy

b. inne mają dwa zakończenia: jedno wspólne dla rodzaju męskiego i żeńskiego,

osobne dla rodzaju nijakiego; ta grupa jest najliczniejsza np.:

gravis, gravis, grave = poważny

fortis, fortis, forte = dzielny

c. jeszcze inne mają jedno zakończenie wspólne dla trzech rodzajów:

felix, felix, felix = szczęśliwy gen. felicis

vetus, vetus, vetus = stary gen. veteris

NB. Ów podział na przymiotniki o jednym, dwu i trzech zakończeniach odnosi się jedynie do nom. j voc. singularis. W innych przypadkach nie ma między tymi grupami żadnych różnic. W gen. dat. i abl. obu liczb przymiotniki deklinacji trzeciej (niezależnie od ilości zakończeń w nom. sing.) mają formę jednakową dla wszystkich trzech rodzajów, natomiast w acc. sing. oraz w nom. acc. voc. plur. mają dwie formy: jedną wspólną dla rodzaju męskiego i żeńskiego, osobną dla rodzaju nijakiego.

Wzory odmian

Singularis

N.=V. m. Acer, f acris,n acre

Gen. wszystkie osoby acris

Dat. wszystkie osoby acri

Acc. m f acrem, n acre

Abl. wszystkie osoby acri

Pluralis

N.=V. m f acres, n acria

Gen. wszystkie osoby acrium

Dat. wszystkie osoby acribus

Acc. m f acres, n acria

Abl. wszystkie osoby acribus

Singualris

N.=V. m gravis, f gravis, n grave

Gen. wszystkie osoby gravis

Dat. wszystkie osoby gravi

Acc. m f gravem, n grave

Abl. wszystkie osoby gravi

Pluralis

N.=V. m f graves, n gravia

Gen. wszystkie osoby gravium

Dat. wszystkie osoby gravibus

Acc. m f graves, n gravia

Abl. wszystkie osoby gravibus

Singularis

N.=V. m felix, f felix, n felix

Gen. wszystkie osoby felicis

Dat. wszystkie osoby felici

Acc. m f felicem, n felix

Abl. wszystkie osoby feilici

Pluralis

N.=V. m n felices, n felicia

Gen. wszystkie osoby felicium

Dat. wszystkie osoby felicibus

Acc. m f felices, n felicla

Abl. wszystkie osoby felicibus

Przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu równym odmieniają się według odmiany samo- {M

głoskowej (-i, -ia, -ium).

Są jednak odstępstwa od tej zasady. Według odmiany spółgłoskowej (-e, -a -um,) odmie­niają się:

vetus = stary vetere veterum vetera

pauper = ubogi paupere pauperum -

dives = bogaty divite divitum -

princeps = pierwszy principe principum -

Przymiotników pauper, dives, princeps w rodzaju nijakim liczby mnogiej nie używa się.

To zdanie zostało źle z kopiowane z książki na -i gen. pl. Na -um mają

Celer = szybki celeri celerum

Memor = pomny memori memorum

Supplex = korny supplici supplicum

NB. nazwy miesięcy maja odmianę przymiotnikowa (mense) aprli = w miesiącu kwietniu. Przymiotniki użyte jako imiona własne w abl. -e; traktuje się jako rzeczownik, np. felix = Felika Szczęsny (abl. felice)

STOPNIOWANIE PRZYMIOTNIKÓW

Stopniowanie regularne. Podobnie jak w innych językach w łacinie wyróżnia się trzy stopnie

Równy gragus positivus

Wyższy gradus comarativus

Najwyższy gradus superlativus

Stopień wyższy przymiotnika tworzy się dodając do tematu sufiks -ior dla rodzaju męskiego i żeńskiego , -ius dla rodzaju nijakiego. Temat uzyskujemy odcinając zakończenie gen. sing. Masc. -i lub -is

Uwaga ta jest szczególnie ważna dla przymiotników deklinacji trzeciej

Przykłady

Carus, a, um = drogi

car-i

carior = droższy

carior = droższa

carius = droższe

pulcher, a, um = piękny

pulchr-i

pulchrior = piękniejszy

pulchrior = piekniejsza

pulchius = piękniejsze

felix = szczęśliwy

felic-is

felicior = szczęsliwszy

felicior = szczęśliwsza

felicius = szczęsliwsze

fortis = dzielny

fort-is

fortior = dzielniejszy

fortior = dzielniejsza

fortius = dzielniejsze

Niekiedy łaciński comparativus występuje w zwrotach nie zawierających porównania, np. logior = za długi.

Przymiotniki w stopniu wyższym odmieniają się według deklinacji trzeciej odmiany spółgłoskowej (-e, -a, -um). Podobnie jak przymiotniki deklinacji trzeciej w stopniu równym maja komeratiwy w nom. Acc. voc. obu liczb po dwa zakończenia, jedno wspólne dla rodzaju męskiego i żeńskiego, drugie dla rodzaju nijakiego, natomiast w gen. dat. abl. formy wspólne trzech rodzajów.

Wzór odmiany

Singularis

N.=V. m carior, f carior, n carius

Gen. wszystkie osoby caioris

Dat. wszystkie osoby cariori

Acc. m f cariorem, n carius

Abl. wszystkie osoby cariore

Pluralis

N.=V. m f cariores, n cariora

Gen. wszystkie osoby cariorum

Dat. wszystkie osoby carioribus

Acc. m f cariores, n cariora

Abl. wszystkie osoby carioribus

Przeważana część przymiotników tworzy superlatiyus na -issimus, -issuna, -issimum; sufiks -issimus dodajemy do tematu (od formy gen. sing. maść. odcinamy -i, lub -is).

Przykłady gea. superl.

carus = drogi

car-i carissTmus, a, um = najdroższy, bardzo drogi

felix = szczęśliwy

felic-is felicissimus, a, nm = najszczęśliwszy, bardzo szczęśliwy

Superlativus łaciński ma często znaczenie wzmocnionego positivu polskiego (gradus elativus): vir doctissimus = mąż bardzo uczony. Przymiotniki w stopniu najwyższym odmieniają się jak przymiotniki w stopniu równym deklinacji II i I.

Stopniowanie nieregularne

l. Przymiotniki zakończone na -er (zarówno II jak i III deklinacji) tworzą superlatiyus na -errimus. Sufiks -rimus dodajemy do formy nominatiwu.

posit. superl.

pulcher = pękny pulcherrimus, a, um = najpiękniejszy, bardzo piękny

celer = szybki celerrimus, a, um "= najszybszy, bardzo szybki

Przymiotniki vetus, gen. veteris = stary ma superl. veterrimus obok vetustissimus; compar. vetustior.

2. Kilka przymiotników na -ilis tworzy superiativus na -illimus, a, um; facilis, e = łatwy comp. facilior, ius, superl. facillimus, a, um.

Uwaga. W owych formacjach występuje wlaściwie ten sam przyrostek -simo, w którym pierwsza spółgłoska ulega asymilacji. W superlatiwie typu carissimus wyodrębnić należy dwa przy­rostki -is, -simo.

posilivus

facilis, e = latwy difficilis, e = trudny similis, e = podobny dissimilis, e = niepodobny humilis, e = niski gracilis, e c wysmukły

comparativus

acilior, -ius difficilior, -ius similior, -ius dissimilior, -ius humilior, -ius gracilior, -ius

superiativus

facillimus, a, um difncillimus, a, um simillimus, a, um dissimillimus, a, um humillimus, a, um gracillimus, a, um (obok gracilissimus, a, um)

Przymiotniki złożone z-dicus,-ficns, -volos, tworzą comparativus na -entior

-entios; superłativus na-entissimus, a, um (jak gdyby były zakończone na -dicens, -ficens

-volens)

positivus

maledicus, a, um = złorzeczący

magnificus, a, urn = wspaniały

comarativus

maledicentior, ius

magnificentior, ius

superlativus

maiedicentissimus, a, um

magnificentissunus, a, um

4. Przymiotniki zakończone na -ens, -ins, -uus stopniują się tylko przez opisanie

przy pomocy przysłówka magis (= bardziej) w stopniu wyższym, przy pomocy przysłówka np. maxime (= najbardziej) w stopniu najwyższym

positivus

idoneus, a, um = stosowny

dubius = wątpliwy arduus, a,

urn = stromy

comparativus

magis idoneus, a, um

magis dubius, a, um

magis arduus, a, um

superlativus

maxime idoneus, a, um

maxime dubius, a,

um maxime arduus, a, um

Przymiotniki zakończone na -quus stopniują się regularnie (pierwsze u nie oznacza samo­głoski): antiquus = starożytny, compar. antiquior, ius, superl. antiquissimus, a, um.

Obok przysłówka magis występuje w tej samej funkcji przysłówek plus = więcej, Stopniowanie przez opisanie (peryfrastyczne) stało się regułą w języku francuskim. Język

polski ma także przymiotniki, które stopniują się tylko przez opisanie, np. rycerski, bar­dziej rycerski, najbardziej rycerski.

5. Podobnie jak w innych językach indoeuropejskich pewna grupa przymiotników łacińskich tworzy comparativus i superlativus od innego pierwiastka; właściwie są to różne przymiotniki wzajemnie się uzupełniające. Jest to tzw. stopniowanie supletywne.

posrtiyus

bonus, a, um = dobry

malus, a, um = zły

magnus, a, um = wielki

Parvus,a,um = mały

Multum = wiele

Multi, ae, e = liczni, wiele

compatatiyus

melior, melius = lepszy

peior, peius = gorszy

maior, maius s= większy

minor, miaus = mniejszy

plus = więcej

plures gen. plurium liczniejsi

superlativus

optimus, a, um = najlepszy bardzo dobry

pessinius, a, um = najgorszy bardzo zły

maximus, a, um = największy bardzo wielki

minimus, a, um = najmniejszy, bardzo mały

plurinium = najwięcej, bardzo wiele

plurimi = najliczniejsi, bardzo wiele

Umieściliśmy tu magnus jako przeciwieństwo do parvus, jakkolwiek przymiotnik ten nie należy do tej grupy, gdyż we wszystkich stopniach występuje ten aam rdzeń mag.

6. Oprócz stopniowania ze zmianą pierwiastka występuje też stopniowanie supletywne ze zmianą jedynie tematu; przeważnie chodzi tu o stopniowanie niezupełne: w widu wypadkach zachodzą też przesunięcia znaczeniowe.

Posilivus

posterus = następ­ny

posteri = potomni

superus = górny

superi = niebianie

extenis = zewnetyrzny

eirtenus = zagrani­czny

intenus = wewnę­trzny

inferus = dolny

inferi = mieszkańcy podziemia

propinquus = bliski

potis

nequam (nieodm.) = nicpoń

flagi (nieodm.) = pożyte­czny, dzielny

comparativus

posterior = późniejszy

superior = wyższy

exterior

interior = głębszy

inferior •« niższy

propior = bliższy

prior = pierwszy z dwóch

potior = znakomitszy

citerior = z tej strony poło­ żony, bliższy

ulterior «- z tamtej strony

polożony, dalszy

deterior = gorszy

iiequior

frugalior

superlativus

postremus = ostatni

postumus = pogrobowy

supremus = ostatni

summus = najwyższy

cxtremus = najdalszy

intimus = najgiębszy

infimus = najniższy, pod­ziemny

imus = najniższy, pod­ziemny

proximus = najbliższy

primus = pierwszy

potissimus = najważniejszy

ultimus = najdalszy, ostatni

detenimus = najgorszy

nequissimus

frugalissimus

Niektóre przymiotniki nie mają superlatiwu, np. senex = stary, comp. senior, iwenis = młody, comp. iunior, admirabilis, flebilis. Pewna kategoria przymiotników nie podlega w ogóle stopniowaniu, np. aureus = złoty, anceps = dwugłowy, podwójny, wątpliwy.

PRZYSŁÓWKI - ADVERBIA

Tworzenie przysłówków. Od przymiotników deklinacji II (a więc także od superlatywów - por. niżej) tworzy się przysłówki zmieniając zakończenie gen. sing. maść. -i na -e:

altus = wysoki

gen. alt-i

adv. alte = wysoko

pulcher = piękny

gen. pulchr-i

adv. pulchre = pięknie

Od przymiotników deklinacji ni na -ns tworzy się przysłówki zmieniając zakończenie gen. sing. -is na -er:

sapiens = mądry

gen. sapient-is

adv. sapienter = mądrze

vehemens = gwałtowny

gen. vehement-is

adv. vehementer = gwałtownie

Od innych przymiotników deklinacji TSL tworzy się przysłówki zmieniając zakończenie gen. sing. -is na -iter:

Brevis = krótki

Gen. Brev-is

Adv. Breviter = krótko

Celer = szybki

Gen. celer-is

Adv. Celeriter = szybko

Jako przysłówki występują często skostniałe formy przymiotników lub rzeczowników:

a. w accusatiwie: partim = częściowo, statim = natychmiast, iunctim = łącznie;

multum = wiele, paulum = mało, tantun = tyle, nimium = zbytnio, ceterum = zresztą, potissimum = najbardziej, plurimum = najwięcej, facile = łatwo, saepe = często.

b. w ablatiwie: raro = rzadko, merita = słusznie, zasłużenie, subito = nagle,

sera = późno, tuto = bezpiecznie; forte (od fors) = przypadkiem, sponte = dobrowolnie;

gratis = za darmo.

c. połączeń przyimkowych: denuo = znowu, imprimis = przede wszystkim, obviam = naprzeciw

d. połączeń z czasownikiem: scilicet (scire licet) = mianowicie, eidelicet (videre licet) = zapewne.

STOPNIOWANIE PRZYSŁÓWKÓW

Przysłówki urobione od przymiotników stopniują się. Jako comparatiwu przysłówka

używa się coroparat. przymiotnika w acc. sing. na rodzaj nijaki; superiatiwus przysłówka tworzy się od superl. przymiotnika za pomocą przyrostka -e.

Positivus

Alte = wysoko

Pulchre = pięknie

Breviter = krótko

Vehementer = gwałtownie

Bene = dobrze

Male = źle

Diu = długo

Saepe = często

Parum = mało

Magnopere = bardzo

Comaprativus

Altius = wyżej

Pulcharius = piekniej

Brevius = krócej

Melius = lepiej

Peius = gorzej

Diutius = dłużej

Saepius = częściej

Minus = mniej

Magis = bardziej

Superlativus

Altissime = najwyżej, bardzo wysoko

Pulcherrime = najpiekniej, bardzo pieknie

Bervissime = najkrócej, bardzo krótko

Vehementissime = najgwałtowniej, bardzo gwałtownie

Optime = najlepiej, bardzo dobrze

Saepissme = najczęsciej

Minime = najmniej

Maxime = najbardziej

LICZEBNIKI - NUMERALIA

Rozróżniamy:

1. liczebniki główne - cardmalia (cardo == zawias), odpowiadająca aa pytanie: i7<??

2. liczebniki porządkowe - ordinalia (ordo = porządek), odpowiadające na pyta­nie: który z rzędu^

3. liczebniki podziałowe - distributwa (distrihuo = dzielić), odpowiadające na py­tanie: po Hel

4. liczebniki wielorakie - multiplicatwa, odpowiadające na pytanie: ilorakit

5. przysłówki liczebnikowe - aduerbia numeralia, odpowiadające na pytanie:

ile razy?

ZESTAWIENIE LICZEBNIKÓW

Cyfry

Arabskie, rzymskie, liczebniki główne, liczebniki porządkowe

1 I unus, a, urn jeden; primus, a, urn pisrwszy

2 II duo duae duo secundus (alter)

3 III tres tres tria tertius

4 IV quattuor quartus

5 V quinque quintus

6 VI sex sextus

7 VII septem septimus

8 VIII octo octavus

9 IX novem nonus

10 X decem decimus

11 XI undecim undecimus

12 XII duodecim duodecimus

13 XIII tredecim tertius decimus

14 XIV quattuordecim quartus decimus

15 XV quindecim quintus decimus

16 XVI sedecim sextus decimus

17 XVII septendecim septimus decimus

18 XVIII duodeviginti duodevicesimus

19 XIX undeviginti undevicesimius

20 XX viginti vicesimus

21 XXI viginti unus unus et viginti vicesimus primus unus et vicesimus

22 XXII viginti duo duo et viginti vicesimus alter alter et vicesimus

28 XXVIII duodetriginta duodetricesimus

29 XXIX undetriginta undetricesimus

30 XXX triginta tricesimus

40 XL quadraginta quadragesimus

50 L quinquagita quinquagesimus

60 LX sexaginta sexagesimus

70 LXX septuaginta septuagesimus

80 LXXX octoginta octogesimus

90 XC nonaginta nonagesimus

100 C centum centesimus

200 CC ducenti, ae, a ducentesimus

300 CCC trectenti, ae, a trecentesimus

400 CD quadringenti, ae, a quadringentesimus

500 D quingenti, ae, a q quingentesimus

600 DC sescenti, ae, a sescentesimus

700 DCC septingenti, ae, a septingentesimus

800 DCCC octicgenti, ae, a octingentesimus

900 CM nongenti, ae, a nongentesimus

1000 M mille millesimus

2000 MM duo milia bis millesimus

1000000 |X| decies centena milia decies centies millesimus

2000000 |XX| vicies centena milia vicies centies millesimus

10000000 |C| centies centena milia ceties ceties millesimus

Liczebniki podziatowe, Przysłówki liczebnikowe

N.distributiva Adverbia numeralia

1 singuli, ae, a = po jednym, semel = raz

2 bini = po dwa, bis = dwa razy

3 terni, ter

4 quaterni, quater

5 quini, quinquies

6 seni, sexies

7 septeni, septies

8 octoni, octies

9 noveni, novies

10 deni, decies

20 viceni, vicies

30 triceni, tricies

40 quadrageni, quadragies

50 quinquageni, quinquagies

60 sexageni, sexagies

70 septuageni, septuagies

80 octogeni, octogies

90 nonageni, nonagies

100 centeni, centies

200 duceni, ducenties

300 treceni, trecenties

400 quadringieni, quadringenties

500 quingeni, quingenties

600 sesceni, sescenties

700 septingeni, septingenties

800 octingeni, octingenties

900 nongeni, nongenties

1000 singula milia milies

2000 bina milia, bis milies

Odmiana liczebników. Spośród liczebników głównych odmieniają się: unus, duo, tres, setki, milia (w liczbie mnogiej); nie odmieniają się liczebniki 4 - 20, dziesiątki, centum, mille (w singularis). Setki odmieniają się według pluralis deklinacji II i I: ducenti, ae, a;

gen. ducentorum, -arum, -orum. Odmiana unus, duo, tres, milia przedstawia się następująco:

Nom. unus, una, unum; duo, duae, duo; tres, tria; milia

Gen. unis;duorum, duarum, duorum; tirum; milium

Dat. uni; duobus, duabus, duobus; tribus; milibus

Acc. unum, unam, unum; duos (duo), duas, duo; tres, tria; milia

Abl. uno, una, uno; duobus, duaous, duobus; tribus; milibus

Uwaga. W połączeniu z plurale tantum unus tworzy także liczbę mnogą: unae litterae= jeden list. Podobnie jak duo odmienia się także ambo=ohaj. Duo, ambo, viginti to resztki dawnej liczby po­dwójnej, dualis. (Por. § 13)

W połączeniu z rzeczownikami liczebniki główne są przydawkami przymiotniko­wymi, jedynie milia (w liczbie mnogiej) łączy się z gen. rzeczownika. Odmieniamy zatem:

quinque equi, quinque equorum, cum quinque equis; ducenti milites, ducentorum militum, cum ducentis militibus itd. ale duo milia militum, cum doubus milibus militum. Przy liczbach 21 - 98 kładzie się najpierw dziesiątki, potem jednostki (jak w języku polskim) albo najpierw jednostki potem dziesiątki złączone spójnikiem et (jak w języku niemieckim);

trzydzieści sześć to triginta sex albo sex et triginta, pięćdziesiąt dwa to quinquaginta duo albo duo et quinquaginta. Przy liczbach większych zachowujemy kolejność jak w języku polskim: dwieście pięćdziesiąt pięć = ducenta quinquagmta qwnque. Liczby dwucyfrowe, w których na miejscu jednostek jest 8 lub 9, wyraża się zwykle przez odejmowanie od peł­nej dziesiątki: dwadzieścia osiem to duodetriginta (2 od 30), rzadziej viginti octo, siedem­dziesiąt dziewięć to undeoctoginta (l od 80), rzadziej septuaginta novem.

Liczebniki porządkowe odmieniają się jak przymiotniki deklinacji II i I; podobnie liczebniki podziałowe z tym, że gen. plur. na rodzaj męski i nijaki ma zakończenie -urn. (nie -orum), odmieniamy zatem: seni, senae, sena; gen. senum, senarum, senum. Jedynie singuli ma gen. singulorum.

Liczebników podziałowych używa się:

a. przy mnożeniu: quinquies sena = pięć razy (po) sześć

b. przy pluralia tantum zamiast liczebników głównych. Mówimy: unae litterae, binae litterae, trinae litterae, quatemae litterae = jeden, dwa, trzy, cztery listy. Natomiast una littera, duae litterae, tres litterae, guattuor litterae = jedna, dwie, trzy, cztery litery. Liczebniki wielorakie - mnltiplicativa. W użyciu są następujące:

simplex	= pojedynczy	quincuplex	= pięcioraki
duplex	= podwójny	septemplex	= siedmioraki
triplex	= potrójny	decemples	= dziesięcioraki
quadruplex	= poczwórny	centuplex	•= stokrotny

Primum- po raz pierwszy, iterum- po raz drugi, tertium- po raz trzeci, postremum- po raz ostatni.

Przy wyliczaniu po pierwsze , po drugie itd. Używano raczej przysłówków: primum, deinde, tum ,... tum....postremo.

Ułamki.Podobnie jak w języku polskimlicznik wyrażomo przez liczebnikgłówny mianownik przez liczebnik porządkowy; jeżeli jednak licznik jest mniejszy od mianownika o jeden , opuszcza się mianownik.Opuszcza się też licznik jeden.

Mówiono 3/5= tres quintae (partes), 7/9= septem nonae (partes), 2/3 =duae partes, ¾= tres partes, 4/5= quattuor partes : ½= dimidia pars, 1/3= tertia pars, ¼= quarta pars

Przy Liczebniku uwidacznia się szczególnie pokrewieństwo języków indoeuropejskich.Por.sex,gr. Hex, pol. Sześć,czeskie sest, niem. Sechs,ang. Six, franc. Six, włoskie się.

ZAIMKI - PRONOMINA

ZAIMKI OSOBOWE- PRONOMINA PERSONALIA

OSOBA PIERWSZA		OSOBA DRUGA
SINGULARIS
NOM GEN DAT ACC ABL	Ego ja Mei Mihi Me Me mecum		Tu ty Tui Tibi Te Te tecum
pluralis
Nom Gen Dat Acc abl	Nos my Nostri nas nostrum z nas Nobis Nos Nobis nobiscum		Vos Wy Vestri Was westrum z was Vobis Vos Vobis vobiscum

ZAIMEK ZWROTNY - PRONOMEN REFLEXIVUM

3 OS. SING. ET PLUR.

Nom -

Gen. Sui = siebie

Dat. Sibi = sobie

Acc. Se = siebie, się

Abl. Se = sobą

secum = ze sobą

Zaimka zwrotnego uzywa się tylko w odniesieniu do osoby trzeciej. W odniesieniu do osoby pierwszej i drugiej uzywa się zaimkow osobowych.

12. myję się =lavo me

13. myjesz się = lavas te

14. myje się =lavat se

1. myjemy się =lavamus nos

2. myjecie się =lavatis vos

3. myją się =lavant se

Zaimki osobowe i zwrotny występują niekiedy w formach wzmocnionych partykułą -met:

egomet, vosmet, semet; spotykamy też formy podwojone: sese, tete, także tute.

ZAIMKI DZIERŻAWCZE - PRONOMINA POSSESSIVA

Meus, a, um = mój

Tuus, a , um = twój

Noster, nostra, nostrum = nasz

Vester, vestra, vestrum = wasz

Suus, a, um = swój

Zaimki dzierżawcze odmieniają się jak przymiotniki deklinacji II i I. Voc. sing. od meus jest mi: mifili = mój synu ale mea filia = moja córko.

Zaimki dzierżawcze występują też w formach wzmocnionych partykułą -pte: meopte, suopte, itp.

ZAIMKI WSKAZUJĄCE - PRONOMINA DEMONSTRATivA

hic haec hoc = ten (ten oto, ten mój, ten nasz, ten obecny)

iste ista istud •= ten (ten twój, ten wasz)

ille illa illud = tamten, ów

ODMIANA

Singularis		Pluralis
Nom. Gen. Dat.	hic haec hoc huius hulc	hi hae haec horum harum hórum his
Acc. AM.	hunc hanc hoc hoc hac hoc	hos has haec his

Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.

ille illa illud illius illi illum illam illud illo illa illo

illi illae illa, illorum illarum illorum illis illos illas illa illis

ZAIMKI OKREŚLAJĄCE - PRONOMINA DETERMINATWA

is ea id == ten, on

ipse ipsa ipsum = sam

idem eadem idem = ten sam

Odmiana

Singularis		Pluralis
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	Is ea id eius ei eum eam id eo ea eo	ei (ii) eae ea eorum earum eorum eis eos eas eis (iis)
Nom. Gen. Dat. Acc. Abl.	ipse ipsa ipsum ipsius ipsi ipsum ipsam ipsum ipso ipsa ipso	ipsi ipsae ipsa ipsorum ipsarum ipsorum ipsis ipsos ipsas ipsa ipsis

	Singularis	Pluralis
Nom. Gen. Dat. Acc. AM.	Idem eadem idem eiusdem eidem eundem eandem idem eodem eadem eodem	eidem (iidem, eaedem eadem idem) eorundem earundem eorundem eisdem (iisdem, isdem) eosdem easdem eadem eisdem (iisdem, isdem)

ZAIMKI WZGLĘDNE - PRONOMINA RELATlVA

qui quae quod = który, a, e

quicumque quaecumque quodcumque =• którykolwiek

quisquis quidquid = ktokolwiek

Singularis Pluralis
Nom Gen.	qui quae quod cuius	qui quae quae quorum quarum quorum
Dat.	cui	quibus
Acc. Abl.	quem quam quo quo qua quo quocum quacum quocom	quos quas quae quibus quibuscum

powstałe z podwojenia quisquis odmienia oba człony cuiuscuius, cuicui, quemquem. Przy quicumque odmienia się tylko pierwszą część cuiuscumque, cuicumque itd.

ZAIMKI PYTAJNE - PRONOMINA INTERROGATivA

rzeczownikowy: quis quid = kto co?

przymiotnikowy: qui quae quod = który, a, e ?

uter utra utrum == który z dwóch?

Odmiana

Nom.	quis	quld
Gen.		cuius
Dat.		cui
Acc.	quem	quid
Abl.	quo (qua re)

Zaimek pytający qui, quae, quod odmienia się jak zaimek względny. O odmianie uter niżej.

Archaiczny abl. - qui = jak.

Zaimek pytający quis występuje też w formie wzmocnionej: quisnam quidnam.

Należy podkreślić, iż forma dat. sing. Cui jest jednosylabowa, ui jest dwugloską.

ZAIMKI NIEOKREŚLONE - PRONOMINA INDEFINITA

Forma rzeczownikowa	Forma przymiotnikowa
Aliquis aliquid= ktoś, coś / aliqui aliqua aliquod Quis quid / qui quae(qua) quod (Używamy p : si, nisi, ne, num, quo, quanto)
quidam quieldam quisquam quidquam quisplam quidpiam quisque quidque unusquisque unumquidque quivis quidvis quilibet quidlibet		Quidam quaedam quoddam Ullus ulla ullum Quisplam quaeplam quodplam Quisque quaeque quodque Unusquisque unaquaeque unumquodque Quivis quaevis quodvis Quilibet quaelibet quodlibet

Nemo = nikt , nihil = nic , używa się tylko w niektórych przypadkach, inne formy uzupełnia się od nullus, nulla res.Odmiana supletywa przedstawia się następująco:

Nom.	Nemo nihil
Gen.	Nullius nullius rei
Dat.	Nemini nulli rei
Acc.	Neminem nihil
Abl.	Nullo nulla re

W niektórych zwrotach używa się w abl. Formy nihilo :nihilo minus, pro nihilo putare

PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE- PRONOMINA CORRELATIVA

Pytanie Interrogativa Wskazujące Demonstrativa Nieokreślone Indefinita

Qualis=jaki talis=taki

Quantus= jak wielki tantus=tak wielki

Quantum= ile tantum=tyle aliquantum =nieco

Quot = ilu tot= tylu aliquot =kilka

Ubi = gdzie ibi =tam alicubi =gdzieś

hic= tu usquam =gdzieś

istic= tam alibi =gdzie indziej

illic= tam ubique = wszędzie

quo =dokąd eo= tam (dokąd) aliquo =dokądś

eodem - tamże

huc = tu dotąd

Pytanie Interrogativa Wskazujące Demonstrativa Nieokreślone Indefinita

Istuc =tam dotąd

Illuc =tam dotąd

Unde =skąd iade =stamtąd alicuade =skądś

Hiac = stąd undique =zewsząd

Istinc= stamtąd

Illinc= stamtąd

Qua =którędy ca, hac =tędy aliqua =którędyś

Istac =tamtędy

Illac =tamtędy

Quando= kiedy tum =wtedy aliquando =kiedyś

tunc =wtedy umquam =kiedyś

Quotiens =ile razy totiens = tyle razy aliquotiens =kilka razy

Quam =jak tam =tak

Ut =jak ita =tak

Sic =tak

Wiele zaimków ma odpowiedniki nieokreslone uogólniające, urobione przez dodanie -cumque, -vis, -libet ,np.:qualiscumque= jakikolwiek , quilibet, quivis =jaki bądź, jakikolwiek , quocumque=dokądkolwiek

CZASOWNIK-VERBUM

W koniugacji łacińskiej podobnie jak w innych językach wyróżniamy:

1.trzy osoby - personae

osobę pierwszą ,tj. osobę, która mówi (ja, my)

osobę drugą, czyli osobę, do której się ktoś zwraca (ty wy)

osobę trzecią, czyli osobę, októrej się mówi (on, ona, ono, one, oni)

2. dwie liczby - numeri

singularis - liczbę pojedyńczą

pluralis - liczbę mnogą

Liczba podwójna (dualis) w koniugacji łacińskiej zagionęła całkowicie.

3.Sześć czasów - tempora

praesens- czas teraźniejszy

imperfectum -czas przeszły niedokonany

futurum primum - czas przyszły1

perfectum -czsa przeszły dokonany

plusquamperfectum - czas zaprzeszły

futurum exactum- czas przyszły 2(uprzedni)

Pierwsze trzy czasy wiążą się przeważnie z aspektem niedokonanym ( verbum infectum),

Dalsze trzy z aspektem dokonanym (verbum perfectum).

4. trzy tryby -modi

indicativus - tryb oznajmujący (orzekający)

coniunctivus - tryb przypuszczający (łączący, warunkowy)

imperativus - tryb rozkazujący

W prajęzyku był jeszcze optativus - tryb życzący; w języku łacińskim tryb ten zaginął a jego funkcję przejął coniunctivus. Zachowały się tylko nieliczne resztki optatiwu (zob ;

§ 125 i § 129).

5. dwie strony - genera verbi

activum - strona czynna

passivum - strona bierna ^r

Prajęzyk miał jeszcze stronę zwrotną - medium, która w języku łacińskim zanikła.' a jej funkcję objęło passivum.

Prócz form osobowych (verbum finitum) koniugacja łacińska ma jeszcze formy nie' związane z osobami (verbum infinitum), zwane też nomina verbalia. ' Trzy z nich mają charakter rzeczownikowy (substantiva verbalia): j

1. infinitivus - bezokolicznik

2. gerundium - rzeczownik czasownikowy

15. supinum - celownik czasownikowy

Natomiast charakter przymiotnikowy (adiectiva verbalia) mają:

4. participia - imiesłowy.

Należy zaznaczyć, że łacina ma nie tylko kilka participiów, lecz także kilka form bez­okolicznika.

^l<r Słowniki podają przy czasownikach tzw. formy podstawowe, np.: vinco, vincere, vici, victum = zwyciężam. Są to:

1 osoba praesentis indicativi activi - vinco

infinitivus praesentis activi - vincere

1 osoba perfecti indicativi activi - vici

supinum - victum.

Formy te określają nam tematy czasownika. Rozróżniamy bowiem:

temat praesentis

temat perfecti

temat supini.

Znajomość owych tematów jest nam potrzebna przy tworzeniu poszczególnych form czasownika, czyli przy jego odmianie. Przy tworzeniu form od tematu praesentis występują ;

znaczne różnice między poszczególnymi grupami czasowników czyli koniugacjami. W języ­ku łacińskim wyróżniamy cztery koniugacje; przynależność czasownika do poszczęgólnych koniugacji poznajemy najlepiej po formie infinitivi praesentis activi. Toteż podajemy ją wśród form podstawowych.

Infinitivus praesentis activi kończy się

w koniugacji I (a) na -are, np. laudare = chwalić

w koniugacji II (e) na -ere, np. monere = napominać

w koniugacji III (mieszanej) na -ere, np. legere = czytać

w koniugacji IV (i) na -ire, np. punire = karać.

Zamiast zakończenia infinitiwu podają słowniki niekiedy cyfrę oznaczającą koniugację, np. laudo 1. laudavi, laudatum; vinco 3. vici, victum.

44

TEMAT PRAESENTIS

Teoat praesentis różni się czasem od zasadniczego tematu czasownikowego. Spotykamy praesens:

formę z reduplikacją, np. gigno, temat czasownikowy gen //gn

z sufiksem -n, np. sino, tollo < tol-no

l infiksem -n; np. vinco, temat czasownikowy vic-, tango, temat czasownikowy tag-

z przyrostkiem -sc, np. cognosco, perf. cognovi

z przyrostkiem -t, np.flecto

z przyrostkiem -i, np. capio, supinum captum

Od tematu praesentis tworzy się:

praesens indicativi activi et passivi

praesens coniunctivi activi et passivi

imperfectum indicativi et passivi

iinperfectum coniunctivi activi et passivi

futurum primum indicativi activi et passivi

imperativus I (praesentis) activi et passivi

imperativus II (futuri) activi et passivi

infinitivus praesentis activi et passivi

participium praesentis activi

participium futuri passivi (zwane też gerundivum)

gerundium

PRAESENS INDICATIVI ACTIVI Czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej

Koniugacja	1 (a)	II (e)	nr	IV (i)
Sing. 1 2 3	chwalę	napominam	zwyciężam	karzę
	laudo laudas laudat	moneo mones monet	vinco vincis vincit	punio punis punit
Plur.1 2 3	laudamus laudatis laudant	monemus monetis monent	vincimus vincitis vincunt	punimus punitis puniunt

Formy poszczególnych osób różnią się przede wszystkim końcówkami. Forma laudo powstała przez ściągnięcie z *lauda-o. Charakterystyczną cechą końcówek strony biernej jest obecność głoski r (z wyjątkiem 2. os. plur.). Końcówki te występują także w coniunct. praes., w imperfectum i futurum - z tym, że w 2 os. sing. obok końcówki -ris spotykamy tam również końcówkę -re. Użycie strony biernej w łacinie jest znacznie częstsze niż w ję­zyku polskim, toteż podano tu przykładowo inne sposoby tłumaczenia łacińskiego pas-siwum na język polski.

PRAESENS INDICATIVI PASSIVI

Czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej

Koniugacja	I	II	III	IV
	jestem, bywam chwalony chwalą mnie otrzymuję pochwale	jestem, bywam upominany upominają mnie otrzymuje, upomnienie	jestem, bywam zwyciężany zwyciężają mnie ponoszę klęsk?	jestem, bywam karany karzą mnie ponoszę karę
Sing. l 2 3	laudor laudaris laudatur	moneor moneris monentur	Vincor Vinceris vincitur	punior puniris punitur
Plur. l 2 3	laudamur laudamini laudantur	monemur moiiemliu monentur	Vincimur Vincimini vincuntur	punimur punimini puniuntur

PRAESENS CONIUNCTIVI ACTIVI

Czas teraźniejszy trybu przypuszczającego strony czynnej

I	II	III	IV
chwaliłbym	upominałbym	zwyciężyłbym	karałbym
laudem laudes laudet	moneam moneas moneat	vincam vincas vincat	puniam punias puniat
laudemus laudetis laudent	moneamus moneatis moneant	vincamus vincatis vincant	puniamus puniatis puniant

PRAESENS CONlUNCTIVI PASSIVl

Czas teraźniejszy trybu przypuszczającego strony biernej

l	II	III	IV
byłbym chwalony chwalono by mnie	byłbym upominany upominano by mnie	byłbym zwyciężany zwyciężano by mnie	byłbym karany karano by mnie
lauder lauderis (-re) laudetur	monear monearis (-re) moneatur	vincar vincarls (-re) vincatur	puniar puniaris (-re) puniatur
laudemur laudemini laudentur	moneamur moneamini moneantur	vincamur vincamini vincantur	puniamur puniamni puniantur

46

Cechą coniunctiwu w koniugacji I Jest -e (laudem powstało z *lauda-em), w pozostałych koniugacjach występuje cecha -a. Zakres użycia coniunctiwu w łacinie nie pokrywa się z uży­ciem w języku polskim; podano tu tylko jeden ze sposobów tłumaczenia tych form, inne znajdzie czytelnik w odpowiednich paragrafach składni. Uwaga ta odnosi się także do innych czasów coniunctivi.

IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI

I	II	III	IV
chwaliłem	napominałem	zwyciężałem	karałem
laudabam laudabas laudabat	monebam monebas monebat	vincebam vincebas vincebat	puniebam puniebas puniebat
laudabamus laudabatis laudabant	monebamus . monebitis monebant	vincebamus vincebatis vincebant	puniebamus puniebatis puniebant

IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

I	II	III	IV
byłem chwalony otrzymywałem poch­wały	byłem upominany otrzymywałem upomnie­nie	bytem zwyciężany ponosiłem klęskę	byłem karany ponosiłem karę
laudabar laudabaris (-re) iaudabatur	monebar monebaris (-re) monebatur	vincebar vincebaris (-re) vincebatur	puniebar puniebaris (-re) puniebatur
laudabamur laudabamini laudabantur	monebamur monebamini monebantur	vincebamur vincebamini vincebantur	puniebamur puniebamini puniebantur

Charakterystyczna dla imperfectum indicativi jest cecha -ba-. Jest to zapewne dawna forma czasownika posiłkowego; mielibyśmy zatem do czynienia z formą złożoną jak w języku polskim: chwaliłem powstałe ze staropolskiego chwalił jesm, chwalił jes itd. Ślad owego pochodzenia stanowi tzw. ruchomość końcówek czasu przeszłego: dobrze to zrobiłeś albo dobrześ to zrobił.

IMPERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI

I	II	m	IV
chwaliłbym	upominałbym	zwyciężałbym	karałbym
laudarem laudares laudaret	monerem moneres mooeret	vincerem vinceres vinceret	punirem punires puniret

						IV
I		II		III
laudaremus iaudaretis laudarent		monergmus moneretis monerent		vinceremus vinceretis vincerent		puniremus pniretis punirent
^IMPERFECTUM CONIUNCTIVI PASSIVI
byłbym chwalony	bylbym upominany		Byłbym zwyciężany		byłbym karany
laudarer laudareris (-re) laudarentur	monerer monereris (-re) moneretur		Vincerer Vincereris (-re) vinceretur		punirer punireris (-re) puniretur
laudaremur laudaremini laudarentur	Moneremur moneremini monerentur		vinceremur vinceremini vincerentur		Puniremur puniremini punirentur

Warto zwrócić uwagę na podobieństwo imperfecti coniunctivi z infinitiwem. Sufiks -re. powstał z -se na skutek rotacyzmu (por. § 11).

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTiVI

1 2 3 4

będę chwalą będę upominał będę zwyclęzał będę karał

pochwalę upomnę zwyciężę ukarzę

laudabo monebo vincam puniam

laudabis monebis vinces punies

laudabit monebit vincet puniet

laudabimus monebimus vincemus puniemus

laudabitis monebitis vincetis punietis

laudabunt monebunt vincent punient

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI

1	2	3	4
Będę chwalony zostanę pochwalony otrzymam pochwałę	będę upominany zostanę upomniany, otrzymam upomnienie	Będę zwyciężany zostanę zwyciężony, poniosę klęskę	będę karany zostanę ukarany poniosę karę
Laudabor Laudaberis (-re) laudabitur	monebor moneberis (-re) monebitur	Vincar Vinceris (-re) Vincetur	puniar punieris (-re) punietur
Laudabimur Laudabimini laudabuntur	Monebimur monebimini monebuntur	vincemur vincemini vincentur	puniemur puniemini punientur

Należy zwrócić uwagę na różnicę , jaka zachodzi w tworzeniu futurum 1 między koniugacją 1 i 2 z jednej strony a koniugaqą 3 i 4 z drugiej, Futurum nie ma odrębnych form trybu przypuszczającego, jeżeli zachodzi potrzeba ich użycia, formy te opisuje się albo zastępuje (zob. f 268).

IMPERATIVUS I (PRAESENTIS) ACTIVI

	1	2	3	4
S2	lauda (po)chwal	mone upomnij(-minaj)	vince zwycięż(aj)	Puni (u)karz
P2	laudate (po)chwalcie	Monete upominajcie upomnijcie	Vincite zwycięż(aj)cie	punite (u)karzcie

IMPERATIVUS 2 (PRAESENTIS) PASSIVI

	1	2	3	4
S2	Laudare	monere	Vincere	punire
	bądź chwalony	bądź upominany	bądź zwyciężany	bądź karany
P2	laudamini	monemini	vincimini	punimini

IMPERATIVUS 2 (FUTURI) ACTIVI

	1	2	3	4
S2 3	laudató laudato	moneto moneto	vincitó vincito	punitó punito
P2 3	laudatote laudanto	monetóte monento	vincitóte vincunto	punitote puniuntó

IMPERATIVUS II (FUTURI) PASSIVI

	1	2	3	4
S 2 3	laudator laudator	monetor monstor	vincitor vincitor	punitor punitor
P3	laudantor	monentor	vincuntor	puniuntor

imperatiwus 2 stosuje się wtedy, kiedy polecenie ma być wykonane później, stąd jego nazwa imperat. futuri; występuje szczególnie w testamentach, w ustawach. W passiwum rzadko używany.

INFINITIVUS PRAESENTIS ACTIVI

1	2	3	4
laudare chwalić, że chwalę	monere upominać, że upominam	vincere zwyciężać, że zwycię­żam	punire karać, że karzę

49

INFINITIVUS PRAESENTIS PASSIVI

1	2	3	4
laudari być chwalonym że jestem chwalony	Moneri być upominanym ze jestem upominany	Vinci być zwyciężanym że jestem zwyciężany	puniri być karanym że jestem karany

Przyrostek -re w infinit. praes. activi powstał z dawnego -se. Niekiedy spotykamy ar­chaiczną formę infin- praes. pass. na -ier, np. accingier = accingi.

GERUNDIUM

Infinitivus traktowany jest jako rzeczownik w nominatiwie i accusatiwie (bez przyimka) w innych przypadkach uzupehua go gerundium

	1	2	3	4
Nom.	(laudare)	(monere)	(vincere)	(punire)
Gen.	laudandi chwalenia	monendi	vincendi	puniendi
Dat.	laudando chwaleniu	monendo	vincendo	puniendo
Acc.	(laudare) ad laudandum do chwalenia	(monere) ad monendum	(vincere) ad vincendum	(punire) ad puniendum
Abl.	laudandó chwaleniem	monendo	vincendó	puniendo

PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI

	l	II	III	IV
Gen.	laudans laudantis chwaląc(y)	monens monentis napominając(y)	vincens vincentis zwyciężając(y)	puniens punientis karząc(y)

Participium praes. activi w łacinie jest odmienne, odmienia się według deklinacji trzeciej mieszanej; w języku polskim odpowiada mu imiesłów odmienny na -ący, -ąca, -ące lub przysłówkowy (nieodmienny) na -ąc.

PARTICIPIUM FUTURI PASSIvI (GERUNDIVUM)

1	2	3	4
laudandus, a, urn mający być chwalonym	monendus, a, urn mający być upominanym	vincendus, a, urn mający być zwyciężanym	puniendus, a, um mający być karanym

Obok form na -endus występują też starsze formy na -undus, np. oriundus, de repetundis, decemviri legibus scribundis.

TEMAT PERFECTI ACTIVI

Występują tu następujące formacje:

1. -vi, np. laudavi, delevi, petivi, punivi

2. -ni, np. vetui, monuii, rapui

3. -si, np. mansi (praes. maneo), dixi (praes. dico), gessi (praes. gero), risi (praes. rideo)

4. z reduplikacją, np. cecini (praes. Cano) cucurri (praes. curro)

5. ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej, np. venl (praes. venio), legi (praes. Iego)

6. ze wzdłużeniem i wymianą samogłoski rdzennej, np. feci (praes. facio), egi (praes. ago), cepi (praes. capio)

7. bez widocznej zmiany, np. vertl, defendi, statui

Od tematu perfecti activi tworzy się:

perfectum indicativi activi

perfectum coniunctivi activi

plusquamperfectum indicativi activi

plusquamperfectum coniunctivi activi

futurum 2 (exactum) indicativi activi

infinitivus perfecti activi.

W tworzeniu tych form nie ma różnic między koniugacjami (por. § 67), zróżnicowane są jedynie tematy.

PERFECTUM INDICATIVI ACTIVI

	-vi	-ui	-si
	pochwalilem	napomniałem	napisałem
S 1 2 3	laudavi laudayisti laudavit	monui monuisti monuit	scripsi scripsisti scripsit
P l 2 3	landavimus laudavistis laudaverunt (-ere)	monuimus monuistis monuerunt (-ere)	scripsimus scripsistis scripseruat (-ere)

Perfectum indicativi ma odmienne od innych czasów końcówki. W 2 os. sing., 2 os. plur. i 3 os. plur. właściwą końcówkę poprzedza przyrostek -is- (w 3 os. pl. -er). W trze­ciej osobie plur. obok zakończenia -erunt występuje też -ere (u poetów także erunt, -ere, np. steterunt u Wergilego Aen. II 774). Wspomniany przyrostek -is wystę­puje też w innych formach urobionych od tematu perfecti.

PERFECTUM CONIUNCTIVI ACTIVI

pochwaliłbym	upomniałbym	napisałbym
laudaverim laudaveris laudaverit	monuerim monueris monuerit	scripserim scripseris scripseri

pochwaliłbym	upominałbym	napisałbym
laudaverimus laudaveras laudaverint	monuerimus monueritis monuerint	scripserimus scripseritis scripserint

PLUSQUAMPERFECTUM INDICAITVI ACTIVI

pochwalilem (przedtem) pochwaliłem był	upomniałem (przedtem) upomnialem był	napisałem (przedtem) napisałem był
laudaveram audaveras laudaverat	rnonueram monueras monuerat	scripseratn scripseras scripserat
laudaveramus laudaveratis laudaverant	monueramus monueratis monuerant	scripseramus scripseratis scripserant

PLUSQUAMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI
pochwaliłbym (był)	upomniałbym (był)		napisałbym (był)
laudavissem laudavisses laudavisset	monuissem monuisses monuisset		scripsissem scripsisses scripsisset
laudavissemus laudavissetis laudavissent	nionuissemus monuissetis monuissent		scripsissemus scripsissetis scripsissent
FUTURUM II INDICATIVI ACTIVI
pochwale (przedtem)		upomnę (przedtem)		napisze (przedtem)
laudavero laudaveris laudaverit		monuero monueris monuerit		scripsero scripseris scripserit
laudaverinius laudaveritis laudaverint		monuerimus monueritis monuerint		scripserimus scripseritis scripserint

Formy futuri II activi z wyjątkiem l os. sing. brzmią jak formy perfecti coniumctivi, ich pochodzenie nie jest jednak to samo.

INFINITIVUS PERFECTI ACTIVI

laudavisse pochwalić, że pochwaliłem, monuisse upomnieć, że upomniałem, Scripsisse napisać, że napisałem

Występuje tu ta sama końcówka co w infin. praes. activi -se; poprzedzają charakterystczny dl^a perfectum sufiks -is (por. § 90).

W formacjach na -vi- występują często formy krótsze, synkopowane, np. laudastis, laudavistis, nosse = novisse, laudarim = laudiverim, audierit = audiverit.

TEMAT SUPINI

Obserwujemy tu formacje na -tum, np. laudatum, lectum (praes. lego), -sum, np. clausum (paes. claudo), mansum (praes. maneo); niekiedy przyrostek ulega rozszerzeniu pod wpły­wem analogii, występując jako -itum, np.petitum, -atom, np. locutum.

Od tego tematu urabia się:

supinum

participium perfecti passivi

participium futuri activi

Snpinmn występuje w dwóch foonach (przypadkach):

1 laudatum = aby chwalić. monitum = aby upominać, clausum = aby zamknąć

2 laudatu = do chwalenia, monitu = do upominania, clausu = do zamknięcia

Supinum na -um (acc.) występuje przeważnie przy czasownikach oznaczających ruch, np.: venio lavatum, supinum na -u (abl.) przeważnie po przymiotnikach, np.: facile dictu, horrible dictu. Z biegiem czasu zakres użycia supinum ulega ograniczeniu.

PARTICIPIUM PERFECTI PASSIVI

laudatus, a, um = pochwalony, monitus, a, um = napomniany, clausus, a, um = zamknięty

PARTICIPIUM FUTURI ACTIVI

laudaturus, a, um mający (zamiar) chwalić, moniturus, a, umn mający (zamiar) napominać, clausarus, a, um mający (zamiar) zamknąć

Wymienione tu participium perfecti passivi, participium futuri activi w połączeniu ze słowem posiłkowym esse oraz supinum ze słowem iri tworzą formy złożone (opisowe) czasownika.

PERPECTUM INDICATIVI PASSIVI

zostałem pochwalony	Zostałem napomniany	zostałem zamknięty
Laudatus,a , um sum, es, est	Monitus, a, um sum, es, est	Clausus, a, um sum, es, est
Laudati, ae, a; sumus, estis, sunt	Moniti, ae, a; sumus, estis, sunt	Clausi, ae, a; sumus, estis, sunt

PERFECTUM CONIUNCTIVI PASSIVI

zostałbym pochwalony

laudatus, a, um; sis, sis, sit

laudati, ae, a; simus, sitis, sint

zostałbym napomniany

monitus, a, um; sis, sis, sit

moniti, ae, a; simus, sitis, sint

zostałbym zamknięty

clausus, a, um; sis, sis, sit

clausi, ae, a; simus, sitis, sint

PLUSQUAMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

zostałem (przedtem) pochwalony	zostałem (przedtem) napomniany	zostałem (przedtem) zamknięty
laudatus, a, um; eram, eras, erat	monitus, a, um; eram, eras, erat	clausus, a, um; eram, eras, erat
laudati, ae, a; eramus, eratis, erant	moniti, ae, a; eramus, eratis, erant	Clausi, ae, a; eramus, eratis, erant

PLUSQUAMPERFECTUM CONIUNCTIVI PASSIVI

zostałbym (przedtem) pochwalony	zostałbym (przedtem) napomniany		zostałbym (przedtem) zamknięty
laudatus, a, um; essem, esses, esset	monitus, a, um; essem, esses, esset		clausus, a, um; essem, esses, esset
laudati, ae, a; essemus, essetis, essent	moniti, ae, a; essemus, essetis, essent		Clausi, ae, a; essemus, essetis, essent
Futururum 2 (exectum) indicativi pasivi
zostanę (przedtem) pochwalony		zostanę (przedtem) napomniany		zostanę (przedtem) zamkalfty
Laudatus, a, um; ero, eris, erit		monitus, a, um; ero, eris, erit		clausus, a, um; ero, eris, erit
Laudati, ae, a; erimus, eritis, erunt		moniti, ae, a; erimus, eritis, erunt		clausi, ae, a; erimus, eritis, erunt

INFINITIVUS FUTURI ACTIVI

Że bedę chwalił, że pochwalę

laudaturum am, um os, ae, a; esse

laudaturus, a, um i, ae, a; esse

że będę napominał, że napomnę

moniturum,i am, um os, ae, a; esse

moniturus, a, um i, ae, a; esse

że będę zamykał, że zamknę

clausurum am, um os, ae, a; esse

clausurus, a, um i, ae, a; esse

INFINITIVUS FUTURI PASSIVI

że będę chwalony, że zostanę pochwalony

laudatum iri

że będę napominany, że zostanę napomniany

monitum iri

żę będę zamykany, że zostanę zamknięty

ciausum iri

Uwaga Infinitivus futuri -passivi składa się z supinum oraz iri (infin. praes. pass, do eo), toteż niezależnie od rodzaju czy liczby nie ulega zmianie.

KONIUGACJA III na -io

Koniugacja IIl jest koniugacją mieszaną. Obok tematów spółgłoskowych, np. lego, scribo, mamy mniej liczne tematy samogłoskowe na u, np. tribuo, statuo. Odmienną grupę stanowią czasowniki na -io, np. capio, capere, cepi, captum = biorę, chwytam. Część form (zwłaszcza przed er) występuje bez i:

infinitivus praesentis activi brzmi capere, passivi capi

imperfectum coniunctivi activi - capSręm, passivi capSrer

2 os. sing. praes. indic. passivi - caperis

2 os. sing. imperat. praes. activi - cape.

W innych formach urobionych od tematu praesentis i zachowuje się. Przypomina to nieco

odmianę koniugacji IV, różnica jednak występuje w iloczasie: w koniugacji III i jest krótkie.

Praesens indicat.	activi passivi	capio, capis, capit capmius, capitis, capiunt capior, caperis, capitur capimur, capimini, capiuntur
Praesens coniunct.	activi -passivi	capiam, capias itd. capiar, capiaris itd.
Imperfect. indic. activi -passivi		- capiebam, capiebas, itd. capiebar, capiebaris itd.
Futurum I indic. activi -passivi		- capiam, caples, caplet itd. capiar, capieris, capietur itd.
Imperativus I activi		cape, capite
Imperatiyus II activi		capito, capitóte, capito, capiunto

Zestawienie form koniugacji I -a

Verbum finitum infectum

Activum

	Indicativus	Ccniunctivus	Imperativus
S 1 2 3 Praesens P 1 2 3	laudo laudas laudat laudamus laudatis laudant	laudem laudes laudet laudemus laudetis laudent	S 2 lauda P 2 laudate
S 1 2 3 Imperfectum P 1 2 3	laudabam laudabas laudabat laudabam us laudabatis laudabant	laudarem laudares laudaret laudaremus laudaretis laudarent
S 1 2 3 Futurum primum P 1 2 3	laudabo laudabis laudabit laudablmus laudabitis laudabunt		S 2 laudato 3 laudato P 2 laudatote 3 laudanto

Indicativus	Coniunctivus	Impcrativus
Laudor Laudaris Laudatur Laudamur Laudamini Laudantur	Lauder Lauderis (-re) Laudetur Laudemur Laudemini Laudentur	S 2 laudare P 2 laudamini
laudabar laudabaris (-re) laudabatur laudabamur laudabamini laudabantur	laudarer laudareris (-re) laudaretur laudaremur laudaremini laudarentur
Laudabor Laudabaris (-re) Laudabitur Laudabimur Laudabimini Laudabuntur		S 2 laidator 3 laudator P 3 laudantor

Verbum finitum perfectum

Activum

	Indicativus		Coniunctivus
S 1 2 3 Prefectum 1 2 3	laudavi laudavisti laudavit laudavunus iaudavistis Iaudaverunt (-ere)		laudaverim laudaveris laudaverit laudaverunus laudaveritis laudaverint
S 1 2 3 Plusqumperfectum 1 2 3	laudaveram laudaveras laudaverat laudaveramus laudaveratis laudaverant		laudavissen laudavisses laudavisset laudavissemus laudavissetis laudavissent
S l 2 3 Futurum exactum P 1 2 3	laudavero laudaveris laudaverit laudaverimus laudaveritis laudaverint
passivum
Indicativus		Coniunctivus
laudatus, a, urn sum laudatus, a, um es laudatus a, um est laudati, ae, a sumus laudSti, ae, a estis laudati, ae, a sunt laudatus, a, um eram laudatus, a, um eras laudatus, a, um erat laudati, ae, a eramus laudati, ae, a eratis laudati, ae, a erant laudatus, a, um ero laudatus, a, um eris laudatus, a, um erit laudati, ae, a erimus laudati, ae, a eritis laudati, ae, a eunt		laudatus, a, um sini laudatus, a, um sis laudatus, a, um sit laudati, ae, a sunus laudati, ae, a sitis laudati, ae, a sint laudatut, a, um essem laudatus, a, um esses laudatus, a, um esset laudati, ae, a essemus laudati, ae, a essetis laudati, ae, a essent

ZESTAWIENIE FORM KONIUGACJI i c.d.

Verbum infinitum nomina

Activum

Substantiva verbalia

Infinitivus praesentis

laudare = chwalić, ze chwalę

Infinitivus perfecti

laudavisse = pochwalić, ze pochwaliłem

Infinitivus futuri

laudaturum, am, um, os, as, a; esse

laudaturus, a, um i, ae, a; esse

= że będę chwalił, że pochwale

Gerundium (laudare)

laudandi chwalenia

laudando

(laudare)

ad laudandum

laudando

Supinum

(venio) laudatum = aby chwalić

(difficilis) laudatu = do chwalenia

Adiectiva verbalia

Participiuni praesectis

laudans, ntis = chwalący, a, e, chwaląc

Participium futuri

laudaturus, a, um = mający chwalić.

Passivum

Substantiva verbalia

infinitivus praesentis

laudari = być: chwalonym, że jestem chwalony

infinitivus perfiecti

laudatura, am, um os, as, a; esse

laudatus, a, um, i, ae, a; esse

= zostać pochwalonym, że zostałem pochwalony, że byłem chwalony

Infinitivus futuri

laudatum iri = że zostanę pochwalony, że będę chwalony

Adiectiva verbalia

Participium perfecti laudatus, a, um = (po)chwalony

Participium futuri (gerundivum)

laudandus, a, urn = mający być chwalonym len, którego należy chwalić

Zestawienia form koniugacji

Verbum finitum infectum

activum

	Indicativus				Coniunctivus			Imperativus
S 1 2 3 Praesens P 1 2 3	moneo mones monet monemus monetis monent				moneam moneas moneat moseamus moneatis moneant			S 2 mone P2 monete
S 1 2 3 Imperfectum P 1 2 3	monebam monebas monebat monebamus mocebatis monebant				monerem moneres moneret moneremus moneretis monerent
S 1 2 3 Futurum primum P 1 2 3	monebo monebis monebit moneblmus monebitis monebunt							S 2 moneto 3 moneto P 2 monetote 3 monento
Verbum
			Indicativus				Coniunctivus
S 1 2 3 Perfectum P 1 2 3			monui monuisti monuit monulmus monuistis monuerunt (-ere)				monugrim monuSris monuerit monuerimus monuentis monuśrint
S 1 2 3 Plusquamperfectum P 1 2 3			monueram monueras monuerat monueramus monueratis monuerant				monuissem monuisses monuisset monuissemus monuissetis monuissent
S 1 2 3 Futurum exactum P 1 2 3			monuero monueris monueirit monuerlmus monueritis monuerint
Indicativus				Coniunctivns		Imperatiyus
moneor moneris monetur monemur monemmi monentur		monear monearis (-re) moneatur moneSinur moneamini moneantur				S 2 monere P2 monernini
monebar monebaris (-re) monebatur monebamur monebamini monebantur		monerer monereris (-re) moneretur moneremur moneremini monerentur
monebor moneberis (-re) mcnebitur monebimur monebimitoi monebuntur						S 2 monetor 3 monetor P 3 monentor

finitum - perfectum

Indicativus	Comunctivus
monitus, a, umsum monitus, a, umes moninus, a, umest moniti, ae, asumus moniti, ae, a estis moniti, ae, a sunt	monitus, a, um sim monitus, a, um sis monitus, a,um sit moniti, ae, a simus moniti, ae, a sitis moniti, ae, a sint
monitus, a, um eram monitus, a ,umeras inonitus, a, umerat moniti, ae, aeramus moniti, ae, aeratis moniti, ae, aerant	monitus, a, um essem monitus, a ,umesses monitus, a, umesset moniti, ae, aessem us moniti, ae, aessetis moniti, ae, aessent
monitus, a, umero monitus, a, unieris monitus, a, umerit moniti, ae, aerimus moniti, ae, aeritis moniti, ae, aerun

Activum

ZESTAWIENIE FORM KONIUGACJI n c.d-

Verbam infinitum Nomina verbalia

Substantiva verbalia

Infinitivus praesentis monere = upominać, że upominam

Infiaitivus perfecti

monmsse = upomnieć, że upomniałem, ęe upominałem

Infinitivus futuri

moniturum am, um, os, as, a esse

moniturus a, um, i, ae, a esse

= że będę upominał że upomnę

Gerundium

(monere)

monendi upominania

monendo

(monere)

ad monendum

moriendo

Sopinum

(venio) monitum = aby upominać

(difficilis) monitii = do upomnienia

Adiectiva verbalia

Participium praesentis

monens, ntis = upominając, upominający

Participium futuri

moniturus, a, um - mający (zamiar) upominać

Passivum

Subsantiva verbalia		Adiectiva verbalia
Infinitivus praesentis moneri = być napominanym, że jestem napomniany
Infinitivus perfecti monitum am, um,os, as, a esse; monitus, a, um, i, ae, a esse= zostać napomnianym, że zostalem napom­niany, że byłem upominany	Participium perfecti monitus, a, um = upomniany, upominany
Infinitivus futuri monitum iri = że zostanę napomniany, że będe upominany	Participium futuri (gerundivum) monendus, a, um = mający być upomina­nym, ten, którego należy upomnieć

ZESTAWIENIE FORM
Verbum
Activum
	Indicativus	Coniunctivus	Imperativus
S 1 2 3 Preasens P 1 2 3	vinco vincis vincit vincemus vindtis vincunt	vincam vincas vincat vincamus vincatis vincant	S 2 vince P 2 vindte
S 1 2 3 Imperfectum P 1 2 3	vincebain vincebas vincebat vincebamus vincebatis vincebant	vincerem vinceres vinceret vinceremus vinceretis vincerent
S 1 2 3 Futurum primum P 1 2 3	vincam vinces vincet vinccmus vincetis vincent		S 2 vincito 3 vinclto P 2 vincitote 3 vincunto

	Passivum
Indicativus	Coniunctiyus	Imperativus
vincor vinceris vincitur vincimur vincimini vincuntur	vincar vincaris (-re) vincatur vincamur vincamini vincantur	S 2 vinceire P2 vincimini
vincebar vincebaris (-re) vincebatur vincebamur vincebamini vincebantur	vincerer vincereris (-re) vinceretur vinceremur vinceremini vincerentur
vincar vinceris (-re) vincetur vincemur vincemini vincentur		S 2 vincitor 3 vincitor P 3 vincuator

Verbum finitum - perfectum
activum	Indicativm	Coniuactivus
S 1 2 3 Perfcctmn P 1 2 3	vici vicisti vicit vicimus vicistis vicerunt (-ere)	vicerim viceris vicerit vicerlmus viceritis vicerint
S 1 2 3 Plusquamperfectum P 1 2 3	viceram viceras vicerat viceramus viceratis vicerant	vicissem vicisses vicisset vicissemus vicissetis vicissent
S 1 2 Futunun 3 exactum P 1 2 3	vicero viceris vicerit vicerimus viceritis vicerint

	Passivum
Indicativus	Coniunctiyus	Imperativus
vincor vinceris vincitur vincimur vincimini vincuntur	vincar vincaris (-re) vincatur vincamur vincamini vincantur	S 2 vincfire P2 vincimini
vincebar vincebaris (-re) vincebatur vincebamur vincebamini vincebantur	vincerer vincereris (-re) vinceretur vinceremur vinceremini vincerentur
vincar vinceris (-re) vincetur vincemur vincemini vincentur		S 2 vincitor 3 vincitor P 3 vincuator

Indicativus	Coniunctivus
victus, a, um sum victus, a, um es victus, a, um est victi, ae, a smus victi, ae, a estis victi, ae, a sunt	victus, a,um sim victus, a,um sis victus, a, um sit victi, ae, a simus victi, ae, a sitis victi, ae,a sint
victus, a, um eram victus, a, um eras victus, a, um erat victi, ae, a eramus victi, ae, a eratis victi, ae, a erant	victus, a,um esscm victus, a,um esses victus, a,um esset victi, ae,a essemus victi, ae, essetis victi, ae,a essent
victns, a, um ero victus, a, um eris victus, a, um erit victi, ae, a erimus victi, ae, a eritis victi, ae, a erunt

Verbuai infinituza

Zestawienie koniugacji III c.d.

Activum

Substantiva verbalia

Infinitivus praeseatis

vincere = zwyciężać, ze zwyciężam

Infinitivus perfecti

vicisse = zwyciężyć, że zwyciężyłem, że zwyciężałem.

Infinitivus futuri

Victurum am, um, os, as, a esse

victurus a, um, ae, a esse = że będę zwyciężał, ze zwyciężę

Geruadium (vincere)

vincendi zwyciężania vincendo (vincere) ad vincendum vincendo

Supinum

(venio) victum aby zwyciężyć

(difficilis) victu do zwyciężenia

Adiectiva verbalia

Participium praesentis

viacens, ntis = zwyciężając zwyciężający, a, e

Paricipnun futuri

victurus, a, um = mający (zamiar) zwycieżyć

Passivum

Substantiva verbalia

Infinitivus praesentis

vinci = być zwyciężanym, że jestem zwyciężany

Infinitivus perfecti

victum, am, um, os, as, a esse

victus, a, um, i, ae, a esse

= zostać zwyciężonym, że zostałem zwycię­żony, że byłem zwyciężany

Infinitivus futuri

victum iri = że zostanę zwyciężony, że będę zwyciężany

Adiectiva verbalia

Participium perfecti

victus, a, urn = zwyciężony, zwyciężany

Participium futuri (gerundivum)

vincendus, a, um = mający być zwyciężanym, ten. którego należy zwyciężył.

Zestawienie Form koniugacji III na -io

Verbum finitum infectum

		Indicativus		Coniunctivus	Imperativus
S 1 2 3 praesens P 1 2 3	capio capis capit caplmus capitis caplunt		capiam capias capiat capiemus capiatis capiant		S 2 cape P 2 capite
S l 2 3 Imperfectum P 1 2 3	capiebam capiebas capiebat capiebamus capiebatis capiebant		caperem caperes caperet caperemus caperetis caperent
S 1 2 3 Futunim -primum p 1 2 3	capiam capies capiet capiemus capietis capiect				S 2 capito 3 capito P 2 capitote3 capiunt

Verbum finitum perfectum
	Indicativus	Coniunctivus
S 1 2 3 Perfectum P 1 2 3	cepi cepisti cepit ceplmus cepistis ceperunt (-ere)	cepfirim ceperis ceperit cipemus ceperitis ceperint
S 1 2 3 Plusquamperfectum P 1 2 3	ceperam ceperas ceperat ceperamus cepćratis cepeant	cepissem cepisses cepisset cepisseinus cepissetis cepissent
S 1 2 3 Futurum perfectum P 1 2 3	cepfiro ceperis ceperit ceperimus ceperitis ceperint

Passivum
Indicaitvus	Coniunctivus	Imperativius
capior caperis capitur capimur capimini capiuntur	capiar capiaris (-re) capiatur capiamur capiamini capiantur	S 2 capćre P 2 capimini
capiebar capiebaris (-re) capiebatur capiebamur capiebamini capiebantur	caperer capereris (-re) caperetur caperemur caperemini caperentur
capiar capieris (-re) capietur capiemur capiemini capientur		S 2 capitor 3 capitor P 3 capiuntor

Indicativus	Coniunctmis
captus, a, um sum captus, a, um es captus, a, um est capti, ae, a sumus capti, ae, a estis capti, ae, a sunt	captus, a, um sim captus, a, um sis captus, a, um sit capti, ae, a simus capti, ae, a sitis capti, ae, a sint
captus, a, um eram captus, a, um eras captus, a, um erat capti, ae, a eramus capti, ae, a eratis capti, ae, a erant	captus, a, um essem captus, a, um esses captus, a, um esset capti, ae, a essemus capti, ae, a essetis capti, ae, a essent
captus, a, um ero captus, a, um eris captus, a, um erit capti, ae, a erlmus capti, ae, a eritis capti, ae, a erunt

Zestawienie form Koniungcji na -io c.d.

verbum infinitum - Nimina verbalia

Activum

Substantiva verbalia

Infinitivus praesentis

capere = brać, że biorę

Infinitivus perfecti

cepisse = wziąć, że wziąłem, że brałem

Infinitivus futuri

capturum, am, um os, as, a esse

capturus a, um, i, ae, a esse = że będę brał, że wezmę

Gerundium

(capere), capiendi brania, capiendo (capere), ad capiendum, capiendo

Supinum

(venio) captum = aby brać

(difficilis) captu = do brania

Adiectiva verbalia

Palticipium praesentis

capiens, ntis = biorąc, biorący, a, e ,

Participium futuri

capturus, a, um - mający (zamiar) brać

Passivum

Substentiva verbalia

citims praesentis

capi = byt branym, ze jestem brany

Infinitivus perfecti

captum am, urn os, as, a esse

captus, a, um, i ae a esse

= zostać wziętym,że zostałem wzięty, że byłem brany

Infinitivus futuri

captum iri = że zostanę wzięty, że będę brany

Adiectiva verbalia

Participium perfecti

captus, a, um = brany, wzięty

Participium futuri (gerundiyum)

capiendus, a, um = mający być branym, ten, którego należy wziąć

Zestawienie form koniugacji IV

Verbum finitum infectum

Activum

	Indicativus		Coniunctivis		Imperativus
S 1 2 3 Pracsens P 1 2 3	punio punis punit punimus punitis puniunt		puniam punias puniat puniamus puniatis puniant		S 2 puni P 2 punite
S 1 2 3 Imperfectum P 1 2 3	puniebam puniebas puniebat puniebamus puniebatis puniebant		punirem punires puniret puniremus puniretis punirent
S 1 2 3 Fulurum pmiluoi P 1 2 3	puniam punies puniet puniemus punietis punient				S 2 punito 3 punito P 2 punitote 3 puniunto
		Indicativus		Coniunctivus
S 1 2 3 Perfectum P 1 2 3		punivi punivisti punivit punivimus punivistis puniverunt		puniverim puniveris puniverit puniverimus puniveritis puniverint
S 1 2 3 Plusquamperfectum 1 2 3		puniveram puniyeras puniverat puniveramus puniyeratis puniverant		punivissem punivisses punivisset punivissemus punivissetis punivi ssent
S 1 2 3 Futucum exactum P 1 2 3		punivero puniveris puniverit pumverlmus puniveritis puniverint

Passivum
Indicativus	Coniunctivus		Iinpetadvus
punior , puniris y punitur < punimur pullirofai '^r puniuntur	pumar puniaris (-re) puniatur puniam ur puniamini puniantur		S 2 punirc P 2 punimini
~~ puniebar puniebaris (re) puniebatur puniebamur puniebamini puniebantur	punircr punireris (-re) puniretur puniremur puniremfai punirentur
pum ar punieris (-re) punietur puniemur punienuni pulueniur			S 2 punitor 3 punitor P 3 prniuntor

Indicativus	Coniuctivus
punitus, a,um sum punitus, a,um es punitus, a, um, est puniti, ae,a sumus puniti, ae, a estis puniti, ae, a sunt	punitus, a, um sim punitus, a, um sis punitus, a, umsit puniti, ae, a simus puaiti, ae, a sitis puniti, ae, a sint
punitus, a, um eram punitus, a,um eras punitus, a, um erat puniti, ae, a eramus puniti, ae, a eratis puniti, ae, a erant	pmitus, a, um essem punitus, a, um esses punitus, a, um esset puniti, ae, a essemus puniti, ae ,a essetis puniti, ae, a essent
punitus, a, um ero punitus, a, um eris punitus, a, um erit puniti, ae, a erimus puniti, ae, a eritis puniti, ae, a erunt

ZESTAWIENIE Form koniugacji IV c.d.

Verbum infinitum nomina verbalia

Activum

Subsantiva Infinitivus praesentis punire = karać, że karzę Infinitivus perfecti punivisse = ukarać że ukarałem Infinitivus futuri puniturum m, um, os, as, e esse puniturus a, um, i ae, a esse =że będę karał, że ukażę Gerundiurn (punire) puniendi karania puniendo (punare) ad puniendum puniendo Supinum (venio) punitum = aby karać (difficilis) punitu = do ukarania

Adiectiva verbalia Participium praese puniens, ntis = karząc, karzący, a, e Participium futuri Puniturus, a, um = mając (zamiar) karać

Passivum

Substantiya verbalia	Adiectiva verbalia
Inifinitivus praesentis puniri = być karanym, że jestem karany
Infinitivus perfecti pumtum, am, um os, as a esse punitus, a, um, i, ae, a esse= zostać ukaranym, że zostałem uka­rany, że byłem karany Infinitivus futuri punitum iri = ze zostanę ukarany, ie będę karany		Partiapium perfecti punitus, a, um = karany, ukarany Participium futuri (gerundivum) puniendus, a, um = mający być kara­nym, ten, którego należy ukarać

VERBA DEPONENTIA

Są to czasowniki mające formy strony biernej, a znaczenie czynne np.

1 hortor, honari, hortatus sum = napominam, zadięcam

2 vereor; vereri, veritus sum = boję się

3 loquor, Ioqui, locutus sum = mówię, patlor, pati, passus sum = cierpię

4 mentifor, mentiri, mentitus sum = kłamię.

Nazwa deponens (plur. deponentia) pochodzi od czasownika deponere = pozbyć się: tak gramatycy rzymscy nazwali czasowniki, które niejako pozbyły się formy strony czynnej.

Jednakże deponentia zachowały ze strony czynnej:

1. participium praesentis activi, np. hortans

2. participium futuri activi, np. hortaturus

3. infinitivus futuri activi, np. hortaturum esse

4. gerundium, np. hortandi, hortando itd.

5. supinum, np. hortatum, hortatu.

Natomiast participium futuri passivi (gerundivum) ma znaczenie bierne: hortandia = mający być napominanym, ten, którego należy napominać.

Niektóre deponentia mają participium perfecti passivi ze znaczeniem biernym (obok czynnego), np. dimensus = odmierzony, partitus = podzielony, comitatus = otoczony towarzyszami. :

Warto wspomnieć, iż participium perfecti passivi niektórych czasowników czynnych ma znaczenie czynne, np. cenatus = zjadłszy obiad, pransus = zjadłszy śniadanie, potus = napiwszy się, praeteritus = ten, który minął (przeszedł), przeszły, adultus = dorosły.

Deponens orior, orlri, ortus sum = powstaję, tworzy niektóre formy według koniugacji trzeciej: indic. praes. orlor, oreris, oritur, orimur, orimini, oriuntur; imperativus praes. orere, orimini; coniunctivus imperfecti orerer wedhig koniugacji in albo orfrer według IV. Podob­nie odmieniają się composita z wyjątkiem adorior, które ma formy regularne według koniugacji IV.

DEPONENTIA KONIUGACJI l

Zestawienie form

		Indicativus	Coniunctivus		Imperativus 1 S 2 hortare = zachęca P 1 hortamini Imperativus 2 S 2 hortator 3 hortator P 3 hortantor
Praesens	zachęcam hortor hortans hortatur hortamur hortamini hortantur			zachęcałbym horter horteris (re) hortetur hortemur hortemini hortentur

	Indicativus		Coniunctivus
Imperfectum		zachęcałem hortabar hortabaris (re) hortabatur hortabamur hortabamini bortabantur	zachęcałbym holtarer hortareris (re) hortaretur hortaremur hortaremini hortarentur
Futunun primum		będę zachecał horiabor hortaberis (re) hortabitur hortabimur hortabimini hortabuntur
perfectum		zachęciłem horatatus,a, um - sum, es est hortati ae, a - sumus, estis, sunt	zachęciłbym hortatus a, um - sim, sis, sit hortati, ae,a - simus, sitis, sint
Plusquam- periectum		zachęciłem (byl) hortatus a, um - eram, eras, erat horatati a ,um - eramus, eratis, erant	zachęciłbym (był) hortatus a, um - essem, esses, esset hortati ae, a - essemus, essetis, essent
Futurum exactum		zachęć? horatatus a, um ero, eris, erit horatati ae,a - erimus, eritis, erunt

Imperativus 1

S 2 hortare = zachęcaj

P 2 hortamini

Imperativus 2

S 2 hortator

3 hortator

P 3 hortantor

Infinitivus

Praesentis hortari = zachęcać, że zachęca

Perfecti horatatum esse (am, um, itd.) = zachęcić, że zachęcił

futuri activi hortaturum esse(am, um itd.) = że będę zachęcał

Participium

praesentis activi hortans, ntis = zachęcając(y)

perfecti hortatus, a, um = zachęciwszy, ten, który zachęcił

futuri activi hortaturus, a, um = mający zachęcać

futuri passivi (gerundivum) hortandus, a, um = mający być zachęconym, ten, którego trzeba zachęcie

Gerundium

hortandi = zachęcania hortando itd.

Supinum 1 hortatum = aby zachęcie

Supinum 2 hortatu = do zachęcania

DEPONENTIA KONIUGACJI 2 Zestawienie form

	Indicativus	Coniunctivus
hmens	vereor vereris veretur veremur veremini verentur	verear verearis (re) vereatur vereamur vereamini vereantur

	Indicativus	Coniunctivus
Imperfectum	verebar verebaris (re) verehatur verebamur verebamini verebantur	vererer verereris (re) vereretur vereremur vereremini vererentur
Futurum primum	verebor verebaris (re) verebitur verebimur verebimini verebuntur
Perfectum	veritus a, um - sum, es, est veriti ae,a - susmus, erstis, sunt	Veritus a um - sim, sis, sit Veriti ae, a - simus, sitis, sint
Plusquam perfectum	Veritus a, um- eram, eras, erat Veriti ae, a - erasmus, eratis, erant	Veritus a, um - essem, esses, esset Veiti ae, a - essemus, essetis, essent
Futurnm exactum	Veritus a, um - ero, eris, erit Veriti ae, a - erimus, eritis, erunt

Deponentia Koniugacji III

Zestawienie form

	Indicativus	Coniunctivus
Praesens	loquor loqueris loqultur loqulmur loquimini loquuntur	loquar loquaris (re) loquatur loquamur loquamini loquantur

	Indicativus	Coniuactivns
Imperfectum	locuebar loquebaris (re) loquebatur loquebamur loquebamlni loquebantur	loquarer loquereris (te) loqueretur loqueremur loqueremini loquerentur
Futuru primum	loquar loqusris (re) loquetur loquemur loquemini loquentur
perfectum	Locutus a, um - sum, es, est Locuti, ae, a - sumus, estis, sunt	Locutus a, um - sim, sis, sit Locuti ae, a - simus, sitis, sint
Plusquam- perfectum	Loctus a, um eram, eras, erat Locuti ae, a eramus, eratis, ernat	Locutus a, um, essem, esse, esset Locuti ae, a essemus essetis, essent
Futurum exactum	Locutus a, um - ero, eris, erit Locuti ae, a - erimus, eritis, erunt

Imperativus 1

S 2 loquere

P 2 loquimini

Imperativus 2

S 2 loquitot

3 loquitor

P 3 loquuntor

Infinitivus

Praesentis Ioqui

perfeeti locutum esse (am, um itd.)

futuri activi locuturum esse (am, um itd.)

Participium

praesentis activi loquens, ntis

perfecti locOtus, a, um

futuri activi Iocuturus, a, um

futuri passivi(gerundivum)oquendus, a, um

Gerundiumoquendi loquendo itd.

Supinum 1 locutum

Supinum 2 locotu

DEPONENTIA KONIUGACJI III na -ior

Zestawienie form

	Indicativus		Coniunctivus				Imperativus I S 2 patere
	patior		patiar				P 2 patimini
	pateris patitur		patiaris (re) patiatur				Imperativus II
preasens	patimur patimini		patiamur patiamini				S 2 patitor 3 patitor
	patiuntur		patiantur				P 3 patiuntor
								praesentis
		patiebar		paterer				pati
		patiebaris (re)		patereris (re)				perfecti :
Imperfectum		patiebatur		pateretur				passum esse
		patiebamur		pateremur				(am, um itd.)
		patiebamini patiebantur		pateremini paterentur				futuri activi
		patiar patieris (re)						passurum esse
Futurum		patietur						Participium ;
primum		patiemur
		patiemini						praes. activi
		patientur						patiens, ntis perfecti
		Passus: sum		passus :sim				passus, a, um futuri activi
		Es est		Sis sit
Perfectum								passurus, a, um
		Passi: summus Estis sunt		Passi: simus Sitis sint				futuri passivi (gerundivum)
								patiendus, a, um
Plusquam-		Passus: Eram Eras erat		Passus:essem Esses esset
pcrfectum		Passi Eramus Eratis erant		Passi: Essemus Essetis essent				Gerundium Patiendi Patiendo Itd.
		Passus Ero Eris Erit						itd.
								Supium I
								passum
Futurum		Passi: Erimus eritis erunt						Supinum II passu
exactum

DEPONENTLA. KONIUGACJI IV

Zestawienie form

	Indieativus	Coniunctivus		Imperativus l
				S 2 mentire
	mentior	mentiar		P 2 mentimini
	mentiris	mentiaris (re)
	mentitur	mentiatur		Imperativus II
Praesens	mentimur	mentiamur		S 2 mentitor
	mentimini	mentiamini		3 mentitor
	mentiuntur	mentiantur

80

Imperfectum	Indicativus	Coniunctivus		InfiiŁitivus praesentis mentiri l perfecti mentitum esss (am, um itd.) futuri activi mentiturum esse (am, um Itd.)
	nientiebar mentiebaris (re) mentiebatur mentiebamur mentiebamini mentiebantur	mentircr mentireris (re) meatiretur mentiremur mentiremini mentirentur
Futurum primum	mentiar mentieris (re) mentietur mentiemur mentiemini mentientur
				Participium praes. activi mentiens, ntis perfecti mentitus, a, um futuri activi mentiturus, a, um futuri passiyi (gerundivum) mentiendus, a, um
perfectum	Mentitus: Sum Es Est Mentiti: Sumus Estis sunt	Mentitus: Sim Sis Sit Mentiti: Simus Sitis sint
plusquam-perfectum	Mentitus Eram Eras Erat Mentiti Eramus Eratis erant	Mentitus: Essem Esses Esset Mentiti: Essemus Essetis essent
				Gerundium mentiendi mentiendo itd.
Futurum exactum	Mentitus: Ero Eris Erit Mentiti: Erimus Eritis erunt
				Supinum I mentitum Supinum II mentitu

VERBA SEMIDEPONENTIA

Kilka czasowników tworzy część form według strony czynnej, a część według biernej;

są to tzw. semideponentia, czyli półdeponentia. Wyróżniamy tu dwie grupy: a) czasow­niki, które zachowują się jak deponentia (czyli mają formy strony biernej a znaczenie czyn­ne) w formach urobionych od tematu perfecti,

b) czasowniki, które zachowują się jak de­ponentia w formach urobionych od tematu praesentis.

Są to:

a. audeo, audere, ausus sum = odważam się, śmiem

gaudeo, gaudere, gavisus sum = cieszę się

fido, fidere, fisus sum = ufam

confido, confidere, confisus sum = ufam

diffido, dimdere, diffisus sum = nie ufam

soleo, solere, solitus sum = mam zwyczaj, zwykłem

b. revertor, reverti, reverti = wracam

OSOBLIWOŚCI KONIUGACJI

1. Czasowniki dico = mówię, duco = prowadzę, facio = robię, fero = niosę (bardzo często używane w mowie codziennej) mają w 2. os. sing. imperativi praes. activi forme skróconą, apokopowaną (zob. § 10): dic, duc, fac, fer. W pluralis synkopowana jest forma ferte nieście, regularne są dicite, ducite, facite. Skrócone formy mają też compositia do duco, fero: np. adduc, confer. Natomiast composita do facio mają regularne formy confice, effice.

2. Od scio = wiem w prozie klasycznej używa się tylko imperatiwu II: scito = wiedy scitote = wiedzcie

Niekiedy spotkać można formy archaiczne: (a) coniunct. praes. duim = dem, duint = dent,

(b) conimri perfecti dixim = dixerim,faxim = fecerim, ausim = ausus sim - są to ślady dawnego trybu życzącego (optatiwu - por. § 145 i 149); (c) futurum exactumaro = fecero, capso = cepero. :

FORMY PODSTAWOWE CZĘŚCIEJ UŻYWANYCH CZASOWNIKÓW

KONIUGACJA I

Perfectum na -vi

laudo

laudare

laudavi

laiidatum = chwalę

orno

ornare

ornavi

ornatum = ozdabiam

W ten sam sposób urabia formy podstawowe przeważna część czasowników ko­niugacji I

Perfectum na -ui
cubo	cubare	cubui	cubitum = leżę
veto	vetare	vetui	yetitum = zakazuje
Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej
iuvo lavo	iuvare lavare	iuvi la vi	iutum = wspieram lautum= myje
Perfectum z reduplikacja
do	dare	dedi	datum = daję
sto	stare	steti	statum = stoję

82

KONIUGACJA II

Perfectum na -ui
moneo	monere	monui	inonitum = riapominam
habeo	habere	habui	habitum = mam
noceo	nocere	nocui	nocitum = szkodzę
placeo	placere	placiui	pladtuin = podobam slf
taceo	tacere	tacui	tacitum = milczę
doceo	docere	docui	docium = uczę
misceo	miscere	miscui	nuxtum = mieszam
teneo	tenere	tenui	tentum = trzymam
censeo	censere	censui	censum = oceniam, sadzy
doleo	dolere	dolui	= boleje
egeo	cgere	egui	= potrzebuje:
floreo	florere	florui	= kwitnę
lateo	latere	latui	= ukrywam się
iaceo	iacere	iacui	= leże
pareo	parere	parui	= jestem posłuszny
studeo	studere	studiii	= usiłuje
timeo	timere	timui	= boję się
Perfectum na -vi
deleo	delere	delevi	deletum = niszczy
fleo	flere	flevi	fletum = plączę
Perfectum na -si
ardeo	ardere	arsi	arsum = plonę
haereo	haerere	haesi	haesum = tkwię
iubeo	iubere	iussi	iussum = rozkazige
maneo	manere	mansi	Mansum = zostaje
rideo	ridere	risi	risum = śmieję się
suadeo	suadere	suasi	suasum = radzę
augeo	augere	auxi	auctum = powiększam
torqueo	torquere	torsi	tortum = kręcę
luceo	lucere	Iuxi	= świecę
urgeo	urgere	ursi	= cisnę
Perfectum z reduplikacją
mordeo	mordere	momordi	morsum = gryzę
pendeo	pendere	pependi	= wiszę
Perfectum ze wzdłużeniem samogłoski rdzennej
caveo	cavere	cavi	cautum = strzegę się
faveo	favere	favi	fautum = sprzyjam
foyeo	fovere	fovi	fótum = grzeje, pielęgnuję
moveo	movere	movi	motum == poruszam
sedeo	sedere	sedi	sessum = siedzę
video	videre	vidi	visum = widzę

KONIUGACJA III

Perfectum ze wydłużeniem samogłoski rdzennej
ago	agere	egi	lecturn = zbieram, czytam
emo	emfire	cali	eiriptum = kupuję
vinco	vincere	vici	victum = zwyciężam
reliaquo	relinquere	ie!iqui	relictum = pozostawiam -UJ
fugio	fugere	fugi	fugitum = uciekam
Perfectum ze wzdłużeniem i wymianą samogłoski rdzennej
ago	agore	egi	actum = pędzę dzialam
capio	capere	cepi	captum = biorę
facio	facere	feci	factum = czynię
frango	frangere	fregi	fractum = łamię
Perfectum bez zmiany samogloski rdzennej
exuo	exuere	exui	exutum = zdejmuję
minuo	minuere	minui	Minatum= zmniejszam
statuo	statuere	statui	statutum = stawiam
tribuo	tribuere	tribui	tributum = udzielam
solvo	solvere	solvi	solutum = rozwiązuję
metuo	metuere	metui	- = boję się -;
accendo	accendere	accendi	accensum = zapalam
verto	vert6re	verti	yersum = obracam
Perfectum na -si
carpo	carpere	carpsi	carptum '= zrywam
nubo	nubere	nupsi	nuptum = wychodzę za mąż
scribo	scribere	scripsi	sriptum = piszę
sumo	sumere	sumpsi	sumptum = biorę
dico	dicee	dixi	dictum = mówię
duco	ducere	duxi	ductum "prowadzę
conspicio	conspicere	conspexi	conspectum = oglądam
iungo	iungere	iunxi	iunctum = leczę -
tego	tegere	texi	tectum = pokrywam
traho	trahere	traxi	tractum == ciągnę
veho	vehere	vexi	vectum = wiozę
struo	struere	struxi	structum = buduję.
vivo	vivere	vixi	victum = żyję ;
gero	gerere	gessi	gestum = prowadzę
uro	urere	ussi	ustum =spalę
claudo	claudere	clausi	clausum '= zamykam
divido	dividere	divisi	divisum = dzielę
ludo	ludere	lusi.	lusum = bawię się
cedo	cedere	cessi	cessum = ustępuję
mitto	mittere	misi	missum = posylam
fluo	fluere	fluxi	fluxum = płynę

Perfectum na -vi
peto quaero cupio sero sino	petere quaerere cupere serere sinere	petivi quaesivi cupivi sevi sivi	petitum = zadam quaesitum = szukam cupitum = pragnę setum = sieję situm = pozwalam
Perfectum na -ni
colo rapio sero gigno pono	colere rapere serere gignere ponere	coiui rapui serui genui posui	Cultum = uprawiam Raptum = porywam Sertum = Sącze Genitum = rodzę Positum = kładę

VERBA INCHOATVIA

Verba inchoatiVa są to czasowniki oznaczające początek czynności lub wchodzenie w jakiś

stan:

exardesco cresco cognosco quiesco maturesco

exardescere crescere cognoscere quiescere matureseśre

exarsi crevi cognovi quievi maturui

exarsum = zaczynam płonąć cretum = rosnę cognitum = poznaję quietum = spoczywam - = dojrzewam

KONIUGACJA IV

Perfectum na -vi
audio	audire	audivi	auditum = słyszę
punio	punire	punivi	punitum = karzę
W ten sposób urabia formy większa część czasowników IV koniugacji.
Perfectum na -ui
aperio	aperire	aperui	apertum = otwieram
Perfectum na -si
sentio haurio vincio	sentire haurire vincire	sensi hausi vinxi	sensum = czuję haustum = czerpię vinctum = wiążę
Perfectum ze wzdhiżeniem tamogłoski rdzennej
vento	venire	veni	ventum = przybywam

DEPONENTIA KONIUGACJI I
hortor	hortari	hortatus sum = zachęcam
Tak urabiają formy wszystkie deponeatia koniugacji I DEPONENTIA KONIUGACJI 2
vereor reor polliceor fateor	vereri reri polliceri fateri	veritus sum = boję się ratus sum = sądzę pollicitus sum = obiecuje fassus sum = wyznaję

Depotentia Koniugacji III

loquor sequor queror labor morior aggredior patior utor amplector adipiscor proficiscor ulciscor obliviscor nascor reminiscor irascor

loqui sequi queri Iabi mori aggredi pati uti amplecti adipisci proficisci ulcisci oblivisci naści reminisdci irasci

locutus sum = mówię secutus sum = idę za kimS questus sum = skarżę się lapsus sum = ślizgam się mortuus sum = umieram ale moriturus aggressus sum = uderzam passus sum = cierpię usus sum = używam amplexus sum = obejmuję adeptus sum = osiągam profectus sum = wyruszam ultus sum = mszczę się oblitus sum = zapominam natus sum = rodzę się = przypominam sobie iratus sum = gniewam się

Depotentia Koniugacji IV

partuior largior mentior molior potior orior ordior metior	partiri largiri mentiri moliri potiri oriri ordiri metiri	partitus sum = dzielę largitus sum = obdarzam mentitus sum = kłamię molitus sum = usiłują potitus dum = oponowuję ortus sum = powstaję orsus sum = zaczynam mensus sum = mierzę

Verbalia Anomalia czasowniki nieregulare

Odmiana czasownika posiłkowego sum, esse, fui = jestem

	Indicativus		Coniunctivus		Imperativus
S 1 2 3 Praesens P 1 2 3		sum = jestem es est sumus estis sunt		sim = bylbym sis sit simus sitis sint		S 2 es = bądź P 2 este = bądźcie
S 1 2 3 Imperfectum P 1 2 3		eram = byłem eras erat erimus eratis erunt		essem = bylbym esses esset essemus essetis essen
S 1 2 3 Futurum 1 P 1 2 3		ero = będę eris erit erimus eritis erunt				S 2 esto = bądź 3 esto = niech będzie P 2 estote = bądźcie 3 sunto = niech będą
Verbum finitum perfectum						Verbum infinitum
		Indicativus		Coniunctivus		Participium praes. tylko od złożeń Partidpium f u tur i futurus, a, um= mający być, przyszły
S 1 2 3 Perfectum P 1 2 3		fui= bylem fuisiti fuit fuimus fuistis fuerunt (fuere)		Fuerim = byłbym Fiueris fuerit fuerimus fueritis fuerint
S 1 2 3 Plusquamperfectum P 1 2 3		fueram = bylem (był) fueras fuerat fueramus fueratis fuerant		fuisseem = byłbym (byl) fuisses fuisset fuissemus fuissetis fuissent		Infinitivus praes. Esse = być, że jestwem Infinitivus perfecti Fuisse = że byłem Infinitivus futuri Futurum (am, um) Esse albo fore = że będę
S 1 2 3 futurum exactum P 1 2 3		fuero fueris fuerit fuerimus fueritis fuerint

Uwagi. Coniunctivus imperfecti brzmi essem, esses... albo forem, fores... Infinitivus futuri, futurum esse albo fore.

W odmianie czasownika sum występują dwa różne tematy; 1 es||s w wyniku rotacyzmu przechodzi w es (por. pol. jestem, staropol. Jeśm obok są); 2 fu-<bhu- (por. pol. być, byłem),

Praesens coniunctivi sim<siem stanowi resztki dawnego optatiwu, czyli trybu życzącego.

COMPOSITA DO sum

Podobnie odmieniają się composita:

absum adsum desum intersum praesum obsum supersum insum subsum

abesse adesse deessc interessc praeesse obesse superesse inesse subesse

afui = jestem oddalony jestem nieobecny adfui = jestem obecny lub affui pomagam defui = nie ma mnie, brak mnie interfui = uczestniczę praefui = jestem na czele, dowodzę obfui = szkodzę superfui = pozostaje (przy życiu) infui = jestem w czymś - = jestem pod czymś

Do czasowników absum oraz praesum używa się participium praesentis absens = nie­obecny, praesens = obecny, teraźniejszy.Pewne odchylenia w odmianie wykazują:

possum, posse, potui = mogę prosurn, prodesse, profili = pomagam

a. Possum powstało z potsun (potesum) drogą asymilacji; t przed samogłoską zachowało się, przed s upodobniło się.

	Indicativus	Coniunctivus	Participium
S 1 2 3 Praesens P 1 2 3	possum potes potest possumus potestis possunt	possim possis possit possiraus possitis possint	potens = możny
S 1 2 3 Imperfectum P 1 2 3	poteram poteras poterat poteramus poteratis poterant	possem posscs posset possernut possetis possent
S 1 2 3 Futurum 1 P1 2 3	potero poteris poterit poterimus poteritis poteirunt

Perfectum potui od czasownika *poteo, -erę; formy od tematu perfecti prawidłowe. b. Prosum powstało z *prod-sum; d zachowało się przed samogłoską.

	Indicativus	Coniunctivus	Imperatiyus 1 prodes prodeste Imperativus 2 prodesto prodesto prodestote prosunto Infinit. p rac s. prodesse Infinit. p e r f. profuisse Infinit. futuri profuturum esse
S 1 2 3 Praesens P1 2 3	prosum prodes prodest prosumus prodestis prosunt	prosim prosis prosit prosimus prositis prosint
S 1 2 3 Imperfectum P 1 2 3	proderam proderas proderat proderamus proderatis proderant	prodessem prodesses prodesset prodessemus prodessetis prodessent
S 1 2 3 Futurum I P 1 2 3	prodero prodeus proderit proderimus proderitis proderunt

Formy od perfectum profui - jak zwykle.

ODMIANA CZASOWNIKA fero, ferre, tuli, latam = niosę Niektóre formy od tematu praesentis urabia ten czasownik bez samogłoski tematycznej.

Praesens indicativi activi			Imperfectum coniunctivi activi			Imperativus
S 1 2 3 P 1 2 3	fero fers fert ferunos tenis ferunt			S 1 2 3 P 1 2 3	ferrem ferres ferret itd		1 activi: fer ferie 1 passivi: ferre fen mini
Praesens indicativi			Imperfecium coniunctivi			Imperativus
passivi S 1 2 3 P1 2 3		feror ferris fertur ferunur ferimini feruntur	passivi S 1 ferrer 2 ferreris 3 erretur P 1 itd 2 3			2 activi ferto ferto fertote fertunte 2 passivi fertor fertor feruntor
Indinitivus praesentis activi: ferre, passivi: ferri

Inne formy tworzą się prawidłowo według koniugacji 3.

Perfectum tuli, pierwotnie reduplikowane tetuli (stąd do refero perfectum brzmi rettruli z podwójnym t) Supinum latum powstało z tlatum.

COMPOSITA DO fero

affero aufero confero differo effero infero offero perfero refećro (tollo,

afferre auferre conferre differre efferre inferre offerre perferre referre tollere)

attuli abstuli contuli distuli extuli intuli obtuli pertuli rettuli sustuli

attatum = przynoszę ablatum = zabieram, unoszę collatum = znoszę, porównuje dilatum = odkładam elatum = wynoszę illatum = wnoszę oblatum = ofiaruję perlatum = przenoszę relatum = odnoszę, opowiadam sublatum = podnosze, usuwam

ODMIANA czasowników volo, nolo , malo

volo, velle, volui = chcę; nolo, nolle, nolui (nolob = ne volo) = nie chce, malo malle malui (malo = magis volo) = wolę

Indicativus

coniunctivus

Praesens

S 1 2 3 P 1 2 3

voIo vis vult volumus vultis volunt

nolo non vis non vult nolumus non vultis nolunt

malo mavis mavult malumua mavultis malunt

velim velis velit velimus veliitis velint

molim molis molit molimus molitis molint

malim malis malit malimus malitis malint

volebam volebas itd

nolebam nolebas itd

malebam malebas itd

vellem velles itd

nollem nolles itd

mellem melles itd

Futurum primum

imperativus

velam voles itd

nolam nooes itd

malam males itd

1 noli nolite

Participium praesententis Volens, nolens

2 nolito, nolito nolitote, nolunto

Infinitivus praesentis Velle, nolle, malle

kkk

kkkk

Obok form vult, vultis spotyka się także volt, voltis. Infinitivus praes. velle<vel-se, imperfectum coniunct. vellem<vel-sem. Praesens indicat. 2 os. Sing. Vis urobione jest od innego tematu veis, por. in-vitus.

ODMIANA CZASOWNIKA eo, fre, ii, itum = idę

	Indicativus	Conionctivus	Imperativus	infinitivus	Participum
Praesens	eo is it imus itis Eunt	Eam Eas Eat Eamus Eatis Eant	I Ite	Ire (gerundium) Eundi Eundo Eundum eundo	Iens Euntis
Imperfectum	ibam ibas itd.	Irem Ires itd.
Futurum 1	ibo ibis Itd.		Ito Ito Itote eunto	Iturum (a, um) esse	Iturus, a, um
Perfectum	ii isti iit iimus istis	Ierim Ieris Itd.		isse
Plusquamperfectum	ieram ieras	Issem Isses itd
Futurum exactum	iero ieris
W passivum tworzy eo formy trzeciej osoby singularis, itur = idzie się, ibatur = szło się itd. Gerundivum w zwrocie eundum est = trzeba iść

Compista do eo

abeo adeo exeo ineo intereo circiumeo redeo pereo praetereo subeo transeo veneo

abire adire exire inire interire circumire redire perire praeterire subire transire venire

abii adu exii inii interii circumii redii perii praeterii subii transii venii

ablium = odciiodzą adituin = przychodzę exitum = wychodzę initum = wchodzę interitum = ginę circumitmn = obchodzę redltum = wracam peritum = ginę praeteritum = przechodzą, mijam subitum = podchodzę transitum = przechodzę (pass. do vendo) = idę na sprzedaż

Według eo odmieniają się także defectiva (por. § 155):

queo, quire, quivi (quii) = mogę

nequeo, nequire, nequivi (nequii) = nie mogę. Częściej w użyciu są tylko formy praesentis i imperfecti.

ODMIANA CZASOWNIKA fio, fieri, (factus sum) = staję sfę

		Indicativus	Coniunctivus		Imperativus 1 fi fite Infinitivus praes, fieri
Praesens	fio fis fit fimus fitis fiunt			fiam fias fiat fiamus fiatis fiant
Imperfectum	fiebam fiebas itd.			fierem fieres itd.
Puturum I	fiam fies itd.

W formach urabianych od tematu praeseatis fio zastępuje passivum czasownika facio; dotyczy to także tych czasowników złożonych z facio, które zachowują samogłoskę a, np. patefacio pass. patefio, commonefacio pass. commonefio. Natomiast composita, w któ­rych a przechodzi w i, tworzą normalnie passivum według koniugacji 3 na -io, np, con-ficio pass. conficior, afficio pass. afficior.

Jako participium perfecti do fio używa się factus, a, um. Participium to występuje w formach złożonych: perfecti, plusquamperfecti, futuri exacti. Używa się też gerundivum:

faciendus, a, um

Participium futuri (activi) oraz infinitivus futuri (activi) zastępuje się przez odpowiednie

formy słowa posiłkowego esse. Participium zatem brzmi: futurus, a, im, infinitivus futun: fore albo futurumesse.Występuje tu więc zjawisko supletywizrou (uzupełniania się).

OBOCZNE FORMY CZASOWNIKA edo

Czasownik edo, edere, edi, esum = jem (oraz composifa) obok regularnej odmiany według koniugacji 3 tworzy pewne formy bez samogłoski tematycznej; w wyniku zmian fone­tycznych (dt>st, ds>ss) przybierają one postać, którą łatwo pomylić z formami słowa posiłkowego esse (Por. pol.. jadł, jeść). Praesens indic.

activi: es = edis, est = edit, estis = editis

passivi: estur = editur

lmperfectum coniunct. activi:

essem, esses, esset, essemus, essetis, essent = ederem, ederes itd.

Imperativus 1: es = ede, este = edite

Imperativus 2: esto = edito, estote = editote

Infinitivus praes. activi: esse = edere

VERBA DEFECTIVA - CZASOWNIKI Z NIEPEŁNĄ ODMIANĄ

1. Tylko formy od tematu perfecti tworzą:

coepi, coepisse = zacząłem memini, meminisse = pamiętam odi, odisse = nienawidzę

Perfectam indicat.		coepi coepisti coepit coeplmus coepistis coeperunt		memIni meministi memInit memInImus memlnistis memlnerunt	odi odisti odit odlmus odistis oderunt
Periectum coniunct.		coeperim coeperis itd		memlnerim memlneris itd.	oderim oderis itd.
Plusquamperf. ind.		coeperam coeperas itd.		memlneram memlneras itd.	oderam oderas Itd.
Plusquamperf. con.		coepissem coepisses itd.		memtaissem menlnisses itd.	odiesem odisses itd.
Futururn eractum ind.		coepero coeperis itd.		meminero memIneris itd.	odero oderis itd.
Infinitivus		coepisse		meminisse	odisse
Imperativus			memento = pamiętaj mementote = pamiętajcie
Participium perfecti passivi			coeptus, a, um = zaczęty; exosus, a, um = znienawidzony
Participium futuri	coeptunus, a, um osurus, a, um

2. Od inquam = rzekę, powiadam uzywane są natępujące formy:

praes. Inquam (dawny coniunctiv, inquis, inquit, inquiunt

fut. 1 inquies, inquiet

perfect inqui

16. aio = twierdzę, potakuję

aio, ais, aiunt, aiebam, aiebas, aiebat, aiebamus, aiebatis, aiebant

ain? (= aisne?) = czy tak twierdzisz? Czy rzeczywiście?

17. Fa-ri = mówić oraz composita affari = przemawiać do kogoś, praefari = mówić przedtem (cf. Fama = wieść pogoska, praefiato = przedmowa) używa się tylko w niektórych formach: fatur, fabor, fatus, fando

18. Quacso = proszę, quaesumus = prosimy ( formy oboczne do quarero, quarerimus)

19. Salve = witaj, salvate = witajcie

20. Ave = witaj, bądź zdrów, avete = witajcie, bądźcie zdrowi

Verba imresonalia czasowniki nieosobowe

a. oznaczające zjawiska przyrody

praesens	infinitivus	perfectum
pluit grandinat fulgurat tonat lucescit	pluere grandinare fulgurare tonare lucesere	pluit = pada deszcz grandinavit = pada grad fulguravit = btyska się tonuit = grzmi lurit = świta = dnieje
b. oznaczające stany uczuciowe
piget me paenitet me taedet me miseret me decet dedecet iibet iicet oportet	pigere paeaitcre taedere miserere decere dedecere iibere iicere oportere	piguit = przykro mi paenituit = żal ml taeduit = mierzi mnie, pertaesum est = czuję wstręt miseruit = żal mi decuit = przystoi dedecuit = nic przystoi iibuit, = podoba się iibttum est s iicuit, = wolno iicitum est oportuit == należy
c. zwroty tylko w pewnym znaczeniu nicosobowe
constat praestat iuvat me accedit accidit contingit fallit me fugit me praeterit me fit	constare praesiare iuvare accedSre accIdSre contingBre fallSre fug6re praeterire fieri	constitit = wiadomo praestitit = jest lepiej iuvit = miło mi accessit = dochodzi accidit = zdarza się contlgit = udaje się fefellit = mylę się fugit = uchodzi mej praeteriit = mości factum est = zdarza się

WIADOMOŚCI ZE SŁOWOTWÓRSTWA

CZĄSTKI SŁOWOTWÓRCZE

Rozważając budowę słowotwórczą wyrazów wyróżniamy rdzeń (inaczej, pień, pierwiastek), przyrostki (sufiksy), przedrostki (prefiksy). Owe cząstki słowotwórcze odróż­niać należy od cząstek fleksyjnych, jakimi są temat (osnowa) i końcówka (Por. § 16). Ze względu na budowę wyróżniamy wyrazy pierwiastkowe, których temat równa się pier­wiastków), np. sol, dux (= duc-s), i pochodne, których temat, oprócz rdzenia, zawiera jeszcze przyrostek, ewentualnie także przedrostek, np duc-tor, con-duc-tor.

NAJWAŻNIEJSZE PRZYROSTKI

Rzeczowniki:

-tor = nazwy osoby działającej (nomina agentis) urobione od czasowników, np.:

orator: oro, oratum, actor: ago, actum, victor. vinco, victum, genitor. gigno, genitum, quaestor: quaero, quaesitum, praetor: praeeo, praeitum

urobione od rzeczowników, np. mator. via, gladiator: gladius

-trix = żeński odpowiednik poprzedniego, victrix: victor, genetrix: geaitor lecz także samodzielnie występujący np. meretrix: mereo, nutrix: nutrio

Nazwy czynności (nomina actionis) charakteryzuje kilka przyrostków:

-im gaudium: gaudeo, odium: odi, studium: studeo, colloguium: colloquor

-ela loquela: loquor, querela: queror

-men certamen: certo, volumen: volvo

-mentum ornamentum: omo, argumentum: arguo, monumentum: moneo

Uwaga. Niekiedy znaczenie uległo przesunięciu, wyraz oznacza wynik czynności

-tio = cogitatio: cogito, audio: augeo.

Wyrazy oznaczające narzędzie (nomina instrumenti)

-trum aratrum: aro, rastrum: rado

-culum vinculum: vincio, spectaculum: specto

-crum (przez dyssymilację w wyrazach zawierających spółgłoskę l por. § 11) sepul-: sepelio, simulacrum: simulo

-bulum vocabulum: voco, venabulum: venor

Abstracta przymiotnikowe:

-tas novitas: novus, libertas: liber, paupertas: pauper

Żeńskie odpowiedniki rzeczowników męskich:

-a domina: dominus, filia: filius, agna: agnus, magistra: magister

-ina regina: rex, gallina: gallus

-trix: -tor (zob. § 158)

Wyrazy zdrobniale (deminutiva):

-uins, -nla, -alum i pochodne -calus, -cula, -culum:

hortulus: hortus, Poenulus: Poenus, amiculus: amicus, filiolus: filius, formula: forma, filiola filia, oppidulum: oppidulum, flosculus: flos, versiculus: versus, homunculus: homo, auricula auris, particula: pars, osculum: os, opusculum: opus

Przymiotniki:

Adiectiva deverbativa:

Participia, które stały się przymiotnikami:

-tus altus: alo, cautus: caveo

-undus, -cundus, -bundus oriundus: orior, secundur. sequor, facundus: fari, mirabundus. miror

Zbliżone znaczeniem:

-idus timidus: timeo, splendidus: splendeo Silną skłonność, często niepożądaną, wyrażają:

-ax loquax: loquor, audax: audeo, fugax: fugio

-ulus credulus: credo, garrulus: garrio

Skłonność, zdolność, przeważnie w znaczeniu biernym wyrażają:

-ilis, --billis facilis facio, utilis: utor, fragilis: frango, amabilis: amo, flebilis: fleo, nobilis: nosco, notus

Adiectiva denominativa .

Przynależność lub pochodzenie wyrażają sufiksy.

-ius, -rius, -arius -partius cellarius, argentarius, ordinarins.

-cus, - icus cvicus, bellicus, Gallicus

-lis, -alis, -ilis vitatis, regalis, civilis, virilis, familiaris (zob. § 11)

-ensis forensis, castrensis, Siciliensis, Atheniensis

-nas, -sinus patemus, matemus, Romanus, montanus

Utworzone od nazwiska rodowego (nomen gentiiicium) formacje na -ianus oznaczają poprzednią przynależność rodową osoby, która przeszła do rodu innego przez adopcja np. P. Cornelius Scipio Aemilianus (który przeszedł z gens Aemilia do gens Comelia), podobnie C. Iulius Caesar Octawanus.

Niektóre przymiotniki tak urobione stały się rzeczownikami: patria (właść. patria terra), regla dom. domus; dominus: domus, tribunus: tribus. Osobną grupę tworzą nazwy zawodów na -arius carbonarius, lapidarius, vinarius, colum-barins, asinarins. Zaopatrzenie w coś wyrażają sufiksy:

-tus, -atus togatus, barbatus, armatus

Obfitość czegoś wyrażają:

-osus gloriosus, copiosus

-uientus turbulentus, luculenfus, vinolentus, corputentus Materiał:

-eus aureus, ligneus, ebumeus

Czasowniki. Pewne denominativa na -ere są czasownikami nieprzechodnimi (intransitiva) i oznaczają stan: albere: albus, canere: canus. Niektóre mają odpowiedniki przechod­nie, iaceo = leżę: iacio = rzucam, pendeo = wiszę; pendo = wieszam. Incohativa (lub inchoativa) na -sco wyrażają początek czynności, lub wchodzenie w stan, conticesco, senesco.

Frequentativa oraz intensiva na -tare, -sare (urobione od tematu supini innych czasowników) wyrażają czynność powtarzającą się lub intensywną, np. clamitare = głośno wołać, volitare = latać tu i tam, captare: capere = chwytać, cursare: currere = biegać.

Desiderativa na -turio, -surio wyrażają pragnienie wykonania jakiejś czynności, np. cenaturio, esurio, parturio.

WYRAZY ZŁOŻONE

Nowe wyrazy powstają też przez łączenie. Rozróżniamy zrosty i właściwe złożenia. Zrostem nazywamy połączenie dwu lub więcej wyrazów w formach fleksyjnych tworzą­cych grupę syntaktyczną, np. respublica = rzeczpospolita, agricultura = uprawa roli, rolnictwo, verisimilis = prawdopodobny, hodie (hoc die) = dzisiaj, tresviri, do geu. triumoirum dorobiono nom. sing. triumvir. (Por. polskie Wielkanoc, czcigodny, widzimisię).

Wśród złożeń właściwych wyodrębnić można pewne grupy zależnie od budowy i zna­czenia. Należą tu:

a. rzeczowniki, np. agricola (złożone z ager + colo), aedificium (aedes + facio), homicidium (homo + caedo).

b. przymiotniki, np. bidens: dwuzębny, magnanimus: wielkoduszny, ignifer: ognionośny, ognisty.

Natomiast czasowniki, np. animadvertere (animum + advertere), benedicere (bene + dice-re), są zrostami.

Odrębną grupę, i to bardzo liczną, stanowią czasownik; połączone z propozycjami, np. odessę, abesse, superesse; accipere, decipere, suscipere, incipere itd. Spotykamy tu też przedrostki, które jako przyimki wyszły całkowicie z użycia, np. disiungere, se-parare.

ŻYCIE WYRAZÓW

Z biegiem czasu, z rozwojem cywilizacji i kultury zmienia się znaczenie wyrazów; niektóre wyrazy starzeją się i wychodzą z użycia, powstają nowe przez derywację, złożenie, apożyczenia z innego języka. Poeta przyrównuje słowa do liści na drzewie, jedne opadają, todzą się nowe; mowę kształtuje życie, które jest prawodawcą i normą (Horatius De arte Poetica 59 - 61, 69 - 72). Niekiedy znaczenie realne wyrazu staje się dość odległe od znaczenia etymologicznego które można wydobyć rozważając budowę słowotwórczą.

Tak np. wyraz pecunia wykazuje związek z pecus = bydło; był bowiem czas, kiedy miernikiem wartości majątku była ilość sztuk bydła. Z czasem miernikiem majątku stało się złoto, srebro, miedź, wyraz pecunia zaczął oznaczać pieniądz. Quaestor to pierwotnie sędzia śledczy (quaerere znaczy szukać, śledzić) z czasem urzędnik ów zajmował się sprawami skarbowymi; obecnie u nas kwestura to urząd finansowy ale we Włoszech questura to komenda policji, guestore to komisarz policji.

Znaczenie wyrazu ulega zacieśnieniu, rozszerzeniu, przesunięciu. Orare znaczyło pierwotnie mówić, przemawiać, stąd orator = mówca, oratio = mowa, z czasem na, brało znaczenia prosić, modlić się. Cornu używano pierwotnie na oznaczenie rogu zwierząt, potem rozszerzono znaczenie na instrument muzyczny, skrzydło wojska, zakręt rzeki i inne przedmioty kształtem przypominające róg. Acer w znaczeniu dosłownym to ostry, w przenośnym bystry.

Niekiedy pewną rolę odgrywała błędna etymologia zwana też etymologią ludową. Greckie orichalkos = górska miedź, mosiądz zmienili Rzymianie na aurichalcum, gdyż kojarzyło się to im z aurum = złoto. Osobliwa jest historia nazwy miasta Beneventun. Poprzednio nazywało się ono Maleventum, czyli po grecku obfitujące w jabłka. Rzymianom kojarzyła się nazwa z przysłówkiem male = źle i ecentus = wynik, toteż kiedy po­konali tutaj Pyrrusa, chcieli zaznaczyć, że dobrze im się powiodło (bene + eyentum).

Część trzecia

NAUKA O ZDANIU

CZĘŚCI ZDANIA

Wypowiedzenie powiadamiające c naszych myślach, uczuciach lub pragnieniach, nazy

warny zdaniem, np.

Magister noster hodie in schola pulchram fabularn nobis narravit.

Zdanie rozpada się na części, które pozostają w różnym do siebie stosunku, bądź wsoół'® rzędnym bądź nadrzędno-podrzędnym, tzn. jedne są określane czyli nadrzędne, inne okre. ślające czyli podrzędne. Podstawę tych stosunków stanowią podmiot i orzeczenie. Poi). miot jest członem wyłącznie nadrzędnym, orzeczenie jest zależne tylko od podmiotu Inne części zdania, które bezpośrednio lub pośrednio zależą od podmiotu i orzeczenia. nazywamy określeniami. W przytoczonym zdaniu podmiotem jest magister, orzeczeniem narrwit, pozostałe wyrazy to określenia (por. § 175).

Podmiot (subiectum). Podmiotem jest zwykle rzeczownik; może być nim również jaka­kolwiek inna część mowy, odmienna czy nieodmienna, bądź połączenie wyrazów czy całe zdanie.

Puella cantat. Nemo ante mortem beatus est. A est longum aut breve. In magnis et voluisse sat est.

Zaimek osobowy w funkcji podmiotu zwykle opuszcza się - podobnie jak w języku polskim.

Veni, vidi, vici. Festina lenie. Non omnia possumus omnes.

Używa się zaimków, jeżeli na nich spoczywa nacisk, w przeciwstawieniach: Vos dormiebatis, ego vigilabam.

Łacina, podobnie jak język polski, zna także zdania bezpodmiotowe. Tonat = Grzmi. Sic itur ad astra = Tak idzie się do gwiazd.

Orzeczenie (praedicatum). Gramatyka odróżnia orzeczenie czasownikowe (wyrażone przez formę osobową czasownika) i orzeczenie imienne. Rosa floret. Rosa pulchra est.

Orzeczenie imienne składa się z łącznika i orzecznika; łącznikiem jest najczęściej forma

słowa posiłkowego esse, choć funkcję tę może pełnić także inny czasownik (por. § 179);

orzecznikiem bywa rzeczownik, przymiotnik, imiesłów, zaimek, liczebnik. Niekiedy łącznik domyślny.

Beati possidentes (dcm. sunt). Ars longa, vita brevis (dom. est).

Równowazniki zdań. Mamy też wypowiedzi bez orzeczenia; są to tzw. oznajmienia czyli równoważniki zdań. Częściej występują one w języku mówionym, nierzadko przecież (potykamy je także w utworach literackich. Vae victis! Gloria in excelsis. Por. pol). Dzień dobry! im gorzej, tym lepiej. Kto tam?

Uwagi i spostrzeżenia zawarte w tej części gramatyki odnoszą się nie tylko do zdań, lecz w znacznej mierze także do ich równoważników czyli oznąjmień.

Spotykamy też wypowiedzi ułamkowe, tj. takie, w których mówiący urywa wypowiedź lub opuszcza jakąś jej część. Qvos ego (Verg. Aen. I 135). Por. pol. Błaźnie! Grafiątko! Ja cię!.. Tomasz! karabelę! (Mickiewicz, Pan Tadeusz V 681 - 682).

Zgodność orzeczenia z podmiotem. Orzeczenie czasownikowe zgadza się z podmiotem w osobie i liczbie.

Tu cantas, ego audio. Vos legebatis, nos audiebamus. Orzecznik przymiotnikowy zgadza się z podmiotem w przypadku, rodzaju i liczbie.

Puer laetus est. Pueri laeti sunt. Puella laeta est. Puellae laetae sunt. Orzecznik rzeczownikowy zgadza się z podmiotem w przypadku, a jeśli to możliwe także w rodzaju i liczbie.

Usus est magister optimus. Historia est magistra vitae. Aguila regina avium appellatur. Athenae doctrinarum inventrices fuerunt.

Ale: lustitia fundamentum regnomm esto.

Infinitivus użyty rzeczownikowo jest rodzaju nijakiego.

Errare humanum est: Błądzić (błądzenie) jest rzeczą ludzką.

Dulce et decorum est pro patria mori = Pięknie i zaszczytnie jest umierać za oj­czyznę.

Niekiedy orzeczenie stosuje się do znaczenia podmiotu, a nic do jego formy gramatycz­nej (constroctio ad sensum).

Magna pars militum vulnerati sunt.

Multitudo hominum in urbem convenerunt.

Zaimek wskazujący, względny lub pytajny, użyty jako podmiot, zgadza się z orzeczni­kiem rzeczownikowym.

Haec est mea culpa = To moja wina.

Haec est magna victoria = To jest wielkie zwycięstwo.

Caesar Alesiam, quod est oppidum Mandubiorum, oppugnavit.

Jeżeli orzeczenie odnosi się do kilku podmiotów, stosuje się następujące zasady. Orzeczenie wspólne dla kilku podmiotów kładzie się przeważnie w liczbie mnogiej; jeżeli jednak rzeczowniki stanowiące podmiot traktuje się jako jedno pojęcie, orzeczenie wy­stępuje w liczbie pojedynczej.

Pater et filius una periarunt.

Senatus populusque Romanus decrevit

Gallos u Belgis Matrona et Sequana dividit.

Niekiedy orzeczenie stosuje się do najbliższego podmiotu, zwłaszcza gdy stoi na początku lub w środku zdania. Jeżeli w zdaniu występuje kilka podmiotów wyrażonych przez rze­czowniki różnego rodzaju, to przy rzeczownikach osobowych orzecznik stoi w rodzaju męskim, przy rzeczowych w neutrurn pluralis.

Pater et mater mortui sunt.

Secundae res, honores, imperia, victoriae fortuita sunt. Często orzecznik zgadza się z najbliższym podmiotem.

In castris Hehetiorum Orgetorigis filia atque unus e filiis captus est.

In me omnium ora atque oculi conoersi erant.

Jeżeli podmioty występują w różnych osobach, przy orzeczeniu osoba pierwsza ma pierwszeństwo przed drugą, druga przed trzecią.

Si tu et Tullia valetis, bene est; ego et Cicero (syn) valemus.

Errastis et tu et nonnulli collegae.

Określenia. Wśród określeń wyróżniamy 1 dopełnienia, 2 okoiiczniki, 3 przydawki.

Dopełnienie jest najczęściej określeniem czasownika, rzadziej przymiotnika lub przy­słówka; o dopełnienie pytamy zależnymi przypadkami zaimka pytającego bez przyimka lub z przyimkami: kogo? komu? Kim? z kim? o kim?czego?, czemu? co? Czym? itd. W zdaniu: Magister noster hodie in schola pulcharum fabulam nobis narrivit, dopełnieniami są wyrazy fabulam, nobis. Wyróżniamy dopełnienie bliższe, które przy zamianie zdania na stronę bierną staje się podmiotem, oraz dopełnienie dalsze, które przy wspomnianej zmianie strony zachowuje swoją postać nie zmienioną. W cytowanym przykładzie fabulam jest dopełnieniem bliższym, nobis dopełnieniem dal­szym. W stronie biernej zdanie to przybiera postać

Fabuła pulchra a magistra nostro hodie in schola nobis narrata est.

Okolicznik. Określenie, o które pytamy zaimkiem przysłownym: kiedy? Gdzie? Jak? itp. nazywamy okolicznikiem. W naszym przykładzie okolicznikami są: hodie, in schola. Roz­maite może być znaczenie okoliczników. Najczęściej spotykamy:

a. okolicznik czasu, który odpowiada na pytania: kiedy odkąd dopóki

b. okolicznik miejsca, który odpowiada na pytania: gazie skąd dokądlktórędy

c. okolicznik sposobu, który odpowiada na pytanie jak?

d. okolicznik przyczyny, który odpowiada na pytanie dlaczego?

e. okolicznik celu, który odpowiada na pytania: po co? na co? w jakim celu

f. okolicznik warunku, który odpowiada na pytanie pod jakim warunkiem

g. okolicznik przyzwolenia, który odpowiada na pytanie mimo co?

Przydawka stanowi bliższe określenie rzeczownika, odpowiada na pytania: jaki? Który? czyj? ile? W omawianym zdaniu wyraz noster jest przydawką rzeczownika magister, pul-chram przydawką rzeczownika fabulam.

Różne są odmiany przydawki; najczęściej spotykamy przydawkę przymiotną, która w łacinie podobnie jak w języku polskim zgadza się z rzeczownikiem określanym w rodzaju, liczbie i przypadku; senw aegrotus, popuhan Romanum, cli urunortales, eodem umpore, multi komines. Przydawka odnosząca się do kilku rzeczowników albo zgadza się z najbliższym albo powtarza się przy każdym.

Vir magni consilii et virtutis. Omnes agri et omnia maria.

Określenia (dopełnienia, okoiiczniki, przydawki) w języku łacińskim wyraża się róż­nymi kategoriami gramatycznymi - częściowo podobnie jak w języku polskim, częściowo w sposób odmienny. Będzie o tym mowa w paragrafach następnych.

UŻYCIE FORM DEKLINACYJNYCH

Nominatirus (mianownik). Nominativus jest przypadkiem podmiotu i orzecznika.

Puella cantat. Puella bona est.

W języku polskim orzecznik rzeczownikowy, a niekiedy także przymiotnikowy, wystę­puje w narzędmku; w łacinie spotykamy wyłącznie nominativus.

Iuppiter a poetis pater divumque. hominumque dicitur (CK. Nat. d. II 25, 64).

Consules declarantur M. Tullius et C. Antonius (Sali. Cut. 24).

Sum felix felixque manebo (Ovid. Metom. VI 193).

Niekiedy łacińskiemu podmiotowi w nominatiwie odpowiada w języku polskim do­pełniacz. Zjawisko to obserwujemy

a. przy czasownikach oznaczających nadmiar lub brak, przybywanie lub ubywanie. Accedit mihi animus = Przybywa mi odwagi. Patrid nihii est carius = Nie ma nic droższego nad ojczyznę. Avaro omnia desunt = Skąpcowi wszystkiego brakuje.

b. przy liczebnikach lub wyrazach o znaczeniu liczebnikowym.

In pugna ad Thermopylas commissa trecenti Lacedaemonii ceciderunt = poległo

trzystu Lacedemończyków.

Apud Herodotum sunt multae fabulae = jest wiele baśni.

Quot homines, tot sententiae = Ilu ludzi, tyle zdań.

Podwójny nommativus, podmiotu i orzecznika, występuje przy następujących czasownikach (które pełnią funkcję łącznika):

a. sum = jestem b. fio, evado, exsisto = staję się

rodzę się, morior = umieram

b. fio, evado, exsisto = staję się

c. maneo = pozostaję, nascor = rodzę się, morior = umieram

d. videor, appareo = wydaję się

e. appellor, nominor, dicor, vocor = bywam nazywany, nazywają mnie, nazywam się

f. habeor, putor, dwór, existimor, iudicor = bywam uważany za..., uchodzę za...

g. creor, eligor = bywam mianowany, wybierany, mianują mnie, wybierają mnie itp.

Felix sum felixque manebo.

Consules creati sunt M. Tullius et C. Antonius.

Vocativus (wołacz). Vocativus oznacza osobę lub rzecz, do której zwracamy się bezpo­średnio; niekiedy łączy się z wykrzyknikiem o. W języku łacińskim Vocativus, częściej niż w języku polskim, występuje w środku zdania.

Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra!

Vincere scis, Hamibal, victoria uti nescis.

O fortunats adulescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem inveneris. W języku łacińskim vocalivus ma odrębną formę jedynie w singularis deklinacji drugiej na -us, ale i w tej odmianie, niekiedy w funkcji wołacza, używa się mianownika.

Audi tu, populus Albanus. O mens ocellus!

Częściej obserwujemy to zjawisko w łacinie późniejszej, zwłaszcza u pisarzy chrześcijań­skich.

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi.

W języku polskim jest to zjawisko bardzo częste. Słuchajcie, ojciec. Z reguły występuje przy nazwiskach: panie Nowak. Natomiast zjawisko odwrotne, wołacz w funkcji mianow­nika, dość częste w języku polskim, jest w łacinie prawie nieznane. Por. Jasiu przyszedł. W łacinie znamy tylko jeden przykład: luppiter.

Accusativus (biernik). Accusativus stanowi dopełnienie bliższe czasownika, wystę­puje przy czasownikach przechodnich (verba transitiva) tworzących pełną stronę bierną. Przy zmianie zdania na stronę bierną dopełnienie (accusativus) staje się podmiotem gramatycznym (nominatmis).

Patriam amamus = Patria a nobis amatur.

Homo locum ornat, non hominem locus = Ab homirie locus ornatur, non homo loco.

Epistulam lego = Epistula a me legitur.

Niekiedy accusativus wyraża nie tyle obiekt czynności (istniejący już przed jej rozpoczę­ciem), ile jej rezultat, wynik, np. Epistulam scribo. Necie coronom. Domum aedificamus.

Z biernikiem rezultatu spokrewniony jest accusativus zawartości lub treści; wyraża on jedynie rzeczowe pojęcie czynności oznaczonej czasownikiem. Powstaje tzw. figura etymologica. Rzeczownik urobiony jest z tego samego pierwiastka co czasownik albo ma tylko pokrewne znaczenie, zwykle występuje z przydawką.

Vicimus, o socii, gravem pugnavimus pugnam.

Tertiam iam aetatem hominum Nestor vivebat.

Accusativus zawartości występuje w łacinie dość często, szczególnie ulubiony był przez poetów archaicznych. W języku polskim jest zjawiskiem rzadkim. Np. u Mickiewicza:

I chwile jedne tak górnie przeżyli jak i ich przodkowie niegdyś całe życie (Konrad Wallenrod 241 - 242).

Odmiennie od języka polskiego w łacinie występuje accusativus:

a. przy czasownikach zaprzeczonych lub mających znaczenie przeczenia; w jezyku polskim występuje dopełniacz.

Librum lego = Czytam książkę.

Librum non lego = Nie czytam książki.

Caesar loci naturom ignorabat = Cezar nic znał natury miejsca.

Oderant hostem = Nienawidzili wroga.

b. przy czasownikach znaczących rządzić, kierować (odpowiedniki polskie łączą się z narzędnikiem): regere, administrere, gubemare.

c. przy czasownikach znaczących bronić, strzec (odpowiedniki polskie łącza się ; dopełniaczem): defendere, custodire, cavere.

Granica między czasownikami przechodnimi i nieprzechodniroi nie zawsze jest wyraźna. Są czasowniki, które w jednym znaczeniu są przechodnie, w innym nieprzechodnie, np. doleo, aueror, habito.

Często czasowniki nieprzechodnie stają się przechodnie, jeżeli są złożone z przyimkami circum, praeter, trans, np. circumire portas = obchodzić bramy, praeterire murum = minąć mur, transgredi flumen = przejść rzekę.

Warto zapamiętać, iż w języku łacińskim łączą się z accusatiwem czasowniki: aequo = dorównuję, iuvo = pomagam, wspieram, seauor = idę za kimś, jak również ich composita adaeauo, assequor, consequor, proseauor.

Fortes fortuna adiuvat. Gloria virtutem tamquam umbra sequitur

Podwójny accusativus dopełnienia i orzecznika występuje przy czasownikach: appello, dico, nowino, voco = nazywam, puto, duco, iudico = uważam za, creo, eligo, designo = wybieram, mianuję, facio, efficio, reddo = robię, tworzę, me praebeo, me praesto = oka­zuję się itp. W konstrukcji biernej łączą się te czasowniki z podwójnym noroinatiwem.

Populus Romanus Ciceronem consulem creavit.

Dionysius superbum se praebuit.

Podwójny accusativus osoby i rzeczy występuje niekiedy przy czasownikach: doceo aliquem aliquid = uczę kogoś czegoś, celo aliquem aliauid = ukrywam coś przed kimś, posco, flagito aliquem aliquid = żądam coś od kogoś, rogo aliquem aliquid = proszę kogoś o coś.

Ceres homines frumenti usum docuit.

Caesar cotidie Haeduos frumentum flagitabat.

Hoc te primum rogo.

Uwaga. Peto = proszę kogoś o coś, ma konstrukcję ab aliquo aliquid. Ab amico auxilium peto = proszę przyjaciela o pomoc.

Accusativus jako okolicznik. Accusativus oznacza rozciągłość w przestrzeni, odpowiada na pytania: jak wielki? jak długi? jak wysoki? jak gięboki? jak daleko? jak wysoko? itp.

Helvetiorum fines in longitudinem milia passuum ducenta, in latitudinem centom et octoginta patebant.

Accusativus oznacza rozciągłość w czasie, odpowiada na pytania: jak długo? ile lat?

Niekiedy, zwłaszcza przy liczebnikach głównych, występuje (jak w jeż. polskim) przyimek per.

Decem quondam annos Troia oppugnata est. Septem horas dormire satis iuvenique senique.

Accnaatmis kierunku (directionis). Accusativus oznacza kierunek odpowiada na pytanie i dokąd? W łacinie klasycznej występuje w tej funkcji accusativus przeważnie z przyimkami in, ad; w języku polskim używa się raczej dopełniacza z przyimkiem, in urbsem = do miasta. W niektórych wszakże zwrotach zachował się accusativus kierunku jako przypadek samodzielny bez przyimka:

a. domum =- do domu, rus = na wieś, foras = na dwór, na zewnątrz (używane czę­ściej jako przysłówek w znaczeniu precz).

b. nazwy miast i niniejszych wysp na pytanie dokąd? Romam = do Rzymu, Carthaginem = do Kartaginy, Athenas = do Aten, Neapolim = do Neapolu, Cormthum = do Koryntu, Delum = na Delos.

Accnsativus wykrzyknienia (exclamationis). Accusativus zwykle z przydawką wyraża ból oburzenie, podziw

Heu me miserum! O stultum hominem! O vinim Sparta dignum!

W języku polskim kładziemy zwykle mianownik lub wołacz, np. Co za głupiec! Także w łacinie w wykrzyknieniach używa się innych przypadków.

Ecce nuntius! (nom)., Vae victis! (dat.). Pro di immortales! (voc.)

Datirns (celownik). Dativus jako dopełnienie dalsze oznacza osobę lub rzecz, ze względu na którą odbywa się czynność. Występuje:

a. przy czasownikach przechodnich, często obok accusatiwu. Mater filiae nowm tunicam dat.

b. Przy czasownikach nieprzechodnich np. prosum = pomagam, jestem pożyteczny, noceo, obsum = szkodzę, placeo = podobam się, faveo = sprzyjam, pareo, oboedio, obtempero = jestem posłuszny itp.

c. Przy przymiotnikach: utius = pożyteczny, iucundus = przyjemny, necessarius = po­trzebny, similis = podobny i in. W tych wypadkach łacina jest zgodna z językiem polskim.

Odmiennie od języka polskiego dativus występuje przy następujących czasownikach nieprzechodnich: insidior = zasadzam się, parco = oszczędzam, irascor = gniewani się, persuadeo = przekonuję, medeor = leczę, studeo = staram się, nubo = wychodzę za mąż, supplico = błagam. Odpowiedniki polskie łączą się z biernikiem lub z przyimkiem.

Venus Vulcano nupsit.

Niektóre czasowniki tylko w pewnym znaczeniu łącza się z datiwem.

	z dat.	z acc.
consulere prospicere providere metuere, timere cavere	starat się o kogoś dbać o kogoś dbać o kogoś bać się o kogoś czuwać nad kimś	Radzić się kogoś przewidywać coś przewidywać coś bać się kogoś, czegoś strzec się kogoś

Caesar legiombus timebat = C. bał się o legiony. Cave canem.

Dativus commodi vel iacommodi oznacza osobę lub rzecz, na której korzyść lub szkodę

coś się dzieje.

Non scholae, sed vitae discimus. Non sibi homo natus est, sed patriae et suis.

Pewną odmianę tego datiwu stanowi tzw. dativus ethicus; jest to właściwie formuła podkreślająca żywe zainteresowanie mówiącego.

Quid tihi vis? Por. pol. Ilekroć z książką wyszłam sobie do ogrodu.

Dativus auctoris oznacza osobę działającą:

a. przy konstrukcji zwanej coniugatio periphrastica passiva. Caesari erant omnia uno tempore agenda.

b. czasem przy participium perf. pass.: O frustra mihi (przeze mnie) suscepti labores. Zwykle w konstrukcji biernej osobę działającą wyraża się przez a z abl.

Dativus possessoris przy słowie esse oznacza osobę, która coś posiada. Przedmiot po­siadania jako podmiot gramatyczny stoi w nominatiwie.

Amico pulchra domus est = Przyjaciel ma (przyjacielowi jest) piękny dom. W zwrocie mihi est nomen (cognomen) imię kładzie się w nominatiwie lub datiwie.

Mihi est nomen Marcus (lub Marcu).

Dativus finalis. Dativus występuje też jako okolicznik, wyraża cel lub skutek. Wystę­puje (często obok datiwu dopełnienia dalszego):

a. przy słowie esse w znaczeniu służyć za co, wychodzić na co, np. solacio nobis est = stanowi dla nas pociechę, magna honori mihi est = stanowi dla mnie wielki zaszczyt, exemplo est = służy za przykład.

b. przy czasownikach dare, ducere, tribuere, vertere = poczytywać za co, np. laudi dare = poczytywać za chwałę, crimini dare = poczytywać za winę, superbiae tribuere = poczytywać za objaw pychy,

21. po czasownikach mittere, relinquere, venire, currere itp. awdlw venire = przybyć na pomoc, dono dare = dać w darze, receptui canere = trąbić do odwrotu.

Aedui equitatum Caesari auxilio miserunt.

Consul tres cohortes castris praesidio religuit.

Genetivus (dopełniacz). Zakres użycia genetiwu w łacinie (w dużej mierze) pokrywa się z użyciem tego przypadka w języku polskim, istnieją jednak pewne rozbieżności. Genetiyus possessoris (posiadacza) występuje jako;

a. przydawką dopełniaczowa: domus regis = domus regia, sors hominum = sors humana

b. orzecznik przy słowach esse, fieri = być, stać się czyjąś własnością. Odmianę tego genetivu stanowią zwroty est z genetiwem w znaczeniu jest cechą, właściwością, obowiązkiem.

Est adulescentis maiores natu vereri.

Genetivus qualitatis (jakościowy) oznacza czyjąś cechę, występuje zwykle w połączeniu z przymiotnikami: magnus, maximus, summus, np. vir magni ingenii, homo summae poten-iae. Cechę wyrażamy też przez ablatmis qualitatis (por. § 213).

Genetivns snbiectivns (podmiotu) oznacza osobę lub rzecz, od której pochodzi czynność jeżeli zwrot rozwinąć w zdanie, osoba ta lub rzecz staje się podmiotem.

odium tyranni = nienawiść tyrana tyrannus homines odit

laudatio Ciceronis = pochwała Cycerona = Cicero aliquem laudat.

Genetivus obiectivus (dopełnienia, obiektu) oznacza osobę lub rzecz, do której skierowana jest czynność, jeżeli zwrot rozwinąć w zdanie, osoba ta lub rzecz staje się dopełnieniem. odium tyranni = nienawiść (do) tyrana = tyrannum odimus;

laudatio Ciceronis = pochwała Cycerona -= Ciceronem laudamus. W języku polskim gen. obiectivus oddajemy przez dopełniacz albo przez zwroty przyimkowe, np. timor kostium = strach przed nieprzyjaciółmi. Także w języku łacińskim dla uniknięcia dwuznaczności zamiast gen. obiect. stosuje się wyrażenia przyimkowe, np. pietas erga parentes = obowiązkowość wobec rodziców, odium in hostes = nienawiść do wrogów.

Genetivus materiae (materii) występuje:

22. po rzeczownikach oznaczających ilość: magna copia frumenti, multitudo hominum

23. po przysłówkach: satis = dosyć, parum =- mało oraz po zaimkach i przymiot­nikach oznaczających ilość, użytych w neutrum singularis: satis eloquentiae = dosyć wymowy, quantum pecuniae = ile pieniędzy.

Po nihii kładzie się przymiotniki 2 deki. w gen. lub jako przydawki, przymiotnik III w połączeniu przydawkowym; mówi się więc nihil novi albo nihil novum, ale nihil utile.

Genetivns explicativus (wyjaśniający) określa bliżej pojęcie jakiegoś rzeczownika; w języku polskim oddaje się ów genetiwus przez dopełniacz, przez wyraz w cudzysłowie, albo opi­sowo: poena mortis = kara śmierci, vox voluptatis = wyraz “rozkosz", copiae equitatvs peditatusque = wojsko złożone z jazdy i piechoty.

Genetivus partitivus (cząstkowy), odmiennie od języka polskiego, występuje przy comparatiwach, superlatiwach, liczebnikach, zaimkach; w języku polskim mamy połączenie dopełniacza z przyimkiem z lub inne zwroty przyimkowe. Także w języku łacińskim zamiast genetiwu kładzie się niekiedy przyimki ex, de, inter. Gallorum omnium fortissimi sunt Belgae.

Genetivus memoriae. Przy czasownikach memini = pamiętam, remmiscor = przypominani sobie, obliviscor = zapominam kładzie się osobę w genetiwie, rzecz w genct. lub accus., neutrum przymiotnika lub zaimka w accusat.

Rex, memento Atheniensium! Beneficia (lub beneficiorum) meminisse debes. Forum

et haec olim meminisse iuvabit.

Genetivus pretii. Przy czasownikach aestimare, habere, putare, ducere = szacować, oce­niać, esse, fieri, haberi, putari = mieć wartość, znaczyć, genetivus wyraża cenę ogólną;

magni = wiele, wysoko parci = mało, nisko

pluris = więcej, wyżej minoris = mniej, niżej

plurimi = najwięcej, najwyżej minimi = najmniej, najniżej

maximi = najwięcej, najwyżej tanti = tyle

permagni = bardzo wysoko quanti = ile

Cenę dokładniej podaną wyraża się przez ablativus pretii

Genetivas criminis. Przy czasownikach związanych z sądownictwem (verba iudicialia)

accuso, arcesso, reum facio = oskarżam, obwiniam, coarguo, convinco = przekonywam, damno condenmo = skazuje, libero, absolvo = uwalniam genetivus wyraża winę lub zbrod­nia

Themistocles absens proditionis accusatus est.

Zamiast genet. zdarza się także de z ablat., np. repetundarum lub de repetundis accusatus;

arę wyraża się przez ablativus: morte, exsilio, pecunia, vinculis damnare czy multare. Mówimy jednak capifis damnare lub capite damnare = skazać na śmierć, także capitis absolvere = uwolnić od kary śmierci.

Miltiades capitis absolutus pecunia multatus est.

Przy czasownikach nieosobowych wyrażających silniejsze uczucie nieprzyjemne (verba affectus) osobę, która doznaje uczucia, kładzie się w accusat., przedmiot, który wywołuje uczucie w genet. lub infinit. Pudel me facti = wstyd mi czynu. Podobnie piget me = żal mi, lituję się, taedet me = mierzi mnie, czuję wstręt.

Przy słowie nieosobowym interest = zależy na czymś 1osobę, której zależy, wyraża się

przez genetivus lub zaimek dzierżawczy mea, tua, sua, nostra, vestra, 3 przedmiot,

na którym zależy wyraża się przez (a) accus. neutr. zaimka (b) infin. lub acc. c. inf. (c)

pytanie zależne (d) zdanie celowe; 3 stopień zainteresowania wyraża się przez

(a) przysłówki magnopere, minime itp. (b) neutr. przymiotników multum, plus, nihil,

minimum itp.

Omnium civium interest saluam esse rem publicam.

Podobną składnię ma słowo refert - zależy na czymś - z tą różnicą, że osobę wyraża się tylko przez zaimki mea, tua itd.

Uwaga. Mea refert powstało z mea res fert = moja sprawa przynosi ze sobą, aby... Z res fert powstato refert; pojmując re- jako ablat. zaczęto także a w mea traktować jako długie.

A. Ablativus właściwy. Ablativus separationis (rozlączenia) odpowiada na pytania: skąd?, od (z) kogo?, od (z) czego?; używa się go z przyimkami a, de, ex lub bez przyimka.

Ablativus separationis jako okoliczni k występuje:

a. bez przyimka przy nazwach miast i małych wysp na pytanie skąd? Roma = z Rzymu, Athenis = z Aten, Corintho = z Koryntu, Carthagine = z Kartaginy, Neapol = z Neapolu, Delo = z Delos; ponadto w zwrotach: domo = z domu, rurę = ze wsi,

b. z przyimkami a, de, ex na oznaczenie miejsca, od którego się coś oddala lub chwili, od której się czynność zaczyna: a flumine, de caelo, ex urbe, a puero = od dzieciństwa, ex eo die = od tego dnia.

Ablativus separationis jako dopełnienie kładzie się:

a. bez przyimka przy czasownikach: egeo, indigeo = potrzebuję, careo, vaco = nie mam, jestem wolny, privo, orbo, spolio, nudo, exuo = pozbawiam,

b. z przyimkami a, de, ex lub bez przyimka przy czasownikach: libera, solco, absolvo, levo = uwalniam, pello, depello, expello, exturbo = wypędzam, arceo, prohibeo = wstrzymuję, abstineo = wstrzymuję się, trzymam się z dala, moveo, amoveo = usuwam;

przy przymiotnikach: liber, wcaus = wolny, orbus, nudus = pozbawiony, ogołocony. Przy osobach częściej występuje ablativus z przyimkiem a,

c. z przyimkami a, de, ex przy czasownikach złożonych z przedrostkami ab-, dis-, se- np. abesse = być oddalonym, dissentire = nie zgadzać się, differre = różnić się separare, seiungere = oddzielać.

Ablativns originis bez przyimka przy wyrazach natus, ortus = pochodzący oznacza pocho­dzenie; najczęściej występują ablatiwy: genere, loco, familia, ordine.

Odmianą ablatiwu właściwego jest też ablatmis comparationis (porównania); wyraża oso­bę lub rzecz, z którą coś porównujemy, pchli zatem tę samą funkcję co quam z nominatiwem lub accusatiwem. Możemy więc powiedzieć melle dulcior albo dulcior quam mel W języku polskim używamy zwrotów “słodszy od miodu" albo “słodszy niż miód" Tylko ablatiwu można użyć, jeżeli osoba lub rzecz, z którą coś porównujemy, jest wyrażona zaimkiem względnym.

Patriam, qua nihil potest esse carius, mihi reddidistis. Tylko zwrotu z quam można użyć, jeżeli chodzi o inny przypadek niż nominativus czy accusativus.

Nemini magis confido quam tibi.

Przy comparatiwach plus, amplius, minus, non longius mogą określenia miary i liczby wy­stępować bez quam niezależnie od tego, w jakim użyto ich przypadku.

B. Ablativus jako narzędnik. Polskiemu narzędnikowi odpowiada ablativus z przyimkiem cum lub bez przyimka. Wyróżniamy tu kilka typów. Ablativus sociativus (towarzysza) z przyimkiem cum wyraża osobę lub rzecz towarzyszącą.

im Ablativus modi (sposobu) odpowiada na pytanie jak? Użyty bez przydawki występuje z re­guły z przyimkiem cum, użyty z przydawką występuje bez przyimka lub z przyimkiem cum. W szczególności bez przyimka występuje:

a. w zwrotach: iure = słusznie, silentio = w milczeniu, merita = słusznie, według zasługi, dolo = podstępem, podstępnie, iniuria = niesłusznie, casu = przypadkiem, vi = gwałtem

b. przy rzeczownikach: modus, ratio, aniums, mens, condicio użytych z przydawką, np. aequo animo, nullo modo, omni ratione.

Ablativus qualitatis (jakości) odpowiada na pytanie jak? oznacza cechę, przymiot; uży­wany jest: a jako przydawką

Reliauum spatium continet mons magna altitudine. b. jako orzecznik

Agesilaus erat (= odznaczał się) humili statura et exiguo corpore.

Ablativus instrument; (narzędzia) odpowiada na pytanie czym? - podobnie jak w języku polskim.

Comibus tauri, apri dentibus se defendunt.

Odmiennie od języka polskiego kładzie się abl. instrumenti przy czasownikach:

a. abundo, redundo, affluo = obfituję w coś, orno, instruo = zaopatruję w coś, instituo. erudio = kształcę w czymś, afficio = nabawiam czegoś.

b. utor = używam, posługuję się, fruor = używam, rozkoszuję się, fungor = pełnię, sprawuję, nitor = opieram się na czymś, potior = opanowuję

c. po przymiotnikach dignus = godny, indignus = niegodny. Villa abundabat lacte, cosec, melle.

Quousque tandem abutere, Catilina, patientia nostra.

Czasownik afficio występuje w różnych zwrotach w stronie czynnej i biernej, np. honore a. = otaczać czcią, laetitia a. = sprawić radość, timore a. = nabawić strachu, admiratione afficior = ogarnia mnie podziw. Czasownik potior łączy się także z genetivem, szczególnie w zwrocie rerum potior = zdo­bywam najwyższą władzę.

d. Przy zwrocie opus est = potrzeba występuje ablativus lub nominativus. In hac causa non opus est testibus. Gallis frumentum non opus erat.

Ablativus rei efficientis oraz ablativus auctoris występuje przy czasownikach przechodnich użytych w stronie biernej.

Trahimur omnes studio laudis. Roma a Romuio condita est. W języku polskim oddaje się ten ablativus zwrotem przez kogoś, przez coś. Łaciński zwrot per z accus. używany przy czasownikach w stronie czynnej odpowiada polskiemu “za pośrednictwem".

Multi per Coesarem honores et divitias ceperunt.

Per legatos auxilium petebant.

Ablativus causae (przyczyny) występuje:

a. przy czasownikach np.: Naves naufragio interierunt b. przy participiach perf. pass. np.: misericordia commotus c. przy przymiotnikach contentus = zadowolony z czegoś, fretus ufny w coś. kosztuję, emo, redimo

Ablativus pretii (ceny) występuje przy czasownikach sto, consto = kosztuję, emo, redimo = kupuję, vendo = sprzedaję, aestimo = szacuję,

Viginti talentis unam orationem Isocrates vendidit.

Uwaga. Jako passivum do vendo używa się veneo.

Na oznaczenie ceny ogólnej używa się ablatiwu magno, pennagno, plurimo, parvo, minimo, nihil albo genetiwu pretii: magni, tanti itd. (por. § 204).

Ablativus respectus (względu) zwany też abl. limitationis (ograniczenia) określa bliżej lub ogranicza zakres pojęcia nadrzędnego. W języku polskim oddajemy go przez narzędnik albo przez zwroty z przyimkami na, według, podwzględem, co do.

Epaminondae nemo Thebanus par fuit eloguentia. Tu należą zwroty: nomine = imieniem, natu (maior), genere = rodem; mea sententia = moim zdaniem i in.

Odmianą alb. respectus jest ablativus mensorae (miary). Występuje przy comparatiwach i przy wyrazach z odcieniem porównywania, np. mdło, antepeno = stawiam wyżej, antecedo, praesto = przewyższam, ante, post, infra, supra.

Mihi versantur ante oculos Ulixes et Nestor, quorum aetas mille fere et trecentis

annis saeculum nostrum antecedit (Tac. dial. 16, 19).

Tu należą zwroty: quo - eo = im - tym, quanto - tanto = o ile - o tyle, multa plus = o wiele więcej, paulo ante = nieco przedtem itp.

Quanto plura parasti, tanto plura cupis (Hor. epist. II 2, 147). C. Ablativus jako miejscownik występuje w dwóch funkcjach:

Ablativus loci (miejsca) odpowiada na pytanie gdzie? Występuje zwykle z przyimkiem in, np. in urbe, in Sicilia. Bez przyimka występuje abl. loci na pytanie którędy np. via Aspia ea (z dom. via) = tędy, gua (via) = którędy, recia (via) = prosto. Na pytanie gdziel kładzie się zwykle bez przyimka: (a) rzeczownik locus: idoneo loco = w odpowiednim miejscu, nonnullis locis = w niektórych miejscach, (b) rzeczowniki z przymiotnikiem totus jako przydawką, np. tota Italia = w całej Italii.

Ponadto w ablatiwie bez przyimka kładzie się na pytanie gdzieś nazwy miast deklinacji 3 oraz pluralia tantum deklinacji 1 i 2, np. Athenis = w Atenach, Pompeis = w Pompejach, Carthagine = w Kartaginie, Neapoli = w Neapolu. Natomiast singularia tantura deklinacji 1 i 2 zachowały formy dawnego locatiwu, które zostały utożsamione z genetivem. Romae = w Rzymie, Corinthi = w Koryncie. Tu także należą zwroty domi = w domu, ruri = na wsi, humi = na ziemi, domi militiaeque, domi belliaue = w pokoju i na wojnie.

Ablativus temporis (czasu) odpowiada na pytanie kiedy? występuje zwykle z przyimkiem

in: in bello, in senectute. Bez przyimka kładzie się:

24. rzeczowniki oznaczające czas: tempus, minus, mensis, dies, hora, ver, aetas, vigilia

25. inne rzeczowniki użyte z przydawką, np. bello Punico secundo, extrema senectute

26. określenia odpowiadające na pytanie w jakim przeciągu czasu? Horis quinque (przez pięć godzin) continenter pugnatum est. Diebus circiter quindecim (=w ciągu ok. piętnastudni)

Caesar ad exercitum venit.

W tym samym znaczeniu (na pytanie w jakim przeciągu czasu!) używa się także accusatiwu:

(per) quinque horas (por. § 187).

UŻYCIE PRZYIMKÓW

Przypadki służą do wyrażania konkretnych stosunków. Pierwotnie accusativus ozna­czał kierunek, odpowiadał na pytanie dokąd?, locativus oznaczał miejsce odpowiadając na pytanie gdzie?, ablativus odpowiadał na pytanie skąd? Stosunkowo niewielka ilość przypadków nie wystarczała do wyrażenia różnych stosunków, zachodziła więc potrzeba dodawania wyrazów, które by owe stosunki bliżej określały; były to różne przysłówki. Z czasem wyrazy te traciły swoją samodzielność i wiążąc się ściśle z rzeczownikami czy zaimkami stawały się przyimkami (praepositiones), wiążąc się z czasownikami stawały się przedrostkami (praeverbia). Początkowo wbem znaczyło do miasta; z czasem, kiedy zakres użycia accusatm się rozszerzył, dla dokładniejszego oznaczenia kierunku zaczęto dodawać wyraz in bądź przed rzeczownikiem, np. in villam ire, bądź przed czasownikiem, np. ingredior templum. Przez częste używanie tych samych zwrotów wytworzył się ścisły związek przyiroka z przypadkiem, powstało przeświadczenie, iż np. przyimek ad “rządzi" accusatiwem.

Zachowały się jednak ślady dawnej niezależności. Ten sam wyraz, np. ante, może wy­stępować jako przysłówek, jako przyimek, jako praeverbium: przyimek występuje niekie­dy po rzeczowniku czy zaimku: quapropter, nobiscum. W funkcji przyimków występują też formy rzeczowników: gratia, causa, ergo = dla, z powodu; łączą się z genetiwem. kładzie się je po rzeczowniku: exempli gratia, memoriae ergo.

Z biegiem stuleci zmniejszała się rola przypadków, rosło znaczenie przyimków, jedne wychodziły z użycia, powstawały nowe (przede wszystkim z przysłówków), często dwa przyimki łączyły się w jeden, np. insuper, desuper (por. polskie ponad, spoza, pomiędzy).

Większość przyimków łacińskich łączy się z accusatiwem, kilka z ablatiwem, trzy z accusatiwem lub ablatiwem. Z genetiwem łączą się jedynie wymienione: causa, gratia i rzadko używany ergo. W zestawieniu podajemy użycie przyimków w określeniach miej­sca (d - na pytanie dokąd? g-na pytanie gdzie? s - na pytanie skąd? k-na pytanie którędy), czasu, oraz w innych funkcjach (przeważnie przenośnych).

Przyimki łączące się z accusatiwem:

	o miejscu	o czasie	imię
ad do, przy, ku	d ad urbem venire = do miasta, pod miasto ad Caesarem ad (ku) orientem g clamor ad (przy) portas oritur pugna ad (nad) flumen facta	ad (do) multam noctem ad tempus (na czas) venire	ad (około) ducentos ad ciainorem = na krzyk ad helium proficisci = na wojnę ad (według) arbitrium suum
adversus naprzeciw	d adversus hostem copias duccre g adversus urbem Castra ponere		adversus (przeciw) hostes pugnare fides adversus (wobec) Romanos
ante przed	d ante oculos ponere g Hannibal ante portas	ante lucern ante Homerum	ante omnes caris-simus
Apud u	g apud amicum (w domu) apud Romanos (w kraju) apud Homcrum (w pieśniach) proelium apud (pod) Plataeas factum
circa circum circiter około	d nuntios circa urbes mittere g canes circa (przy) se habere k circum villas errare	circa eandem horam venire circiter mendlem	circa (circiter) quingentos equites adducere
cis citra z tej strony	d citra flumen hostes elicere - na tę stronę g citra flumen hostes expectare
contra (na)-przeciw	d contra hostes proficisci g contra Italiam sita		contra populum Rom. coniurare contra naturam

	ow miejscu	o czasie	inne
erga względem, ku			pietas erga parentes
Eitra poza zewnątrz	d extra mmlitiones (noża szańce) egredi extra muros		extra periculum esse extra ordinem
infra poniżej, pod	g infra pontem flumen transire	Homerus non infra (po) Lycurgum fuit	usi sunt magnitudiae paulo infra elephantos (nieco mniejsze)
inter między	d inter stationes (miedzy posterunki) evadere g inter urbem et Tiberim ager fuit	inter horam tertiam. et quartam inter (w przeciągu) annos decem inter arma silent leges	inter pholosophos sapientissimus inter se differebant
intra w obrębie	d intra fines ingredi g intra muros et extra	intra paucos dies = w przeciągu kilku dni
iuxta toż obok	g iuxta murum Castra ponere
ob powodu	g post oculos = przed oczami		ob eam causam quam ob rem
penes przy reku			penes decemviros potestas erat
per przez	k per provinciain iter facere	per triginta annos pernoctem	per vim per legatos auxilium petere
post po, za	g post montera castra ponere	post moriem	post Mercurium Galli Apollinem colunt
praeter obok, mimo, oprócz	k praeter oppidum iter facere		praeter ceteros laudari praeter opinioacm nemo praeter (oprócz) te
prope blisko	g sepulcrum prope oppidum est prope me vox sonat
propter blisko z powodu	g propter statuam Platonis consedimus		propter metum propter frigora
secandam wzdłuż, według	k secundum flumen legiones ducere	Castra secundum (tuż po) proelium capta sunt	secundum naturam vivere secundum (po) deos homines maxime utiles esse possunt
Supra powyżej, nad	g supra pontem	paulo supra hanc memoriam = krót­ko przed naszymi czasami	supra decem milia
Trans za, z tamtej strony	d trans Rhenum ducere g trans Rhenum incolere
Ultra poza, z z tamtej strony	d Caesar ultra flumen Castra transtulit g ultra montes esse	ultra biennium abesse	ultra vires = ponad siły
Versus ku, w kierunku do, zwykle w połączeniu z ad, in	d Romam yersus proficisci ad Oceanum versus mittere

Przyimki łączące się z ablatiwem:

	o miejscu	o czasie	inne
a, ab, abs od	s ab urbe proficisci, a rege venire Gallos ab Aquitanis Garumna dividit	ab hora quarta usque ad solis occasum pugnatum est ab urbe condita anno ducentesimo	a magistro laudamur a Platone id didici Aeneas a nomine uxoris urbem appelavit
coram wobec, w obecności			coram patre dissimulare
cum (razem) z (kimś)			cum patre profi­cisci cum hostibuspugnare cum voluptate andire cum magna pernide redire
de z (czego) o (czymś)	s de rostris descendere de saxo deicere de finibus exire	de nocte venire de tertia vigilia pro­ ficisci	de virtute (o cnocie) scribere de imperio dimicare (o władze) de patria bene mereri (około)
e, ex z (miasta)	s Dareus ex Asia in Europam exercitum traiecit e castris educere ex equo pugnare	ex illo tempore aeger fuit ex quo = odkąd	poculum ex auro factum pauci ex nostris ex communi consensu

	o miejscu	o czasie	inne
prae przed	g prae «e praedam agere		prac (z powodu) lacrimis scribero non prae nobis (w po­równaniu z nami) beatus es
pro przed, za w obronie	d Caesar copias pro castris (przed obóz) produxit g Caesar legiones pro castris (przed obozem) constituit		pro patria pugnare oratio pro Murena (w obronie Mureny)
sine bez			Ut ager sine culesse non potest, sic sine doctrina animus sine amicis
Tenus Aż do, po	d Tauro tenus regnare	hactenus = dotąd	verbo tenus = dos­łownie

Przyimki łączące się z accusatiwem (na pyt. dokąd?) i z ablativem (na pyt. gdzie?):

	o miejscu	o czasie	inne
in z acc. do, na, w	d in urbem yenire in Graeciani proficisci	sermonem in multam noctem producere in aliud tempus reservare	odium in hostes dividere in partes in colloquimn venire
in z abl. w, na	g in urbe habitare in monte Capitolino	in promnis diebus in pace	in errore esse in numero amicormn
Sub z acc. pod Sub z abl. pod	d sub montem succedere sub iugum mittere g sub aqua	sub vesperum = pod wieczór sub bruma = tuż przed zimą	sub potestatem redigere = podbit sub imperio adhuc sub iudice lis est
Super z acc. nad, powyżej Super z abl. nad	d g super templum, super Indos proferet imperium g super ceryice super frondę viridi		super quadraginta super modum hac super (=de) re ad te scribam

UŻYCIE NIEOSOBOWYCH FORM KONIUGACYJNYCH

A. Nomina verbalia: infinitmis, gerundiam, supinum.

Łaciński infinitivus (bezokolicznik) jest rzeczownikiem czasownikowym używanym w nominatiwie i accusatiwie; w pozostałych przypadkach formy infinitiwu zastępuje gerundium Infinitivus oraz gerundium mają pewne cechy wspólne z formami osobowymi czasownika: łączą się mianowicie z tym samym przypadkiem (do­pełnienie), a do ich określenia służy przysłówek (nie przymiotnik).

Mówimy: amare patriam, amemus patriam ale amor patriae; uti armis, utimur armis ale usus arrrorum; heate vivere, beate vivimus ale vita beata.

Infinitivus łaciński wyraża też stronę oraz stosunek czasowy; do tego służą odrębne formy strony czynnej i biernej oraz odrębne formy infimtivi praesentis, perfecti, futuri Użycie infinitiwu w łacinie częściowo jest zgodne z językiem polskim, częściowo zaś odmienne.

Infinitivus jako dopełnienie. Podobnie jak w języku polskim infinitivus stanowi dopełnienie przy czasownikach znaczących chcieć, móc itp. possum = mogę, debeo = powinienem, volo = chcę, nolo = nie chcę, malo = wolę, statuo, constituo = postanawiam, studeo, conor = usiłuję, audeo = śmiem, soleo = zwykłem, incipio = zaczynam, desino, desisto = zaprzestaję, cupio = pragnę.

Noli me tangere. Helvetii per proviviam Romanam iter facere conati sunt.

Orzecznik przy infinitiwie w funkcji dopełnienia kładzie się w nominatiwie (w języ­ku polskim występuje przeważnie narzędnik). Becitus esse sine virtute nemo potest.

Infinitivus jako podmiot. Podobnie jak w języku polskim infinitivus jest podmiotem:

27. po wielu słowach nieosobowych: oportet = należy, iuvat= miło jest, praestat = lepiej jest, placet = podoba się, displicet = nie podoba się, licet = wolno,

28. po słowie est (fit) z przymiotnikiem lub rzeczownikiem. Bene mori praestat quam turpiter vivere. Senatui placuit legatos mittere. Errare humanum est. Dulce et decorum est pro patria mori.

Orzecznik występujący przy infinitiwie w funkcji podmiotu kładzie się w accusatiwie

Senem ante tempus fieri miserum est.

Accusativus cum infiaitivo. Połączenie accusatiwu z infinitiwem jest konstrukcją często w języku łacińskim używaną; na język polski tłumaczymy ją zwykle przez zdanie do­pełnieniowe, w którym łaciński accusativus staje się podmiotem, a infinitivus orzeczeniem. Video puerum currere = Widzę, że chłopiec biegnie. Audimus puellas cantare = Słyszymy, że dziewczęta śpiewają.

Konstrukcja a.c.i. występuje w mniejszym zakresie także w innych językach, jest odmianą podwójnego accusatiwu (podwójnego dopełnienia): osoby i czynności. Można ją porów­nać z konstrukcją imiesłowową; ta jednak zachodzi różnica, iż w konstrukcji imiesłowowej nacisk położony jest na osobę, którą się widzi, słyszy itd., w konstrukcji a.c.i. na czynność przez tę osobę wykonywaną.

W języku polskim, zwłaszcza w języku ludowym, można czasem spotkać podobną kon­strukcję.

Zostawiłam ją leżeć i poszłam sobie. Ktoś podsłuchał ich gadać.

Video piierum - video currere.

Video puerum currentem = Widzę biegnącego chłopca. Video puerum currere = Widzę bieg chłopca (dosłownie: widzę chłopca biec). Widzę, że chłopiec biegnie. Audimus puellas - audimus cantare. Audimus puellas cantantes = Słyszymy śpiewające dziewczęta. Audimus puellas cantare = Słyszymy śpiew dziewcząt (dosłownie: słyszymy dziew­częta śpiewać). Słyszymy, że dziewczęta śpiewają.

Accusatiyus cum infinitivo jako dopełnienie. A.c.i. występuje przy czasownikach znaczących:

a. myśleć, spostrzegać (verba seatiendi): video = widzę, audio = słyszę, sentio = czuję, animadverto = spostrzegam, scio = wiem, ignoro = nie wiem, spero = spodzie­wam się, memini = pamiętam,

b. mówić (verba dicendi): dico = mówię, affirmo = twierdzę, zapewniam, nego = mówię, że nie, narro = opowiadam, respondeo = odpowiadam, nuntio = donoszę, scribo = piszę, fateor = przyznaję, promitto = obiecuję,

c. chcieć, kazać (verba voluntatis): volo = chcę, nolo = nie chcę, malo = wolę, cupio = pragnę, veto = zakazuję, sino = pozwalam, pafior = pozwalam,

d. wyrażających wzruszenie (verba affectus): gaudeo = cieszę się, laetor = cieszę się, doleo = boleję, queror = żalę się.

Uwagi.

1. Konstrukcja a.c.i. występuje także przy zwrotach mających podobne do wymięniorych czasowników znaczenie, np. certiorem facio = nuntio, memoria teneo = menuni.

2. Przy czasownikach iubeo, veto kładzie się infinitivus strony czynnej, jeżeli po­dana jest osoba, której się rozkazuje czy zakazuje (w łacinie acc., w j. polskim celownik); jeżeli osoba nie jest wymieniona, kładzie się infinitivus strony biernej. Wynika to z istoty konstrukcji a.c.i.:

Caesar milites castra munire iussit = C. kazał żołnierzom obwarować obóz = C rozkazał, aby żołnierze obwarowali obóz.

Caesar castra muniri iussit = C. kazał obwarować obóz = C. rozkazał, aby obóz został obwarowany.

3. Przy verba voluntatis występuje także sam infinitivus bez accusatiwu (jak w języku polskim), jeżeli czynność nim wyrażona odnosi się do podmiotu: volo proficisci (por. § 229).

4. Przy czasownikach persuadeo, moneo, censeo, statuo, constituo występuje kon­strukcja a.c.i. albo zdanie poboczne z ut (ne) zależnie od znaczenia; w pierwszym wypadku zdanie wyraża sąd, w drugim - życzenie, pożądanie: persuadeo z acc. c. inf. = przeko­nuję, że; persuadeo, ut = namawiam, aby itd.

5. Czasownik nego oddajemy w języku polskim przez mówię, twierdzę, że nie - prze­nosząc przeczenie do treści wyrażonej przez a.c.i.

Accusativos cum infinitivo jako podmiot występuje przy wyrażeniach nieosobowych mają­cych znaczenie zbliżone do wymienionych w § 232 (verba sentiendi, dicendi, affec­tus): constat = wiadomo, placet = podoba się, oportet = potrzeba, apparet = okazuje się, prostat = lepiej jest, aequum. est, manifestum est, verum est, opus est, necesse est, fas est. Przy opocrtet, necesse est kładzie się także coniufictiyus (bez ut).

Accasatmis cum infinitivo występuje także w wykrzyknieniach; czasem wzmacnia go par­tykuła pytajna -ne.

Mene incepto desistere metemfl

Czyż ja, pokonana, mam odstąpić od przedsięwzięcia (Verg, Aen. I 87).

W tych wyrażeniach można się domyśleć nadrzędnego zdania: quis crediderit = któżby uwierzył, że ja...

Nominativus cum infinitivo. Jeżeli czasownik z acc. c. infin. jako dopełnieniem występuje w stronie biernej, dopełnienie staje się podmiotem gramatycznym i powstaje konstrukcja zwana nominativus cum infinitivo.

Homerum caecum fuisse dicunt = Homerus caecus fuisse dicitur.

Iubeo puerum abire = Puer (a me) abire iubetur.

Konstrukcja nom. cum infin. występuje przy czasownikach użytych w strome biernej

a. iubeor = rozkazują mi, otrzymuję rozkaz, vetor = zakazują mi, otrzymuję zakaz

b. videor = zdaje się, że ja... videris = zdaje się, że ty itd.

c. dicor = mówią, że ja putor, iudicor, existimor = sądzą, że ja itd. (we wszystkich osobach form niezłożonych)

d. traditur, fertur, traduntur, feruntur = podają, że - tylko w trzeciej osobie form niezłożonych.

Natomiast konstrukcję accusat. cum infin. kładzie się z reguły przy (wymienionych pod c) verba sentiendi et dicendi użytych w formach złożonych strony biernej lub występujących z określeniami, np. traditum est, existimandum est; recte dicitur, dici potest.

Traditum est Homerum Lycurgi temporibus fuisse. Recte dici potest historiam esse magistram vitae.

Użycie zaimków w konstrukcji acc. cum inf. i nom. cum inf. Zaimki osobowe stanowiące podmiot można w łacinie opuścić podobnie jak w języku polskim; końcówki bowiem osobowe czasownika pouczają nas w sposób wystarczający, o kogo chodzi.

Epistulam scribo = piszę list (ego).

Librum legis = czytasz książkę (tu).

Nimi scribimus = nic nie piszemy (nos).

Natomiast w konstrukcji acc. c. infin. użycie zaimka w accusatiwie jest potrzebne, inaczej zdanie byłoby niezrozumiałe.

Mirantur me nihil scribere = Dziwią się, że (ja) nic nie piszę

Mirantur te nihil scribere = Dziwią się, że (ty) nic nie piszesz

Mirantur eum nihil scribere = Dziwią się, że (on) nic nie pisze

Mirantur nos nihil scribere = Dziwią się, że (my) nic nie piszemy.

Mirantur vos nihil scribere = Dziwią się, że (wy) nic nie piszecie.

Mirantur eos nihiilscribere = Dziwią się, że (oni) nic nie piszą.

Zaimek trzeciej osoby (po polsku on, ona, ono) odnoszący się do podmiotu zdania nadrzędnego oddaje się w łacinie przez zaimek zwrotny se. Uwaga ta odnosi się także do innych przypadków zaimka zwrotnego (sui, sibi, se) oraz do zaimka dzierżawczego suus; jeżeli zachodzi potrzeba użycia nominatiwu, występuje zaimek ipse.

Cicero scripsit iam diu se nihil de liberis suis audivisse.

Homertim Colophonii civem esse dicunt suum.

Pater filie dust se errosse = Ojciec powiedział synowi, że się pomylił (ojciec).

Pater filio dixit eum errasse = Ojciec powiedział synowi, że on (syn) się pomylił.

Videbamus eum erubescere (że się rumieni); ipse quoque se erubescere sentiebat.

Nominativus cum infinitivo jest konstrukcją osobową, w której czasownik zgadza się z nominatiwem w liczbie i osobie. Toteż zaimek osobowy stanowiący podmiot można opu­ścić, jako te łatwo się go domyślić na podstawie końcówki czasownika. W nominatiwie występuje także orzecznik.

Felix esse dicor = Mówią, że jestem szczęśliwy.

Felix esse dicens = Mówią, że jesteś szczęśliwy.

Frater felix esse dicitur = Mówią, że brat jest szczęśliwy.

Felices esse dicimur = Mówią, że jesteśmy szczęśliwi.

Felices esse dicmm = Mówią, że jesteście szczęśliwi.

Parentes felices esse dicuntur = Mówią, że rodzice są szczęśliwi.

Errmisse videor = Zdaję się, że pobłądziłem.

Errmisse videris = Zdaje się, że pobłądziłeś.

Amicus erracisse videtur = Zdaje się, że przyjaciel pobłądził.

Errmisse videmw = Zdaje się, żeśmy pobłądzili.

Errmisse videmini = Zdaje się, żeście pobłądzili.

Amici erravisse videntur = Zdaje się, że przyjaciele pobłądzili.

Różne sposoby tłumaczenia a.c.i. i n.c.i. na język polski. Zwykle tłumaczymy konstrukcję a.c.i. czy n.c.i. przez zdanie dopełnieniowe zaczynające się od że, iż, żeby, aby, jakoby. Można jednak oddać ową konstrukcję inaczej. Najlepiej zilustruje to przykład. Homerus caecus fuisse traditur (dicitur). Mówią, że Homer był ślepy. O Homerze mówią, że był ślepy. Homer, jak podają, był ślepy. Według podania Homer był ślepy. Homer miał być ślepy. Homer rzekomo był ślepy itp.

A.c.i. lub n.c.i. może stanowić część zdania względnego lub pytajnego; trudno wtedy ową konstrukcję oddać przez zdanie ze spójnikiem że. Zastosować trzeba inne sposoby. Eum amo, quem prudentem esse scio = Tego lubię, o którym wiem, że jest roz­sądny albo Tego lubię, który według mego przekonania jest rozsądny. Quid proxima nocte egeris, quem nostrum ignorare arbitraris? Któż z nas twoim zdaniem nie wie, co robiłeś ostatniej nocy? (Cic. I Cat. l).

Czasy infinitiwu określają stosunek czasowy czynności. Infinitivus praesentis oznacza czynność równoczesną z czynnością wyrażoną przez orzeczenie, infinitivus perfecti - czynność wcześniejszą, infinitivus futuri - czynność późniejszą w stosunku do czasownika rządzącego.

Zdania niezależne:

a. w activum:

Pueri epislulam scribunt (scripserunt, scribent) = Chłopcy piszą (pisali, będą pisali) list.

b. w passivum:

Epistula a pueris scribitur (scripta est, scribetur).

c. w acc. cum infin.:

Pueros epistulam scritere video = Widzę, że chłopcy piszą list.

Pueros epistulam scripsisse video = Widzę, że chłopcy napisali list.

Pueros epistulam scripturos esse video = Widzę, że chłopcy napiszą list.

Epistulam a pueris scribi video = Widzę, że list jest pisany przez chłopców.

Epistulam a pueris scriptam esse video = Widzę, że list został przez chłopców na­pisany.

Epistulam a pueris scriptum iri video = Widzę, że list zostanie przez chłopców napisany.

d. w nom. cum infin.:

Pueri epistulam scnbcre videntur = Zdaje się, że chłopcy piszą list.

Pueri epistulam scripsisse videntur = Zdaje się, że chłopcy napisali list.

Pueri epistulam scripturi esse videntur = Zdaje się, że chłopcy napiszą list.

Epistula a pueris scribi videtur = Zdaje się, że list jest pisany przez chłopców.

Epistula a pueris scripta esse videtur = Zdaje się, że list został napisany przez chłop­ców.

Epistula a pueris scriptum iri videtur = Zdaje się, że list zostanie przez chłopców napisany.

Przy formach złożonych infinitiwu należy zwrócić uwagę na zgodność participii z accusatiwem czy nominatiwem. Przypomnieć wypada, że infinitivus futuri passivi składa się z supinum (nie participium) + iri.

Przy dwóch accusatiwach w jednym zdaniu powstaje niekiedy dwuznaczność, jak w owej odpowiedzi danej przez wyrocznię Pyrrusowi:

Aio te, Aeacida, Romanos vincere posse

Romani putabant Caesarem Pompeium vicisse (może znaczyć): Rzymianie sądzili,

że Cezar pokonał Pompejusza (albo): Rzymianie sądzili, że Pornpejusz pokonał

Cezara.

Dla umknięcia dwuznaczności stosuje się infinitivus strony biernej: Romani putabant Caesarem a Pompeio victum esse.

Niektóre czasowniki nie mają supinum, nie tworzą więc infinitiwu futuri. Używa się wtedy konstrukcji opisowej: fore (futurum esse), ut z coniunctiwem.

Spero fore, ut te paeniteat huius erroris = Spodziewam się, że będziesz żałował tego błędu.

Sperabam fore, ut in Italia possemus rem publicam summa cum dignitate defendere = Spodziewałem się, że w Italii będziemy mogli z wielką godnością obronić repu­blikę.

Niekiedy używa się konstrukcji opisowej, jakkolwiek czasownik ma supincm i normalny infinitivus futuri można utworzyć,

Numquam putavi fore, ut supplex ad te venirem (Cic. Att. XVI 16, 10).

Gerundium (rzeczownik, czasownikowy). Gerundium występuje w przypadkach zależnych (por. § 228), ale w accusatiwie tylko z przyimkiem; jako accusativus bez przyimka wystę­puje bowiem infinitivus praesentis activi (od deponencjów passivi).

Ars beate vivendi.

Operam do scribendo.

Gutta cavat lapidem non vi sed saepe cadendo.

Breve vitae tempus satis est ad bene beateque vivendum.

Zamiast gemndium z dopełnieniem bliższym występuje niekiedy participium futuri passivi (zob. § 247).

Supinum (celownik czasownikowy)

1. Supinum jest rzeczownikiem czasownikowym występującym w dwóch przypadkach:

w accusatiwie na -um, i ablatiwie na -n. Supinum na -um kładzie się przy czasownikach wyrażających ruch, np. ire, venire, mittere, ducere; oznacza cel (acc, kierunku i celu).

Haedui legatos ad Caesarem mittunt rogatum auxilium (z prośbą o pomoc).

Hannihal patriam defensum (aby bronił ojczyzny, dla obrony ojczyzny) in Africam revocatus est.

2. Supinum łączy się z tym samym przypadkiem co forma osobowa czasownika (por. § 228).

Supinum jest konstrukcją stosunkowo rzadko używaną; częściej spotykamy zdania ce­lowe (zamiarowe) lub względne zamiarowe, gerundium, gerundivum. Zamiast rogatum auxilium można powiedzieć: ut (qul) anxilium rogarent, ad auxilium rogandum, auxila rogandi causa.

3. Supinum na -u występuje jako abl. limitationis przy niektórych przymiotnikach jak facilis, difficilis, incredibilis, optimus itp.

4. przy rzeczownikach fas, nefas.

Quod optimum factu videbitur, facies. Difficile erat dictu, uter celerius curreret.

B. Adiectiva verbalia (przymiotniki czasownikowe). Język łaciński ma cztery imiesłowy, dwa czynne: participium praesentis activi - laudans, ntis = chwalący, chwaląc, participium futuri activi - laudaturus = mający (zamiar) chwalić, i dwa bierne: participium perfecti passivi - laudatus, a, urn = pochwalony, participium futuri passivi - laudandus, a, urn = mający być chwalony,

Participium wyraża czas względny tj. czasowy stosunek czynności do słowa osobowego, mianowicie: participium praesentis wyraża czynność równoczesną do czynności wy­rażonej przez słowo osobowe, participium perfecti - czynność wcześniejszą (uprzednią), a participium futuri czynność późniejszą od czynności wyrażonej przez słowo osobowe. Jeśli chodzi o ilość imiesłowów j. łaciński jest uboższy od języka polskiego: nie ma imie­słowu biernego współczesnego (który by odpowiadał polskiemu imiesłowowi na -ny czy -ty od czasowników niedokonanych) ani imiesłowu czynnego uprzedniego (który by odpowiada! polskiemu imiesłowowi na -wszy, -łszy). Tłumacząc z języka polskiego na łaciński oddajemy owe imiesłowy przez zdania względne albo przez konstrukcję ablativi absoluti (zob. § 244). Jedynie participia urobione od depocencjów mają przeważnie znaczenie polskich imiesłowów na -szy np. profectus = wyruszywszy, pollicitus = przyrzekłszy.

Uwaga. Podkreślić wypada, że wszystkie participia łacińskie są odmienne; w języku polskim odpowiadają im zarówno imiesłowy przymiotnikowe jak i przysłówkowe;

W użyciu imiesłowów łacina jest w znacznej mierze zgodna z językiem polskim. Par­ticipium może być użyte jako:

a. przydawka (participium attributivum): Peracti labores iucundi sunt.

b. orzecznik (participium praedicativum): Urbs capta est.

c. okolicznik czasu, przyczyny, warunku, przyzwolenia (participium coniunctum):

Dux consecutus, quod voluerat, discessit.

Niekiedy łacińskie participium attributivum oddaje się w języku polskim przez rzeczownik oderwany: ab urbe condita = od założenia miasta, post Christum natum = po naro­dzeniu Chrystusa. Soi orlens = wschód słońca. Osobliwość języka łacińskiego stanowi ablativus absolutus oraz tzw. coniugatio peri-phrastica (activa et passiva).

Ablativus absolutus jest to połączenie ablatiwu rzeczownika (lub zaimka) z użytymi w funk­cji przydawki formami participii praesentis activi lub perfecti passivi. Zwrot ten wyraża okolicznik (a) czasu, (b) przyczyny, (c) warunku, (d) przyzwolenia.

29. Oppido expugnato (kiedy) milites in patriam redierunt.

30. Incolis fortiter resistentibus (ponieważ) oppidum expugnari non potuit.

31. Incolis fortiter resistentibus (jeżeli) oppidum expugnari non poterit.

32. ncolis aegre resistentibus (chociaż) oppidum expugnari non potuit.

W języku polskim oddaje się ablativus absolutus przez (a) odpowiedni imiesłów czynny

lub bierny (b) zdanie poboczne ze spójnikiem kiedy, ponieważ, jeżeli, chociaż itp. (c) przez

zwroty przyimkowe.

Tarquinio w Superbo expulso Romani duos consules creaverunt. T. S. expulso = wy­pędziwszy T. Pysznego, albo kiedy wypędzili, albo po wypędzeniu T. P.

Tarquinio Superbo regnante Pythagoras in Italiom venit. (Za panowania T. P. albo kiedy królem był T. P.).

Verres praedonum duces accepta pecunia dimisit (Cic. Verr. I 4, 9). Accepta pecunia = otrzymawszy pieniądze, po otrzymaniu pieniędzy albo kiedy (ponieważ) otrzymał pieniądze.

Czasem można mieć wątpliwość, o jaki okolicznik chodzi.

Latrante uno latrat statim et alter canis (kiedy, jeżeli, ponieważ).

Na okolicznik przyzwolenia wskazuje niekiedy spójnik tamen.

Perditis rebus omnibus tamen ipsa cirtus se sustentare potest (Cic. fam. VI l, 4).

Tłumacząc z języka polskiego na łacinę, trzeba zwrócić uwagę, by rzeczownik, którego chcemy użyć w ablatiwie, nie występował w tym zdaniu jako podmiot czy dopełnienie (w przeciwnym wypadku bowiem należy użyć participium coniunctum); należy też pamiętać, że imiesłów współczesny jest imiesłowem czynnym, a imiesłów uprzedni ma znaczenie bierne.

Niekiedy jako abl. absciutus występuje samo participium w neotnim singularis, np audito, cogito, nuntiato itd., od którego zależy konstrukcja accus. cum infinitivo lub całe zdanie.

Rex audito (= usłyszawszy, że) urbem obsideri adproperavit

Hannibal cognito (poznawszy, że) sihi insidias parari fuga salutem quaesivit. Zamiast participium w konstrukcji ablat. absol. występować mogą:

a. rzeczowniki oznaczające urząd, wiek, osobę działającą, np.: consul, praeter, dux, puer, senex, auctor, testis

b. przymiotniki vivus, invitus, conscius ilp.

M. Tulio et C. Antonio consulibus = za konsulatu M. Tuliusza i G. Antoniusza;

Hannibale vivo = za życia Hannibala; te duce = pod twoim dowództwem; in. vita Minerca = wbrew woli Minerwy. Powstanie konstrukcji ablativi absoluti mogą wyjaśnić następujące zestawienia:

Iter faciemus vere - primo vere - oere ineunte = na wiosnę, wczesną wiosną,

z początkiem wiosny, kiedy rozpocznie się wiosna.

Miles se defendit gladio - gladio stricte = mieczem, dobytym mieczem, dobywszy miecza.

Coningatio periphrastica activa. Połączenie participium futuri activi z formami słowa posiłkowego sum stanowi konstrukcję opisową czynną (coniugatio periphrastica activa); wyraża chęć, zamiar:

scripturus sum = mam zamiar pisać

scripturus erom = miałem zamiar pisać

scripturus ero = będę miał zamiar pisać

scripturus es = masz zamiar pisać

scripturi sumus = mamy zamiar pisać

Bellum scripturus sum, quod populus Romanus cum Iugurtha, rege Numidarum, gessit (Sal. ług. 5).

Participium futuri passivi. Participium futuri passivi, zwane też gerundivum, wyraża ko­nieczność: laudandus = mający być chwalonym, ten, którego należy chwalić, zasługujący na pochwałę; auctor haud spermndus = autor, którego nie należy lekceważyć albo lepiej autor, którego nie można lekceważyć. Participium futuri passivi występuje (a) jako orzecznik (b) jako przydawka.

Coniugatio periphrastica passiva. Participium futuri passivi jako orzecznik w połączeniu z formami słowa posiłkowego sum tworzy tzw. konstrukcję opisową bierną (co­niugatio periphrastica passiva), która wyraża, że jakąś czynność należy wykonać. Osobę, która winna czynność wykonać, wyraża się przez dativus (dativus auctoris por. § 193). Coniugatio periphrastica passiva występuje w dwóch postaciach:

a. z podmiotem gramatycznym w nominatiwie

Hic liber legendus est (erat, erit, fuit itd.) = Ta książka powinna być przeczytana. Należy przeczytać tę książkę.

Hic liber nobis legendus est = Ta książka powinna być przez nas przeczytana. Trzeba nam przeczytać tę książkę. Musimy (powinniśmy) przeczytać tę książkę.

b. bezpodmiotowo (bez podmiotu gramatycznego)

Discendum est = trzeba się uczyć

Discendum erat -= trzeba było się uczyć

Discendum erit = trzeba będzie się uczyć

Mihi discendum est = muszę się uczyć

Tibi discendum erat = powinieneś był się uczyć (trzeba ci było się uczyć) itd.

Konstrukcji z podmiotem gramatycznym w nominatiwie można użyć tylko od czasowni­ków przechodnich tj. tworzących pełną stronę bierną. Natomiast konstrukcji bezpodmiotowej używa się zarówno od czasowników przechodnich, jak i nieprzechodnich.

Mihi legendum est = Muszę czytać.

Mihi proficiscendum est = Muszę wyruszyć.

Ut desint vires, tamen est laudanda voluntas (Ov. Pont. III 4, 79). Orandum est, ut sit mens sana in corpore sano (Juvena!is X 356).

Participium futuri passivi (gerundivum) jako przydawka

facinus laudandum = czyn, który należy pochwalić, czyn zasługujący na pochwałę facilius non laudandum = czyn, którego nie można pochwalić, czyn nie zasługu­jący na pochwałę.

Quicumque hoc fecit, fuit vir laudandus.

Haec sunt pericula non neglegenda.

Participium futuri passivi występuje jako przydawka dopełnienia przy czasownikach:

dare, tradere, mittere, relinquere, accipere, suscipere, curare, wyraża cel.

Frater mihi complures libros legendos (= do przeczytania) reliauit. Caesar pontem in fluvio faciendum curamt.

Przy owych czasownikach użytych w passivum występuje participium jako przydawka

(okolicznikowa) podmiotu.

Cuncta Sicilia mihi defendenda tradita est.

Participium futuri passivi i gerundium. Participium futuri passivi jako przydawka wystę­puje też zamiast gerundium z dopełnieniem bliższym, szczególnie w datiwie oraz w accnsatiwie i ablatiwi z przyimkami.

Decemwri legibus scribendis creati sunt.

Triumviri rei publice constituendae.

Galli sunt mobiles in consilus capiendis.

De contemnenda morte. Ad urbem liberandam.

Natomiast w genetiwie i ablatiwie bez przyimka można użyć obu konstrukcji. Spes urbem capiendi albo spes urbis capiendae. Laetor liberando patriam albo laetor liberanda patria.

Tylko gemndium można użyć, jeżeli dopełnieniem jest neutrum zaimka lub przymiotnika. Ars vera et falsa diiudicandi. Studium aliquid agendi.

Participium faturi passivi wyraża czynność późniejszą w stosunku do czynności czasownika.

Pro recuperanda libertate pugnauimus = Walczyliśmy dla odzyskania wolności

Pro recuperata libertate diis gratias egimus = Złożyliśmy bogom dzięki za odzyskanie wolności.

W języku polskim w obu zdaniach występuje zwrot “odzyskanie wolności", w łacinie jednak użyto raz gerundivum, drugi raz participium perfecti. W pierwszym bowiem zda­niu recuperanda wyraża czynność późniejszą, w drugim recuperata czynność wcześniejszą w stosunku do czynności słowa rządzącego. Podobnie przedstawia się zwrot “od założenia miasta" w dwu następujących zdaniach:

Ab urbe condenda absterruit ducem vicinitas inimicae gentis.

Anno ab Urbe condita septingentesimo decimo Caesar est occisus. Pouczające jest też użycie obok siebie participium futuri passivi oraz participium per­fecti passivi w jednym zdaniu:

Hannibalem a Neapoli oppugnanda (od oblężenia) absterruerunt conspecta moenia (widok murów).

Niekiedy participium futuri passivi wyraża czynność równoczesną, zastępuje więc nie­jako brakujące w łacinie participium praesentis passivi.

Omnibus in rebus homines diligentiores sunt quam in amicis eligendis (= w doborze przyjaciół, wybierając przyjaciół) (Cic. Lael. 62).

Turne, quod optanti dwom promittere nemo auderet, voloenda dies en attulit ultro (Verg. Aen. IX 6 - 7); volvenda dies = dies, quae volvitur.

UŻYCIE FORM OSOBOWYCH CZASOWNIKA (VERBUM FINITUM)

Strony. Koniugacja łacińska podobnie jak polska ma dwie strony (genera yerbi):

a. activum - stronę czynną

33. passivum - stronę bierną

Czasownik w stronie czynnej wyraża czyjąś czynność lub stan.

Sedemus = siedzimy; Amicus epistulam scripsit = Przyjaciel napisał list Czasownik w stronie biernej wyraża zasadniczo czyjś stan spowodowany cudzą czynnością.

Epistula ab amico scripta est = List został napisany przez przyjaciela. Pełną stronę bierną tworzą tylko czasowniki przechodnie, tzn. takie, których używa się z dopełnieniem bliższym w accusatiwie. Przy zamianie konstrukcji czynnej na bierną dopełnienie staje się podmiotem. Przykład w paragrafie tym, wyżej. Odmiennie od ję­zyka polskiego w łacinie tworzy się passivum także od czasowników nieprzechodnich, ale tylko w trzeciej osobie liczby pojedynczej w zdaniach bezpodmiotowych.

Sic itur ad astra (Verg. Aen. IX 641).

Vivitur parvo bene (Hor. Carm. II 16, 13).

Usque ad meridiem aequis viribus ac prope pari spe pugnatum est (Uv. XXXIV 47, 5).

tłumaczeniu na język polski używa się strony czynnej z zaimkiem zwrotnym się (idzie się, ^Jc ^sle) I¹¹⁰ form zakończonych na -no, -to (walczono, pisano, pito). Czasowniki coepi == zacząłem i desli == przestałem w połączeniu z innn. passivi kładzie się przeważnie również w stronie biernej.

Pons institui coeptus est (Caes. Gali. IV 18, 1).

Veleres orationes a plerisque legi świt desitae (Cit. Brut. 123).

Deponencja mają formy strony biernej, ale znaczenie czynne. W znaczeniu biernym używa się zwrotów opisowych albo passivum czasowników o podobnym znaczeniu.

Eloguentiam admiramur - Eloquentia magnae est admirationi.

Argumentis utor - Argumentu adhibentur.

Niektóre czasowniki uzupełniają się, jeżeli chodzi o użycie stron. Jako passivum do facio duży fio, do vendo - veneo, do perdo - pereo itp.

Łacina używa strony biernej znacznie częściej niż język polski. Toteż przy tłumaczeniu łacińskie passivum oddajemy w różny sposób (przez stronę bierną, zwrotną, czynną, wy­rażenia nieosobowe, różne zwroty opisowe). Pouczą nas o tym przykłady.

Interfecta est civium multitudo (Cic. Phil. XIV 7) = Mnóstwo obywateli zostało zabitych albo zabito mnóstwo obywateli albo zginęło mnóstwo obywateli. Socrates parens philosophiae iure dici potest (Cic. fin. II l) = Sokrates słusznie może być nazwany ojcem filozofii, Sokratesa słusznie można nazwać ojcem filozofii, Sokratesa słusznie możemy nazwać ojcem filozofii.

Tempom mutantur et nos mutamur in illis = Czasy zmieniają się i my zmieniamy się wraz z nimi.

A Xenophonte agri cultura laudatur in eo libro qui Oeconomicus inscribitur (Cic. Sen. 59) = Ksenofont chwali rolnictwo w książce pt. “Gospodarstwo".

Regulus iure iurando tenebatur = Regulus czuł się związany przysięgą.

Tryby. Koniugacja łacińska podobnie jak polska ma trzy tryby (modi):

a. modus indicativus - tryb oznajmujący

b. modus coniunctivus - tryb przypuszczający

c. modus imperativus - tryb rozkazujący

INDICATIVUS

W użyciu indicatiwu język łaciński jest na ogół zgodny z językiem polskim. Niektóre tylko wyrażenia łacińskie w indicatiwie oddajemy czasem w języku polskim przez tryb przypu­szczający:

possum = mógłbym debeo = powinien bym

aequum est, iustum est = słuszną byłoby rzeczą

melius est = lepiej by było

longum est = byłoby za długo

nunquam putam = nigdy bym nie pomyślał

Czasy trybu oznajmującego

Praesens indicativi. W zakresie użycia czasu teraźniejszego łacina nie różni się od języka polskiego. Praesens wyraża:

a, czynności lub stany współczesne z chwilą mówienia o nich. Si tu vales, bene est, ego valeo.

b. wydarzenia bez określonego czasu, rozgrywające się zarówno teraz, jak i w prze­szłości i w przyszłości; takie znaczenie ma praesens w przysłowiach, sentencjach, twier­dzeniach, opisach, prawach.

Facile omnes, cum volemus, consilio aegrotis damus (Ter. Andr. 309).

Audentes fortuna iuvat (Verg. Aen. X 284).

c. w żywym opowiadaniu służy do wyrażenia wydarzeń przeszłych (praesens historicum), ma wtedy znaczenie zbliżone do perfectum. Nostri omissis pilis gladiis rem gerunt.

Repente post tergum equitatus cemitur; cohortes aliae adpropinquant.

Hostes terga vertunt, fugientibus equites occurrunt. Fit magna caedes (Caes. Gali. VII 88, 3).

d. Jako czas względny praesens wyraża czynność równoczesną z inną czynnością teraźniejszą.

Facile omnes, cum valemus, consilia aegrotis damus (Ter. Andr. 309).

Perfectum indicativi ma podwójne znaczenie:

a. Służy do przedstawienia wydarzeń minionych, odpowiada na pytanie: co się stalol (perfectum historicum). W języku polskim odpowiada mu czas przeszły zarówno Kasowników dokonanych jak i niedokonanych.

Primo Punico bello Regulus captus est a Poenis (Cic. off. I 39). Duodequadraginta annos tyrannus Syracusanorum fuit Dionysius (Cic. Tusc. V 57).

Saepe tibi meum narravi, saepe ex te audivi tuum somnium (Cic. dw. I 58).

b. Perfectum wyraża stan obecny będący wynikiem czynności dokonanej w prze­szłości (perfectum praesens). W języku polskim odpowiada mu czas przeszły czasowników dokonanych lub czas teraźniejszy odpowiednich czasowników.

Nunc quidem iam abiit pestilentia (Cic. fam. XIV l, 3). Themistocles veni ad te (Nep. Them. 9, 2).

c. Jako czas względny perfectum wyraża czynność uprzednią w stosunku do czynno­ści wyrażonej w praesens.

Non hoc nunc primum audit; iam antea miliens audivit (Cic. Ul Verr. 130).

Deos deasque omnes imploro atque obtestor, quorum templis iste bellum sacrilegum

impiumque habuit indictum (Cic. V Verr. 72, 188).

Imperfectum indicativi wyraża:

a. czynność przeszłą (wcześniejszą niż chwila mówienia o niej) niedokonaną lub powtarzającą się. Odpowiada na pytanie: co się działo? i służy do przedstawienia zwy­czajów, obyczajów, urządzeń.

Pueri Romani non in cella emptae nutricis, sed m gremia ac sinu matris educabantur (Tac. dial. 28, 14).

Ut Romae consules, sic Carthagine quotannis amwi bini reges creabantur (Nep. 23, 7, 4).

b. W żywym opowiadaniu zamiast imperfectum używa się niekiedy infinitiwu praesentis (infinitivus historicus).

Interim cotidie Caesar Aeduos frumentum fiagitare.

Diem ex die ducere Aedui: conferri, comportari, adesse, dicere. (Caes. Gali. I 16).

c. Niekiedy imperfectum wyraża czynność tylko zamierzoną, ale nie doszła do skutku (imperfectum de conatu); w języku polskim oddajemy przez słowa: chciałem, zamie­rzałem, miałem albo przez czas przeszły czasowników niedokonanych.

Quid est, Catilina? Num dubitas me imperante facere, quod iam tua sponte faciebas (Cic. l Cat. 13).

Jako czas względny imperfectum wyraża czynność równoczesną z inną czynnością przeszłą.

Verres inflammatus scelere et furore in forum venit; ardebant oculi, foto ex ore crudelitas eminebat (Cic. V Verr. 161).

Regulus Carthaginem rediit neque eum caritas patriae retinuit nec suorum. Neque vero tum ignorabat se ad crudelissimum hostem et ad exquisita supplicia proficisci, sed ius iurandum conservandum putabat (Cic. off. III 100). W opowiadaniu zdarzeń historycznych występują obok siebie perfectum i imperfectum;

perfectum wyraża zdarzenie główne, imperfectum - okoliczności uboczne, towarzyszące wypadkom głównym.

Plusquamperfectnm indicativi. Plusquamperfectum jest czasem względnym; jeżeli w zda­niu podrzędnie złożonym występują dwie czynności przeszłe i czynność w zdaniu pod­rzędnym jest wcześniejsza, to wyrażamy ją przez plusquamperfectum. W języku pol­skim kładziemy tu czas przeszły dodając ewentualnie przysłówek: wcześniej, uprzednio, przedtem itp. Czas zaprzeszły w języku polskim wyszedł niemal całkowicie z użycia.

Themistocles fecit idem, quod viginti annis ante fecerat Coriolanus (Cic. Lael. 42).

M. Fundanius et L. Valerius tulerunt de Oppia lege abroganda, tulerat eam M. Oppius in medio ardore Punici belli (Liv. XXXIV l, 2).

Rzadko używa się plusquamperfectum w zdaniu niezależnym; może występować słówko iam.

Pyrrhi temporibus iam Apollo versus facere desierat (Cic. dio. II 116).

Futunum primum wyraża czynność przyszłą (tj. późniejszą niż chwila mówienia o niej) zarówno dokonaną jak i niedokonaną.

Defendi rem publicam adulescens, non deserom senex (Cic. Phil. 46, 118).

Naturom si seauemur ducem, numauam aberrabimus (Cic. off. I 100).

Futurum exactum jest przede wszystkim:

a. czasem względnym; jeżeli w zdaniu podrzędnie złożonym występują dwie czyn­ności przyszłe i czynność zdania podrzędnego jest wcześniejsza, wyrażamy ją przez futurum exactum, natomiast w zdaniu nadrzędnym kładzie się futurum primum, czasem imperativus, coniunctivus hortativus lub formy czasownika volo, possum. Przy tłumaczeniu na język polski oddajemy futurum exactum przez czas przyszły (właść. teraź­niejszy) czasowników dokonanych zaznaczając ewentualnie uprzedniość przez odpowie­dni przysłówek.

Non credom, nisi legero (Mart. XII 73).

Hoc si feceris, me maximo beneficio devinctum habebis (Cc. Alt. XVI 16b, 2).

Ut sementeni feceris, ita metes (Cic. de OT. II 261).

b. W zdaniach niezależnych używa się niekiedy futurum exactum dla podkreślenia, że czynność niezawodnie lub niebawem się odbędzie; mogą tu występować wyrażenia mox, paulo, post itp.

Qui Antonium oppresserit, is hoc bellum confecerit (Cic. fam. X 19, 2).

Coniunctivus

Coniunctivus (tryb przypuszczający) pełni dwojaką funkcję; wyraża:

34. przypuszczenie, możliwość (jako przeczenie występuje non)

35. b. życzenie (jako przeczenie występuje ne).

Coniunctivus potentialis wyraża czynność, którą mówiący uważa za możliwą lub pomy­ślaną. Używa się go w con. praesentis lub perfecti - podmiotem bywa przeważnie zaimek pytajny lub nieokreślony; często występuje w pytaniach retorycznych. Con. imperfecti używa się w drugiej osobie sing. w wyrażeniach ogólnych: crederes, pulares, diceres = można by było wierzyć, sądzić, powiedzieć itp. Jako przeczenia używa się non.

O stultum kominem, dixerit quispiam (Cic. off. III 100).

Quis fallere possit amantem? (Verg. Aen. IV 296).

Haud facile discerneres, utrum Hannibal imperatori, an exercitui carior esset (Liv.XXI 4, 3).

Comunctivus dubitativus lub deliberativus wyraża powątpiewanie, niepewność, zastana­wianie się; występuje w zdaniach pytajnych. Con. praesentis używa się dla teraźniej­szości, con. imperfecti dla przeszłości. Przeczeniem jest non.

Quid agam, iudicesi quo me vertam (Cic. Verr. V 2) = Cóż mam robić sędziowie, dokąd się zwrócić?

Haec cum viderem, quid agerem, indices? (Cic. Sest. 42) = Kiedym patrzał na to, cóż miałem robić, sędziowie?

Coniunctrros irrealis wyraża czynność, którą mówiący uważa za niezgodną z rzeczywisto­ścią. Con. imperfecti używa się dla teraźniejszości, con. plusquamperfecti dla prze­szłości. Przeczeniem jest non.

Sine amicis vita tristis esset.

Quis putmisset Aristidi iustitiam esse nocitwam?

Coniunctmis optativus wyraża życzenie. Jako przeczenia używa się ne. Wyróżniamy tu dwie grupy:

a. wypowiedzi, które mówiący odczuwa jako realne życzenia; swoim charakterem zbliżają się do modlitwy. Kładzie się tu con. praesentis dla teraźniejszości lub prze­szłości; często występuje w tych zdaniach utinam = oby.

Sagunti ruinae - falsus utulam vates sml - nostris capitibus incident (Liv. XXI 10). Sic te diva potens Cypri... ventorumque regat pater, navis (Hor. carm. I 3). Di Sibi deni, quidquid merens (Mart. X 34, l).

b. wypowiedzi, które mówiący odczuwa jako życzenia nierealne, niezgodne z rze­czywistością; wypowiedzi takie prócz życzenia zawierają element żalu, źe rzeczywistość jest inna. Używa się tu con. imperfecti dla teraźniejszości lub przyszłości, con. plus­quamperfecti dla przeszłości. W zdaniach tych występuje utinam lub czasownik vellem, nollem, mallem.

Qnam vellem Romae mamsisses (Cic. Att. II 22, l) = Szkoda, że nie pozostałeś w Rzymie.

Sapientia mea utinam digna esset opiniom vestra (Cic. sen. 2, 5) = Oby moja mą­drość była godna waszej o mnie opinii. Szkoda, że moja mądrość nie jest godna waszego o mnie mniemania.

Litterae tuae me molestia valde Ievarunt: utinam omnino liberassent (Cic. fam. XVI 9, 2) = Szkoda, że całkowicie nie uwolnił.

Utinam populus Romanus unam cervicem haberet! (Suet. Calig. 30) = Szkoda, że naród rzymski nie ma jednego tylko karku.

Uwaga. W rozłożnieniu wymienionych dwóch grup nie chodzi, czy życzenie jest możliwe, czy niemożliwe do spełnienia; nie decydują tu rozważania logiczne, lecz nastrój i odczucie mówiącego.

Coniunctivus hortativus wyraża wezwanie, zachętę w pierwszej osobie liczby mnogiej;

na język polski tłumaczymy to przez tryb rozkazujący. Przeczeniem jest ne.

Amemus patriam, parsamus senatu! (Cic. Sest. 134) = Kochajmy ojczyznę, bądźmy

posłuszni senatowi.

Gaudeamus, imenes dum sumus.

Vivamus, mea Lesbia, atque amemus (Catull. 5. l),

Coniunctivus iussivus wyraża rozkaz, polecenie w trzeciej, rzadziej w drugiej osobie; sta­nowi uzupełnienie iroperatiwu.

Bella gerant alii, Protesilaus amet (Ovid. Her. 13, 84).

Bella gerant alii, tu, felix Austria, nube.

Quidquid agis, prudenter agas et respice finem.

Cedant carminibus reges requmque triumphi (Ovid. Am. I 15, 33).

Audiatur et altera pars.

Isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne reguiras (Cic. sen. 33).

Coniunctivus prohibitivus wyraża zakaz; stanowi uzupełnienie imperatiwu. W drugiej osobie używa się częściej ne z con. perfecti, w trzeciej osobie częściej ne z con. praesentis.

Ne transieris Hiberum (Liv. XXI 44, 6).

Hoc facito, hoc ne feceris (Cic. div, II 61. 127).

Tu ne (juaesieris - scire nefas - quem mihi, quem tibi finem di dederint (Hor. carm.

I 11, l).

Cum recte vivis, ne cures cerba malorum.

Puer telum ne habeat.

Isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne reqavas (Cic. sen. 33).

Coniunctivis concessivuns wyraża przyzwolenie; w języku polskim występują tu zwroty z choćby, niech itp. Kładziemy con. praesentis dla teraźniejszości, con. perfecti dla przeszłości. Przeczeniem jest ne.

Omnia possideat, non possidet aera Minos (Ovid. Met. Vin 187) = Choćby wszy­stko posiadał, nie posiada Minos powietrza.

CONSECUTIO TEMPORUM

Czas coniunctiwu w zdaniu podrzędnym zależy od tego:

a. w jakim czasie występuje orzeczenie zdania nadrzędnego

b. jaki jest stosunek czasowy czynności zdania podrzędnego do czynności zdania nad­rzędnego.

Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w czasie teraźniejszym lub przyszłym (praes. fut. I lub fut. ex.), to w zdaniu podrzędnym wymagającym użycia coniunct. kładzie się:

a. con. praesentis dla czynności równoczesnej

b. con. perfecti dla czynności wcześniejszej

c. con. konstrukcji opisowej na -urus sim lub con. praesentis dla czynności późniejszej

od czynności zdania nadrzędnego.

Jeżeli w zdaniu nadrzędnym orzeczenie jest w czasie przeszłym (imperf., periectum. plusquamperf.), to w zdaniu podrzędnym wymagającym użycia coniunct. kładzie się

a. con. imperfecti dla czynności równoczesnej

b. con. plusquamperfecti dla czynności wcześniejszej

c. con. konstrukcji opisowej na -urus essem lub con. imperfecti dla czynności później­szej od czynności zdania nadrzędnego.

Zależność tę ilustrują załączone tabelki oraz przytoczone przykłady.

CONSECUTIO TEMPORUM (OGÓLNY SCHEMAT)

W zdaniu nadrzędnym	W zdaniu podrzędnym
	dla czynności równonoczesnej	wcześniejszej	późniejszej
czas teraźniejszy lub przyszły quaeris	con. praesentis quid agam	con. perfecti quid egerim	-urus sim quid acturus sim
czas przeszły quaesalisti	con. iniperfecti quid agerem	con. plusquamperfecti quid egissem	-urua essem quid acturus essem

Mówiąc o czasach orzeczenia w zdaniu nadrzędnym, mamy na myśli czasy w różnych trybach (indicatiyus, imperatiyus, coniunctivus) - z tym, że coniunctivus perfecti użyty jako prohibitivus (= imperat. praes.) lub potentialis traktuje się jako czas teraźniejszy. Infinitivus historicus uważa się za czas przeszły, praesens historicum za czas teraźniejszy lub przeszły.

Tu ne quaesieris, quem mihi, quem tibi finem di dederint (Hor. carm. 1 11, 2 - 2)

Jeżeli zdanie podrzędne jest zależne bezpośrednio cd infinitiwu, participium, gerundium lub supinum, to czas zależnego coniunctiwu stosuje się do orzeczenia (verbuai fiaitum);

jedynie zdanie zależne bezpośrednio od 'nfinit. perfecti otrzymuje czasy coniunctiwii jak po czasie przeszłym.

Konstrukcja opisowa na -urus sim, essem. Dla wyrażenia czynności późniejszej niż akcja zdania nadrzędnego używa się w zdaniu podrzędnym konstrukcji opisowej na -urus sim lub -urus essem, jeżeli stosunek następczy nie jest zaznaczony w inny sposób.

Natomiast, jeżeli w zdaniu podrzędnym występują takie wyrazy jak eros, brwi, postea, albo jeżeli stosunek następczy wynika z treści zdania, używa się con. praes. czy imperf. jak dla czynności równoczesnej; odnosi się to szczególnie do zdań okolicznikowych celu oraz zdań dopełnieniowych zaczynających się od spójników ut, ne, neve (zob. §§ 280, 281).

Jeżeli czasownik nie tworzy form od tematu supini, albo użyty jest w passivum, kon­strukcja opisowa przybiera postać dłuższą: futurum sit ut z con. praes., lub futurum esset ut z con. imperf.

Uwzględniając przytoczone uwagi można by schemat podany w § 266 uzupełnić nastę­pująco.

CONSECUTIO TEMPORUM

Zależność czasów coniunct. w zdaniu podrzędnym od orzeczenia zdania nadrzęd­nego.

	W zdaniu podrzędnym
W zdaniu nadrzędnym	dla czynności równoczesne	wcześniejszej	późniejszej
praesens futurum 1 futurum cxactum	con. praesentis	con. perfecti	-urus sim lub con. praes.
quaeris quaetes quaesiveris quaere si quaeras ne guaesiueris quaerere vis te quaesiturum esse spero	quid agam	quid egerim	quid acturus sim
imperfectum perfectum plusquamperfectum	con. iniperfecti	con. plusquamper­ fecti	-urus essem lub con. iniperfecti
guaerebas quaesivisti quaesioeras cum quaesicisses quaerere solebal quaesivisse cideris	quid agerem	quid egissem	quid acturus essem

Odstępstwa od consecntio temperom. Niekiedy czas coniunct. w zdaniu podrzędnym nie stosuje się do orzeczenia zdania nadrzędnego, lecz do chwili mówienia; zdanie podrzędne otrzymuje wtedy czas jak gdyby było niezależne. Występować więc może con. praes. lub perfecti, choć orzeczenie zdania nadrzędnego stoi w czasie przeszłym. Odnosi się to szczególnie do zdań skutkowych, niekiedy także do zdań pytających zależnych.

Nie stosuje się do consecutio temporum con. irrealis oraz con. dubitativus dla przeszłości (zob. § 260 i 259).

IMPERATIVUS

Imperativus praesentis - mający formy dla drugiej osoby liczby pojedynczej i mnogiej - wyraża rozkaz, życzenie lub prośbę.

Manus lava et cena (Cic. De m. II 246). Si vis amari, oma (Sen. ep. 9, 6).

Imperativus futuri - mający formy dla osoby drugiej i trzeciej - wyraża polecenie, które należy wykonać w przyszłości; występuje szczególnie w ustawach, układach, testamentach. Niekiedy wykonanie polecenia uzależnia się od spełnienia pewnego warunku.

Si me diligis, ad me Utteras mittito (Cic. fam. III 9, 2).

Regio imperia duo sunto iique consules appellantor (Cic. leg. III 8).

Virgines Vestales in urbe custodiunto ignem foci publici sempiternum (Cic. leg. n 8, 20).

Od czasowników scio, memini używa się tylko imperatiwu futuri: scito, scitote; memento, mementote.

Zakres użycia imperatiwu w ładnie jest dużo mniejszy niż w języku polskim; w wielu wypadkach zastępuje go coniunctivus, szczególnie w pierwszej osobie liczby mnogiej i trzeciej osobie obu liczb, lecz niekiedy także w osobie drugiej (§ 262, 263, 264).

RODZAJE ZDAŃ

Ze względu na treść zdania oraz zamiar, z jakim je wypowiadamy, wyróżnia się zdania oznajmujce, zdania żądające, zdania pytające

Zdania oznajmujące występują w dwojakiej postaci: twierdzącej lub przeczącej. Budowa łacińskich zdań przeczących znacznie się różni od polskich.

1. W języku łacińskim zdanie przeczące ma tylko jedno przeczenie. Jeżeli więc w zdaniu występuje zaimek przeczący, nie stawia się już przeczenia przed orzeczeniem. Polskiemu zdaniu z kilku zaimkami przeczącymi odpowiada w łacinie zdanie z jednym zaimkiem przeczącym; pozostałe występują bez negacji tj. jako zaimki nieokreślone. Militem non vidi = nie widziałem żołnierza Nullum militem vidi = nie widziałem żadnego żołnierza Nullum militem usquam vidi = nie widziałem nigdzie żadnego żołnierza

Nemo ullwn militem usquam vidit = nikt nie widział nigdzie żadnego żołnierza.

Można zestawić następujące odpowiedniki:

nemo quisquam = nikt

nihil quidquam = nic

nullus ullus = żaden

nunquam unquam = nigdy

nusquam usquam = nigdzie

2. Polskiemu i nie odpowiada w łacinie neque. Ta postać przeczenia występuje też w połączeniu z zaimkami:

neque quisquam = i nikt

neque quidquam = i nic

neque ullus = i żaden

neque unguam = i nigdy

neque usquam = i nigdzie.

3. Ne - quidem znaczy nawet nie, przy czym wyraz, na którym spoczywa nacisk, stawia się między owymi członami:

ne rex quidem = nawet król nie.

Zdania żądające to takie, w których mówiący rozkazuje, zakazuje, żąda, prosi, życzy sobie. Orzeczenie w tych zdaniach występuje w trybie rozkazującym lub przypuszczającym, przy czym należy zaznaczyć, że w łacinie coniunctiwu używa się znacznie częściej niż w języku polskim (por. §§ 257 - 264).

Rozkaz można złagodzić dodając do imperatiwu takie wyrażenia jak quaeso = proszę, sis = si vis, sodes = si audes, albo używając velim z con. praes. Niekiedy rozkaz wyraża się przez indicativus futuri 1 podobnie jak w jezyku pol­skim.

Tu nihil invita dices faciesve Minerva (Hor. Pis. 385).

Tu me diliges et valebis (Cic. fam. IX 22, 5).

Zakaz w osobie drugiej wyrazić można w różny sposób:

36. -ne (także nihil, numquam) z con. perfecti: ne dixeris, ne dixeritis.

37. noli z infin. praes.: noli dicere, nolite dicere.

38. cave z con. praes.: cave dicas, cavete dicatis.

39. fac ne z con. praes.: fac ne dicas, facite ne dicatis, rzadziej przez:

40. ne z imperatiwem 2: ne dicito

41. ne z con. praes.: ne dicas.

Zdania pytające dzielą się wyraźnie na dwie grupy:

42. Mówiący pyta słuchacza o pewien szczegół, oczekuje uzupełnienia sadu; używa się wtedy zaimków pytających (także przysłownych): quis, quid, uter, qualis (w różnych przy­padkach), ubi, unde, quo, cur, quare ii.

Tę grupę nazywamy pytaniami wyrazowymi.

Ubi habitast (Plaut. Vidul. 54). Unde tibi haec nota sunti (Cic. Pis. 28, 68).

b. Mówiący zwraca się do słuchacza o rozstrzygnięcie treści zdania, oczekuje odpowiedzi tak lub nie. Tę grupę nazywamy pytaniami treściowymi. W zdaniach tych wy. stępują zwykle partykuły pytające: -ne (enklityczne) = czy, num = czyż, nonne = czyż nie, a w pytaniu rozłącznym (pol. czy - czy):

utrum - an - an

-ne - ot - an

- an - an.

Partykuła num sugeruje odpowiedź przeczącą, nonne odpowiedź twierdzącą; enklityczne -ne doczepia się do wyrazu, na którym spoczywa akcent. Często w zdaniu pytającym nie ma żadnej partykuły pytającej; charakter pytający zdania zaznacza się przez odpowiednią intonację.

Videsne navem illami (Cic. Acad. II 25, 81).

Num quis est hic alius praeter me atque tet (Plaut. Trin. 69).

Utrum hoc tu parum commeministi, an ego non satis intellexi, an mutasti sententiam

(Cic. Att. IX 2).

Hodie duxorem ducsi (Ter. Andr. 322).

Niekiedy zdania są tylko pozornie pytające; mówiący nie oczekuje odpowiedzi, gdyż dobrze wie to, o co pyta. Formą pytającą chce wzruszyć słuchaczy lub spotęgować wra­żenie. Są to tzw. pytania retoryczne.

Nihilne prodest orator! iuris civilis scientia? (Cic. De or, I 59, 250).

Num eloquertia Platonem superare possumusi (Cic. Tusc. I 11, 24).

Utrum de imperator e populi Romani, an de Hamibale loquimur (Cic. A tt. VII 11, l).

ZDANIA ZŁOŻONE

Jeżeli zdanie zawiera tylko jedno orzeczenie, nazywamy je zdaniem pojedynczym. Zdanie, w którego skład wchodzą dwa lub więcej zdań pojedynczych (orzeczeń), nazywamy zda­niem złożonym. Ze względu na stosunek zachodzący między zdaniami wchodzącymi w skład zdania złożonego rozróżniamy:

a. zdanie złożone współrzędnie

b. zdanie złożone podrzędnie.

ZDANIA WSPÓŁRZĘDNIE ZŁOŻONE

W zdaniu współrzędnie złożonym jego człony (zdania pojedyncze) określają się obustron­nie i wzajemnie: mają one jakąś podstawę zespolenia, np. występują w nich dwie treści równoczesne, dwie treści przeciwstawne itp. Na podstawę zespolenia wskazują zwykle pewne wyrazy, najczęściej są to spójniki. Niekiedy jednak brak jest wyrazowych wskaź­ników zespolenia, wskaźnikiem jest jedynie sposób wypowiedzenia, a więc odpowiednia intonacja, przycisk, pauza. Między członami zdania współrzędnie złożonego zachodzić może stosunek:

a. łączny, kiedy treści zdań tylko współistnieją w czasie, niekiedy także w przestrzeni;

wskaźnikami zespolenia mogą być następujące spójniki (coniunctiones copulativae):

et = i quoque = także, również -que (enklityczne) = i neque, nec = i nie

aique, ac = i, a nadto, a nawet et non = i nie (jeżeli odnosi się do jednego etiam = także, nawet wyrazu i użyte jest z przyciskiem). Niekiedy spójniki te podwaja się: et - et, neque - neque.

Uwaga. Trzy lub więcej zdań, członów, wyrazów równorzędnych stawia się obok siebie:

1. bez spójników (asyndeton):

Vent, vidi, vici. Honeste, sapienter, iuste vivere.

2. wszystkie ze spójnikiem et (polisyndeton):

Honeste et sapienter et iuste.

3. ostatni ze spójnikiem -que:

honeste, sapienter iustegue.

b. przeciwstawny, kiedy współistniejące treści wykazują ponadto jakieś przeci­wieństwo; wskaźnikami mogą być spójniki (coniunctiones adversativae):

sed, ferum = lecz, ale atqui = a jednak, a przecież at = ale, natomiast, tymczasem tamen = jednak, przecież autem, cero = zaś

c. rozłączny, kiedy treść jednego zdania wyłącza jednoczesne istnienie treści dru­giego; wskaźnikami mogą być spójniki (coniunctiones disiunctivae): aut = albo,

vel = lub, czyli, -ve = lub, sive, seu = czyli. Występuje także jako podwojone: aut - aut, sive - sive, vel - vel.

d. wynikowy, kiedy treść zdania drugiego pojmuje się jako następstwo wynikające z treści pierwszego; wskaźnikami mogą być spójniki (coniunctiones conclusivae):

itague, ergo, igitur, proinde == przeto, zatem, więc

e. przyczynowy; wskaźnikami są spójniki (coniunctiones causales): nam

namque, enim, etenim = albowiem, bowiem, bo.

PODZIAŁ ZDAŃ PODRZĘDNYCH

O zdaniu podrzędnie złożonym mówimy, kiedy jeden jego człon (jedno zdanie pojedyncze) jest nadrzędny, określany, drugi zaś jest zdaniem podrzędnym, określającym; innymi słowy zdanie podrzędne jako całość nawiązuje bezpośrednio do jednej jakiejś części zdania nadrzędnego. Ze stanowiska zdania nadrzędnego można pytać o zdanie podrzędne tak jak pytamy o podmiot, orzecznik, przydawkę, dopełnienie, okolicznik zdania pojedyn­czego. Zależnie od tego, jaką część zdania nadrzędnego wypowiada czy uzupełnia, otrzy­muje zdanie swoją nazwę; ze względu więc na funkcję uzupełniającą w stosunku do zdania nadrzędnego rozróżniamy zdania podrzędne: podmiotowe, orzecznikowe przydawkowe, dopełnieniowe, okolicznikowe

O stosunku składniowym zdania podrzędnego do nadrzędnego mówi nie tylko ich treść lecz także pewien wyraz, który nazywamy wskaźnikiem zespolenia; może nim być (a) spójnik (b) zaimek względny w zdaniu podrzędnym, któremu w zdaniu nadrzędnym odpowiada, wyrażony lub domyślny, odpowiedni zaimek wskazujący. Niekiedy brak wskaźnika wyrazowego; wskaźnikiem zespolenia jest jedynie sposób wymówienia, a więc intonacja, przycisk zdaniowy ; pauza oraz użycie coniuctiwu w zdaniu podrzędnym Ze względu więc na formę zespolenia, czyli sposób połączenia ze zdaniem nadrzędnym wyróżniamy zdania podrzędne: spójnikowe, względne, bezspójnikowe

Wśród spójników wyróżnić można spójniki jednoznaczne, np. etsi, quia i spójniki wieloznaczne, pełniące różne funkcje, np. cum, ul. O znaczeniu i funkcji spójników będzie mowa w §§ 280 - 299.

Uwaga. Warto podkreślić, że te same lub podobne zaimki mogą zaczynać zdanie względne i zdanie bezspójnikowe (pytające zależne), np.:

43. Zasługuje na pochwalę (ten), kto to zrobił.

44. Wiem, kto to zrobił.

W pierwszym wypadku można uzupełnić odpowiednik ten, mamy tu zdania względne; w dru­gim wypadku jest to zdanie pytające zależne, a jeśli chodzi o formę zespolenia - zdanie bezspójnikowe. W języku łacińskim powyższe rozróżnienie jest tym ważniejsze, że w zdaniu podrzędnym należy użyć innego trybu, w pierwszym wypadku indicatiwu, w drugim coniunctiwu.

Zdania okolicznikowe celu. Odpowiadają na pytania: po co? na co?. Zaczynają się od spój­ników: ut (mi) = aby, żeby, ażeby, ne = aby nie, neve (neu) = i aby nie, quo (z compar.) = aby tym. Kładzie się w nich coniunctivus praesentis lub imperfecti według consecutio temporum (innych czasów coniunct. nie używa Się, gdyż cel nie może być czynno­ścią uprzednią).

Legibus idcirco omnes sercimus, ut liberi esse possimus (Cic. Cluent, 146).

Heluetii constituerunt sementes quam maximas, ut in itinere copia frumenti suppeteret (Caes. Gali. I 3, l).

Dionysius, ne tonsori collum committeret, tondere filias suas docuit (Cic. Tusc. V 58).

Uwaga. Jeżeli przeczenie odnosi się do jednego wyrazu użytego z naciskiem, używamy ut non; poza tym w zdaniach zaprzeczonych kładzie się ne: ne quis = aby ktoś nie, aby nikt nie; ne quid = aby nic, ne umquam = aby nigdy itp. neve = i aby nie, zaczyna drugie zdanie celowe, quo używa się w połączeniu z comparatiwem: quo facilius = aby tym łat­wiej.

Przestroga. W języku polskim orzeczenie zdania celowego występuje czasem w bez­okoliczniku, jeżeli podmiot zdania celowego jest zarazem podmiotem zdania nadrzęd­nego; w języku łacińskim kładzie się zawsze coniunctmis, o czym należy pamiętać przy tłumaczeniu z języka polskiego na łaciński.

Zdania podrzędne dopełnieniowe - to takie zdania, o które ze stanowiska zdania nadrzęd­nego pytamy tak samo jak o dopełnienie zdania pojedynczego. (Zaimek pytający może występować w różnych przypadkach, szczególnie w accusatiwie).

Zdania dopełnieniowe podobnie jak w języku polskim mogą być spójnikowe, względne lub bezspójnikowe.

Uwaga. Polskim zdaniom dopełnieniowym odpowiadają w łacinie także równoważniki zdań wy­rażone przez konstrukcję accus. cum infinitivo. Niektóre spójnikowe zdania dopełnieniowe mają bu­dowę podobną do zdań okolicznikowych celu.

Spójnikowe zdania dopełnieniowe występują:

a. po czasownikach (verba curandi et postulandi):

optare = życzyć sobie

postulare: flagitare = żądać

petere, rogare orare, precari = prosić

obsecrare, obtestari = zaklinać

curare, operom dare = starać się

praecipere = polecać

hortari, monere = zachęcać, napominać

suadere = radzić, monere = napominać

facere, efficere, perficere = sprawić, dokonać

assequi, adipisci = osiągać

Spójniki: ut = aby (że), ne = aby nie (że nie), neve (neu) = i aby nie. Występuje coniunc-tivus praesentis lub imperfecti według consecutio temporum (poi. §§ 269, 280).

Cura, ut valeas (Cic. Att. V 20, 9).

Paupertas impulit audax, ut versas facerem (Hor. Epist. II 2, 50 - 51).

Caesar postulamt, ne Ariovistus Aeduis bellum inferret (Caes. Gali. I 43, 9).

b. po czasownikach wyrażających obawę (verba timendi): timere, metuere, vereri i wyrażeniach o podobnej treści metus est, periculum est = zachodzi obawa, niebezpie­czeństwo. Spójniki: ne = aby nie, czy nie, że (obawa połączona z życzeniem, aby się coś nie stało);

ne non = czy, że nie (obawa połączona z życzeniem, aby się coś stało).

Valde metuo, ne frigeas in hibernis (Cic. fam. VII 10, 2).

Timebam, ne evemrent ea, quae acciderunt (Cic. fam. VI 21, l).

Labienus veritus est. ne kostium impetum sustinere non posset (Caes. Gali. V 47).

c. po czasownikach oznaczających przeszkodę (verba impediendi): impedire, prohibere = przeszkadzać, obstare, obsistere = sprzeciwiać się, resistere, repugnare = opierać się itp. Spójniki: guomilius, ne.

Quid obstat, quominus sit beatus? (Gc. nat.d. I 95).

Plura ne scribam, dolore impedior (dc. Att. XI 13, 5).

d. po wyrażeniach:

non dubito quin = nie wątpię, że

quis dubitat quin = któż by wątpił, że

retineri non possum quin = nie mogę się powstrzymać itp.

Spójnik quin, coniunctivus według consecutio temporum. Podobną konstrukcję mają zdania podmiotowe po wyrażeniu: non est dubom quin.

Illi non dubitant, quin ea vera sint, quae defendunt (Cic. Acad. II 8).

Mihi numquam. dubium fuit, quin tibi essem carissimus (Cic. fam. V 19, l)

Noli dubitare, mi Tiro, quin te sublevalurus sim (Cic. fam. XVI 21, 7).

Zdania podrzędne skałkowe. Wśród zdań okolicznikowych sposobu - odpowiadających na pytanie jaki - wyróżniamy zdania mówiące o skutku wywołanym przez treść zdania nadrzędnego; określamy je jako skutkowe. Zdania te są spójnikowe. Zaczynają się od ut (uli) = że, ut non = że nie (ut aemo, ut nihil itp.). Kładzie się w nich coniunctivus we­dług zasad podanych w § 270. W zdaniu nadrzędnym występują często wyrazy: ita sic tam = tak, adeo = do tego stopnia, tantopere = tak bardzo, tot = tyle, talis = taki. tantus = tak wielki; wyrazy te można by nazwać zapowiednikami zespolenia, niekiedy można się ich domyślić lub uzupełnić.

Tanta vis probitatis est, ut eam in hoste etiam diligamus (Cic. Lael. 29).

Epaminondas adeo fuit veritatis diligens, ut ne ioco auidem mentiretur (Nep. Epam 3, l).

Tot annos ita vivo, ut nullius unquam me tempore aut commodo otium meum abs-

traxerit (Cic. Arch. 12).

Siciliam Verres per triennium ita vastavit, ut ea restitui m antiauum statum nullo

modo possi: (Cic. Verr. pr. 12).

Adeo excellebat Aristides abstinentia, ut mus post homilium memoriam rognomine

iusti sit appellatus (Nep. Arist. l).

Uwaga. Przy tłumaczeniu z języka polskiego na łacinę można przyjąć praktyczną wskazówkę, iż w zdaniu skutkowym kładzie się coniunctivus takiego czasu, w jakim występuje orzeczenie zdania podrzędnego w języku polskim.

Zdanie podrzędne podmiotowe to takie zdanie, o które ze stanowiska zdania nadrzędnego pytamy: kto? co? - jak o podmiot zdania pojedynczego. Zdania podmiotowe podobnie jak w języku polskim mogą być spójnikowe, względne lub bezspójnikowe. Pol­skim zdaniom podmiotowym w niektórych wypadkach odpowiada w łacinie konstrukcja acc. lub noro. c. inf. Pewna odmiana spójnikowych zdań podmiotowych ma w łacinie podobną budowę jak zdania skutkowe. Spójnikowe zdania podmiotowe występują:

a. po czasownikach użytych nieosobowo: est, fit, accidit, evenit, contingit = zdarza się, restat = pozostaje, seguitur, efficitur = wynika, wypływa

b. po wyrażeniach złożonych z rzeczownika lub przymiotnika w rodzaju nijakim i słowa posiłkowego est, np. mos est = jest zwyczajem, consuetudo est = jest przyzwy­czajeniem. Zaczynają się od ut, ut non (ut nemo itp.); kładzie się w nich coniunctivus (jak w zdaniach skutkowych).

Persaepe evenit, ut utilitas cum honestate certet (Cic. Port. 25, 89).

Mos erat a maioribus Lacedaemoniis traditus, ut binos haberent semper reges, no-

minę magis quam imperia (Nep. 17, l, 2).

Zdania okolicznikowe przyczyny. Odpowiadają na pytania: dlaczego? z jakiego powodu? Zaczynają się od spójników:

a. cum = ponieważ, praesertim cum = zwłaszcza że

b. quod, propterea quod, auia, auoniam (rzadziej auando, quandoquidem) s= ponieważ gdyż, dlatego że, skoro, kiedy.

Zdania i praesertim cum mają cociunctiyus według consecutio temporum, z innymi spójnikami - indicativus. Także po innych spójnikach (wymienionych pod b) może stać coniunctivus, jeżeli zdanie zawiera myśl cudzą (por. § 302).

Hehetii reliquos Gallos virtute praecedunt, qued fere cotidianis prosliis cum Ger-

manis contendunt (Caes. Gali. I l, 4).

Bene est mihi, quia tibi bene est (Plin. Ep. V 18, l).

Cum cotidiani incaimi fierent sumptus, celeriter pecunia deesse coepit (Nep. 10, 7,2).

Quattuor reperio causas, cur senectus misera videatur: wiam, quod avocet a rebus

gerendis, alteram, quod corpus faciat infirmius, tertiam, quod privet omnibus fere

voluptatibus, quartam, quod haud procul absit a morte (Cic. sen. 5, 15).

Uwaga. Spójnik cum ma także inne zastosowanie; o różnych jego funkcjach mówi § 292.

Zdania podrzędne przyzwalające. Odpowiadają na pytania: mimo co? wbrew czemul Mówią one o fakcie, którego byśmy normalnie nie oczekiwali ze względu na treść zdania nadrzęd­nego. Zaczynają się od spójników: quamquam, cum, quamvis, licet, ut (zaprzeczone ne), etsi, etiamsi, tametsi = chociaż, choć, aczkolwiek, jakkolwiek, lubo; jeśli nawet, chociażby, jeśliby nawet itp. W zdaniu nadrzędnym występuje często tamen = jednak.

a. Quamquam łączy się z indicatiwem

Quamquam animus meminisse horret luctuque refugit, Incipiam (Verg. Aen. H 12).

b. Cum, quamvis łączą się z coniunctiwem według consecutio temporum.

Illa, quamvis ridicula esset, sicut erant, mihi risum non moverunt (Cic. fam. W. 32, 3).

Phocion fuit perpetuo pauper, cum divitissimus esse posset (Nep. 19, l, 2).

Uwaga. Swoisty charakter mają zdania wyrażające przeciwstawienie; zdanie podrzędne zaczyna się od cum (cum adversativum) które tłumaczymy: gdy przeciwnie, gdy tymczasem, podczas gdy, choć; kładzie się coniunctivus.

Socratis ingenium variosque sermones immortalitati scriptis suis Plato tradidit, cum ipse litteram Socrates nullam reliquisset (Cic. De or. III 16, 60). Cum feriant unum, non unum fulmina terrent (Ovid. Pont. 111 2, 9).

45. Licet ut, (zaprzecz, ne) łączą się z coniunctiwem praesentis lub perfecti.

Ut desint vires, tamen est laudanda yoluntas (Ovid. Pont III 4, 79 ).

d. Etsi, etiamsi, tametsi zaczynają zdania przyzwalające z odcieniem zdań warunko­wych; występują tu tryby i czasy jak w okresach warunkowych (por. § 286).

Datis, etsi non aequum locum videbat suis, tamen fretus numero copiarum suarum confligere cupiebat (Nep. l, 5, 4).

Zdania warunkowe. Zdanie podrzędne warunkowe odpowiada na pytanie: pod jakim wa- warunkiem? Mówi ono o fakcie, który musi się wprzód dokonać, aby nastąpiło to, co stanowi treść zdania nadrzędnego. Zdanie podrzędne warunkowe jest spójnikowe; zaczyna się od spójników: si = jeżeli, jeśli, jeżeliby, jeśliby, gdyby; nisi, ni, si, minus = jeżeli nie, jeśli nie, jeżeliby nie, jeśliby nie, gdyby nie; sin = jeżeli zaś, jeśli zaś. Zdanie podrzędne warunkowe wraz ze zdaniem nadrzędnym tworzy tzw. okres warun­kowy; zdanie podrzędne nazywamy poprzednikiem, nadrzędne następnikiem. Zależaie od tego, jak osoba mówiąca ocenia stosunek warunku do rzeczywistości, można wyróżnić trzy okresy:

1. Modus irrealis - okres nierzeczywistości. Jeżeli mówiący chce podkreślić, że warunek przez niego wyrażony jest niezgodny z rzeczywistością, a zatem i następnik się nie spełnia, kładzie się w poprzedniku i następniku coniunctivus imperfecti dla teraźaiejszości i przyszłości, a coniunctivus plusquamperfecti dla przeszłości. W je­zyku polskim występuje najczęściej spójnik gdyby.

Sicilia tota si una voce loqueretur, hoc diceret; si universa prodncia loqui posset, hac voce uteretur; quoniam id non poterat, harum rerum actorem ipsa delegit (Cic. Caec. 11, 19).

Has inimicitias Roscius si cavere potuisset, viveret (Cic. Amer. 17).

Haec quidem ego non ferrem, nisi me in philosophiae portum contulissem (Cic fam VII 30, 2).

Uwaga. W następniku okresu nierzeczywistości kładzie się czasem (a) indicativus czasowników possum, debeo (b) indicativus konstrukcji opisowej czynnej lub biernej (c) indicativus innych czasowników, jeżeli towarzyszy im przysłówek: paene, prope = pra­wie, niemal, o mało co.

Deleri totus exercitus potuit, si fugientes persecuti victores essent (Liv. XXXII 12 7).

Ea mulier, si hoc tempore non diem suum obisset, paucis post annis tamen ei moriendum fuit (Cic. fam. IV 5, 4).

Pons iter paene hostibus dedit, ni munus vir fulsset Horatius Cocles (Liv. n 10 2).

2. Modus potentialis - okres możliwości. Jeżeli mówiący uważa warunek za możliwy do spełnienia, ale nie chce lub nie może rozstrzygnąć, jaki jest właściwie jego stosunek do rzeczywistości, kładzie się w obu członach okresu coniunctivus praesentis dla teraźniejszości i przyszłości, a coniunctivus perfecti dla przeszłości. W języku polskim występują spójniki: jeśliby, jeżeliby; zaś w sposobie wyrażania nie ma wyraźnej różnicy między okresem możliwości i nierzeczywistości.

Thucydidis orationes imitari negue possim, si velim, nec velim fortasse, si possim (Cic. Brut. 287).

3. Modus realis - okres rzeczywistości. Jeżeli mówiący zakłada, że warunek jest ,,do spełnienia", ale nie wypowiada się, jaki jest jego stosunek do rzeczywistości, w obu członach okresu kładzie się indicativus jakiegokolwiek czasu; w następniku występuje też często imperativus. Okres ten nosi nazwę realis (rzeczywisty), choć właściwsza wydaje się nazwa “nieokreślony".

Si vis amari, ama (Sen. Ep. 9, 6).

Parvi sunt foris arma, nisi est consilium domi (Cic. off. I 76).

Naturom si sequemur ducem, numauam aberrabimus (Cic. off. I 100).

Zdarza się, że poprzednik należy do jednego, a następnik do innego okresu; mamy wtedy okres warunkowy mieszany.

Si fractus illabatur orbis, impavidum ferient ruinae (Hor. Carm. Ul 3, 7).

Uwaga. Nisi po przeczeniu (nemo nisi, nihil nisi itp.) tłumaczymy przez tylko, jedynie, chyba że. Jeżeli w poprzedniku przeczenie odnosi się do jednego wyrazu, używamy si non, natomiast nisi kła­dzie się, jeżeli przeczenie odnosi się do treści całego zdania.

Zdania warunkowe zależne. Jeżeli następnik okresu rzeczywistości lub możżliwości występuje w konstrukcji accusativi cum infinitivo albo jest zdaniem, zależnym wymagającym użycia coniunctiwu, także poprzednik kładzie się w coniunctiwie; czas coniunct. stosuje się według consecutio temporum.

Inaczej zachowuje się zależny okres nierzeczywistości. Poprzednik nie ulega zmianie (bez względu na consecutio temporum); natomiast następnik w zależności wymagającej konstrukcji acc. cum infin. przybiera infinitivus na -urum fuisse, w zależności zaś wyma­gającej użycia coniunctiwu przybiera formę coniunct. perfecti koniugacji opisowej czynnej (na -nrus fuerim) bez względu na eonsecutio temporuro. Te zmiany zachodzą jed­nak tylko przy czasownikach, które mają temat supini i mogą owe formy utworzyć.

Sic ab hominibus doctis accepimus, non solum ex malis eligere minima oporteres , sed etiam excerpere ex his ipsis, si quid inesset boni (Cic. off. III l, 3) - NiezlL:

oportet, si inest.

Dicamus Crassum non fuisse periturum, si omini paruisset (Cic. dw. II 40, 94) - Niezal: non perisset, si paruisset.

Dic, quidnam facturus fueris, si eo tempore censor fuisses (Liv. IX 33, 7).

Zdania wyrażające warunek pożądany. Odmianą zdań warunkowych są zdania wyrażające warunek, który osoba mówiąca uważa za wyłączny i pożądany. Zaczynają się one od spój­ników modo, dum, dummodo = byle, byleby: modo ne, dum ne, dummodo fie = byle(by) tylko nie. Występuje w nich coniunctivus jak w poprzedniku okresu możliwości lub nierzeczywistości.

Oderint, dum metuant (Suet. Calig. 30).

Omnia postposui, dummodo praeceptis patris parerem (Cic. fam. XVI 21, 6).

Zdania okolicznikowe czasu. Odpowiadają na pytania: kiedy? odkądt?dopóki?. Określają czas trwania czynności zdania nadrzędnego, przy czym zachodzić może trojaki stosunek. Czynność zdania czasowego może być:

46. wcześniejsza (uprzednia) niż czynność zdania nadrzędnego .

47. równoczesna z czynnością zdania nadrzędnego

48. późniejsza (następcza) niż czynność zdania nadrzędnego, przy czym może cho­dzić o stosunek bezpośrednio następczy lub ogólnikowo następczy.

Zdania czasowe wyrażające czynność uprzednia. Czynność wcześniejszą niż akcja zdania nadrzędnego wyraża się przez:

a. cum = kiedy z coniunct. plusquamperfecti (cum narrativum lub histo-

ricum z odcieniem przyczynowym) w opowiadaniu wypadków przeszłych.

Epaminondas, cum vieisset Lacedaemonios apud Mantineam atgue ipse gram vulnere examinari se videret, quaesivit, salcusne esset clipeus (Cic. fin. II 97).

Cum Caesar Ariminum occupavisset, Urbem religuimus (Cic. fam. XVI 12, 2).

b. postquam, ut, ubi, simul, simulac, simulatque = skoro; ut primum, ubi primum, cum primum = skoro tylko z indic. perfecti (rzadziej z indic. praesentis historici) dla czynności przeszłej jednorazowej.

Lacedaemonii, postquam audierunt muros strui, legałoś Athenas miserunt, qui id fieri vetarent (Nep. 2, 6, 4).

c. ul, ubi. simulac, cum (iterativum), quotiens = ilekroć z indicatiwem różnych czasów dla czynności powtarzających się.

Poetarum libros delectationis causa, cum est otium, legere soleo (Cic. De OT. II w

Zdania czasowe wyrażające czynność równoczesną. Czynność zdania czasowego równoczesna z akcją zdania nadrzędnego wyraża się przez:

a. cum z indicatiwem (cum temporale); w zdaniu nadrzędnym występują często słowa: tum, eo tempore, eo die itp. Zdanie podrzędne określa jedynie czas, poza tym między czynnościami obu zdań nie ma wewnętrznego związku.

Cum Caesar in Galliam venit, alterius factionis principes erant Hciedui, alteraius Sequani (Caes. Gali. VI 12, l)

b. cum z indicatiwem (cum explicativum, czyli coincidentiae); zachodzi tu nie tylko równocześność czynności, ale ponadto zdanie czasowe wyjaśnia, na czym pole­ga czynność wyrażona w zdaniu nadrzędnym: oba zdania mają ten sam podmiot ten sam tryb i czas. W języku polskim oddajemy zdanie podrzędne przez imiesłów współczesny przysłówkowy na -ąc albo przez zwroty: przez to, że lub kiedy.

De te, Catilina, cum tacent, clamant (Cic. Cafil. I 21). Cum “nosce te" dicit Apollo hoc dicit: “nosce animum tuum" (Cic. Tusc. I 52).

Epicurus ex animis hominum extraxit radicitus religionem, cum dis immortalibus et opem et gratiam sustulit (Cic. nat. d. I 121).

c. cum = kiedy z coniunct. imperfecti (cum narrativum lub historicum) w opowiadaniu wypadków przeszłych wyraża okolicznik czasu z odcieniem przyczyno­wym. Ten odcień przyczynowy i wzajemna zależność obu czynności odróżnia cum narrativum od cum temporale.

Epaminondas, cum vicisset Lacedaemonios apud Mantineam atque ipse gravi minere exanimari se videret, quaesivit, saluusne esset clipeus (Cic. fin. II 97).

Maiores nostri, convenae, pastoresque, cum in his locis nihil praeter silvas paludesque esset, novam urbem tam brevi aedificarunt (Liv. V 53, 9).

d. postquam z indic. imperfecti w opowiadaniu wyraża okoliczności uboczne równo­czesne z czynnością zdania nadrzędnego.

Labienus, postquam neque aggeres neque fossae vim hostium sustinere poferant, Caesarem facit certiorem (Caes. Gali. VII 87, 3).

e. dum = podczas gdy z indicat. praes. historici; w przekładzie na język polski kładziemy czas przeszły czasowników niedokonanych, rzadziej czas teraźniejszy.

Haec dum apud hostes geruntur, Pothinus a Caesare est interfectus (Caes. B. cm. III 112, 11).

49. dum, donec, quoad, quamdiu = jak długo, dopóki z indicatiwem wszystkich czasów. Fuit Lacedaemoniorum gens fortis, dum Lycurgi leges vigebant (Cic. Tusc. I 101).

Ut aegroto, dum anima est, spes esse dicitur, sic ego, quoad Pompeius in Italia fuit, sperare non destiti (Cic. Att. IX 10, 3).

Zdania czasowe wyrażające czynność późniejszą. Wyróżniamy tu dwie odmiany zdań:

1. Zdania czasowe oznaczające kres czasu akcji wyrażonej przez zdanie nadrzędne;

akcja zdania czasowego rozgrywa się natychmiast po wydarzeniu zdania nadrzędnego.

Ten stosunek bezpośrednio następczy wyraża się przez:

a. dum, donec, quoad = aż, dopóki nie z indic. praes., perfecti lub futuri exacti dla wyrażenia czynności uważanej za rzeczywistą.

Epaminondas usque eo ferrum in corpore retinuit, quoad remmtiatum est mcisse Boeotos (Nep. 15, 9, 3).

b. dum, donec, quoad = ażby, dopóki by nie z coniunctiwem dla wyrażenia czynności uwaźauej za zamierzoną lub możliwą.

Ouinctius paucos moratus est dies, dum se copiae ab Corcyra assequerentur (Liv. XXXII 9, 8).

c. Osobliwy typ stanowią tzw. zdania czasowe odwrotne. Zaczynają się od cum (cum inversum) z indic. perfecti lub praes. histor., często z dodatkiem subito, repente, interea. Zachodzi tu stosunek bezpośredniej następczości. Osobliwość polega na tym, że myśl główna zawarta jest w zdaniu zaczynającym się od cum, a więc formalnie podrzędnym, określenie zaś czasu wyrażone jest przez zdanie formalnie nadrzędne, w któ­rym występuje imperfectum lub plusquamperfectum indicativi, często z dodatkiem: iam, vix, nondum itp.

Iamque rex eduxerat copias et moenia obsidebat, cum hostium obruti telis sunt (Curt.VIII 10, 16).

Vixdum tuam epistolam legeram, cum ad me Postumius Curtius venit (Cic. Att. IX 2a, 3).

2. Zdania czasowe wyrażające ogólnie czynność późniejszą niż akcja zdania nadrzęd­nego; ten stosunek (ogólnikowo) następczy wyraża się przez:

a. antequam, priusquam = nim, zanim z indic. praes. perf. lub futuri exacti dla czynności, którą mówiący uważa za rzeczywistą. W tłumaczeniu na język polski prae-sens oddaje się przez czas przyszły.

Qua de re antequam dicere incipio, perpauca mihi de meo officio verba facienda sunt (Cic. Cluent. 117).

b. antequam, priusquam = zanim by z coniunctiwem dla czynności, którą mówiący uważa za oczekiwaną lub zamierzoną.

Antequam verbum facerem, praetor de sella surrexit atque abiit (Cic. Verr. 4, 147).

Uwaga. Wyrazy antequam, priusquam mogą być rozdzielone: pierwsza część wystę­puje w zdaniu nadrzędnym, a zdanie czasowe zaczyna się od quam. Jeżeli zdanie nadrzędne jest zaprzeczone, non, prius quam w języku polskim oddajemy przez: nie pierwej aż.

SPÓJNIKI WIELOZNACZNE

Niektóre spójniki pełnią różne funkcje; najważniejsze z nich to: cum oraz ut.

Cum z coniunctiwem może znaczyć:

1. kiedy (cum narrativum vel historicum) - zaczyna zdania czasowe z odcieniem przy­czynowym (§§ 289a, 290c).

2. ponieważ (cum causale) - zaczyna zdania przyczynowe (§ 284).

3. chociaż (cum concessivum) - zaczyna zdania przyzwalające (§ 285).

4. gdy tymczasem, gdy przeciwnie, podczas gdy, choć (cum adversativum). -Czas coniunctiwu stosuje się do zasad o consecutio temporum z tym, że cum narrativuia faczy się tylko z coniunct. iraperfecti lub plusquamperfecti, występuje bowiem w opowiadaniu wydarzeń przeszłych (w zdaniu nadrzędnym jest czas przeszły).

Cum z indicatiwem występuje w zdaniach czasowych w różnych odmianach - jako;

5. cum temporale (§ 290a) = kiedy

6. cum explicativum (§ 290b) = kiedy, przez to że

7. cum iterativum (§ 289c) = ilekroć

8. cum inversum (§ 291c) = gdy (nagle)

Ut z coniunctiwem może znaczyć:

1. aby, ażeby (ut finale) - zaczyna zdania celowe

2. aby, ażeby (ut obiectivum) - zaczyna zdania dopełnieniowe

3. że, iż (ut consecutivum) - zaczyna zdania skutkowe

4. że, iż - zaczyna zdania podmiotowe

5. chociaż (ut concessivum) - zaczyna zdania przyzwalające

Ut z indicatiwem:

6. jak (ut comparativum) - w zdaniach porównawczych

7. skoro, gdy (ut lernporale) z indic. perfecti - w zdaniach czasowych.

ZDANIA WZGLĘDNE

Często jako wskaźniki zespolenia występują na początku zdań podrzędnych zaimki względ­ne. W zdaniu nadrzędnym występują zwykle jako ich odpowiedniki jednorodne zaimki wskazujące is - qui, id - quod itd; jeżeli takie odpowiedniki nie są wyrażone, łatwo można je uzupełnić. Podobnie jak w języku polskim, zdaniami względnymi są zdania: podmiotowe, dopełnie­niowe, przydawkowe, orzecznikowe.

Uwaga. Niekiedy rzeczownik, do którego odnosi się zaimek względny, występuje w zdaniu pod­rzędnym, zwłaszcza jeżeli stoi ono na pierwszym miejscu.

Qua nocte natus esst Alexander, eadem templum Dianae Ephesiae conflagravit. (Po polsku): Tej samej nocy, w której...

Czasem powtarza się rzeczownik, do którego odnosi się zaimek względny.

Erant omnino itinera duo, guibus itineribus Heluetii domo exire possent.

Charakterystyczne dla języka łacińskiego są zdania względne mające znaczenie zdań okolicznikowych: (a) celu (b) skutku (c) przyczyny (d) przyzwolenia. W zdaniach tych występuje coniunctivus podobnie jak w odpowiednich zdaniach spójnikowych. Na język polski tłumaczymy często zaimek względny przez spójnik z zaimkiem wskazującym.

Zdania względne celowe - qui = ut is (ut ego, ut tu itd.) w języku polskim tłumaczymy przez: który by, co by, aby, który ma...

Romulus legatos circa mcinas gentes misit, qui societatem conubiumgue novo populo peterent (Liv. I 9, 2).

Legem brevem esse oportet, quo facilius ab imperitis teneatur (Sen. Epist. 94, 38).

Zdania względne skutkowe - qui = ut is (vt ego, ut tu itd.), w języku polskim tłumaczymy przez: który by, co by, że, żeby.

Nemo est tam senex, qui se annum non putet posse vivere (Cic. sen. 1, 24).

Vibuilium Caesar idoneum indicavit, quem cum mandatis ad Pompeium mitteret (Cacs. B, civ. III 10, 2).

Zdania względne przyczynowe - qui = cum is (ego, tu itd.), po polsku znaczy: który, ze, ponieważ, skoro, kiedy, gdyż.

O magna vis veritatis, quae facile se per se ipsa defendat (Cic. Cael. 63).

Alexander, cum ad Achillis tumulum adstitisser. O fortunate, inauit, adulescens, qui tuae virtutis Homerum praeconem imenens (Cic. Arch. 24).

Zdaniu względne przyzwalające - qui = cum is (ego, tu itd.), po polsku znaczy: który, jakkolwiek, chociaż.

At hi miserrimo ac patientissimo exercitui Caesaris luxuriem obiciebant, cui semper omnia ad necessarium usum defuissent (Caes. Civ. III 96, 2).

Połączenie względne. Zaimek względny służy często do ściślejszego połączenia dwu kolej­nych zdań niezależnych. W języku polskim odpowiada mu zwykle zaimek wskazujący ze spójnikami: i, a, zaś, jednak, bowiem ii.

Caesar Remos cohortatus omnem senatum ad se comenire principumque liberos obsides ad se adduci iussit. Quae omnia ab his diligenter ad diem facia sunt (Caes. Gali. II 5, l).

Confecti vulneribus hostes terga vertere. Quorum magno numero interfecto Crassus ex itinere oppidum Sontiatum oppugnare coepit. Quibus fortiter resistentibus vineas turresque egit (Caes. Gali. III 21, l - 2).

Zdania porównawcze. W zdaniach porównawczych wyrażających czynność rzeczywistą kładzie się indicativus. W zdaniach tych występują zwykle pary odpowiadających sobie, zaimków (niekiedy zaimek wskazujący jest tylko domyślny): ut (auemadmodum, quomodo) - ita, sic, quam - tam, quantus - tantus, qualis - talis, quot - tot, qui - idem, quo - eo, quanto - tanto, quantopere - tantopere, quotiens - totiens ii.

Uwaga. Po wyrazach oznaczających równość, podobieństwo, nierówność, różnicę idem, alius, par, dispar, similis, dissimilis itp. występuje spójnik ac, atque.

Zdania porównawcze, wyrażające czynność pomyślaną, kładzie się w coniunctiwie według consecutio temporum lub jak w okresie warunkowym nierzeczywistym (modus irrealis). Zaczynają się one od tamquam (si), velut (si), quasi, ac si = jak gdyby.

ZDANIA BEZSPÓJNIKOWE

Bezspojnikowe połączenie zdań podrzędnie złożonych występuje w łacinie częściej niż w języku polskim. W języku łacińskim zaznacza się zależność przez użycie coniunctiwu w zdaniu podrzędnym. Tu należą zdania typu:

a. fac venias, cave facias

b. coniunct. optativus przy velim, nolim, malim; vellem, nollem, mallem.

Velim mihi ignoscas (Cic. fam. XIII 75, l).

Quam vellem Panaetium nostrum nobiscum haberemus (Cic. rep. I 15).

Najważniejszą grupę podrzędnych zdań bezspójnikowych stanowią zdania pytające zależne. Ze względu na swą funkcję w stosunku do zdania nadrzędnego są to zdania dopełnieniowe lub podmiotowe. Zdania pytające zależne kładzie się zawsze w coniunctiwie według consecutio temporum (§ 269). Podobnie jak zdania niezależne dzielą się one na:

50. pytania wyrazowe, zaczynające się zaimkiem pytającym

51. pytania treściowe, zaczynające się od partykuł -ne, num (rzadko nonne).

Uwaga. Nonne występuje tylko przy quaero = pytam. Po czasownikach conor = próbuje exspecto = oczekuję kładzie się niekiedy si = czy. W pytaniach rozłącznych zamiast ai non używa się też necne.

Scire cupio, quid agas, quid exspectes (Cic. fam. VII 10, 3).

Hannibal imperamt puero, ut sibi nuntiaret, num undique obsideretur (Nep. 23, 12, 4).

Agitur, liberine vivamus, an mortem obeamus (Cic. XI Phil. 24).

Anten dubitabam, venturaene essent legiones, nunc mihi non est dubium, quin venturae non sint (Cic. fam. II 17, 5).

Zdania zawierające myśl cudzą. Zdania podrzędne, w których osoba mówiąca wyraża myśl cudzą kładzie się w coniunctiwie. W języku polskim rzadko używamy w takim wypad­ku trybu przypuszczającego, częściej zwrotów: rzekomo, jego (ich) zdaniem itp.

Socrates accusatus est, quod corrumperet (zdaniem oskarżycieli) iuventutem (Cic.Quint. IV 4, 5).

ASSIMILATIO MODI

Jeżeli w zdaniu nadrzędnym występuje coniunctivus, to zdanie podrzędne otrzymuje także coniunctivus.

Di tibi dent, quaecumque optes (Plaut. Mil. 1038).

Isto bono utare, dum adsit; cum absit, ne requiras (Cic. sen. 33).

Podobnie zdania, zależne od konstrukcji acc. c. infin., występują w coniunctiwie. Zdania wtrącone, nie związane treściowo z czynnością wyrażoną przez acc. c. inf., zachowują indicativus.

Dixit quidam ex militibus plus, quam pollicitus esset, Caesarem facere (Caes. Gali.I 42, 6).

ORATIO OBLIQUA

Cudzą wypowiedź można przytoczyć: (a) dosłownie, bez zmian z użyciem cudzysłowu (oratio recta), albo (b) uzależnjającją syntaktycznie od czasowników: powiedział, rzekł, że... (oratio obliqua). W języku łacińskim używa się mowy zależnej częściej niż w języku polskim. Pamiętać należy o następujących zasadach.

W oratio obliqua:

1. zdania ozriajmujące kładzie się w acc. c. infin.

2. zdania żądające kładzie się w coniunctiwie

3. zdania pytające właściwe (w drugiej osobie) kładzie się w coniunctiwie

4. pytania retoryczne (w pierwszej lub trzeciej osobie) kładzie się w acc. c. infin.

5. zdania podrzędne kładzie się w coniunctiwie. Czas coniunctiwu stosuje się do czasownika, od którego wypowiedź jest zależna, według consecutio temporum.

Zaimkom osoby pierwszej w mowie niezależnej odpowiadają w mowie zależnej zaimki zwrotne: sui, sibi, se, suus, a jeśli spoczywa na nich nacisk zaimek ipse. Zaimkom osoby drugiej lub trzeciej w mowie niezależnej odpowiada w mowie zależnej zaimek is lub ille.

Wyrazom mowy niezależnej odpowiadają w mowie zależnej

hic ille

hodie illo die

nunc tum

cras postero die

heri pridie

Przykłady

Oratio recta

Legati ita consulem orant: “Noli nos in rebus tam trepidis deserere! Quo enim repulsi ab Romanis ibimus?"

Caesar iegatis ita respondit: “Diem ad deliberandum sumam. Si quid vultis, ad Idus Apriles revertimini!"

Ubii Caesarem ita orabant: “Auxilium nobis fer, quod graviter ab Suevis premimur; vel si id facere occupationibus rei publicae prohiberis, exercitum modo Rhenum transporta! Id no­bis ad auxilium spemque reliqui temporis satis erit".

Burrus ita respondit: “Praetoriani toti Caesarum domui obstricti memoresque Germania nihil adversus progeniem eius atrox audebunt. Perpetret Anicetus promissa".

Oratio obliqua

Legali consulem orant, ne se in rebus tam tre­pidis deserat; quo enim se repulsos ab Ro­manis ituros? (Liv. XXXTV 11, 5).

Caesar Iegatis respondit diem se ad deliberandum sumpturum; si quid vellent, ad Idus Apriles reverterentur (Caes. Gali. I 7, 6).

Ubii Caesarem magnopere orabant, ut sibi auxilium ferret, quod graviter ab Suevis premerentur vel si id facere occupationibus rei publicae prohiberetur, exercitum modo Rhe­num transportaret; id sibi ad auxilium spemque reliqui temporis satis futurum (Caes. Gali. IV 16, 5 - 6).

Ille (Burrus) praetorianos toti Caesarum do­mui obstrictos memoresque Germanici nihil adversus progeniem eius atrox ausuros res­pondit; perpetraret Anicetus promissa (Tac. Ann. XIV 7).

UWAGI STYLISTYCZNE

Szyk wyrazów w zdania łacińskim jest dużo swobodniejszy niż np. w języku francuskim czy angielskim, w których miejsce wyrazu decyduje o jego funkcji syntaktycznej w zdaniu. Liczne bowiem końcówki fleksyjne w łacinie, podobnie jak w języku polskim, wskazują na związek przynależnych do siebie wyrazów.

Szyk zwyczajny (gramatyczny) polega na tym, że pierwsze miejsce w zdaniu zaj­muje podmiot, ostatnie orzeczenie; w środku zaś grupują się określenia: przydawki, okoliczniki, dopełnienia. Często jednak odstępuje się od tych zasad wprowadzając szyk przestawny: wyraz, na którym spoczywa nacisk, kładzie się na miejscu pierwszym lub ostat­nim. Niekiedy zaś decydują względy rytmiczne.

Z bardziej szczegółowych zasad można wymienić następujące:

Rzeczowniki: rex, urbs, oppidum, terra, flumen, mons, provincia kładzie się zwykle przed imieniem własnym, inne dopowiedzenia raczej po imieniu własnym.

Provincia Gallia. Rex Deiotarus. Archias poeta.

Zaimki wskazujące kładzie się przed rzeczownikiem, dzierżawcze po rzeczowniku.

Hic vir, illud carmen; vita mea, pater noster.

Zaimki nieokreślone kładzie się przed rzeczownikiem, tylko quidam po rzeczowniku albo między przymiotnikiem i rzeczownikiem. Miles quidam, nomis quidam terror.

Jeżeli chodzi o zdania złożone, należy zaznaczyć, że w językach nowożytnych częściej występuje parataksa czyli zdania współrzędnie złożone, w łacinie natomiast przeważa hypotaksa czyli zdani a złożone podrzędnie; często łączą się zdania w dłuższe okresy.

Jeżeli zdanie nadrzędne i podrzędne mają wspólny podmiot lub wspólne dopełnienie, to ów wyraz wysuwa się na początek okresu przed spójnik zdania podrzędnego.

Haedui, cum se defendere non possent, legatos ad Caesarem mittunt.

Pierwsze miejsce zajmują też wyrazy nawiązujące do poprzedniego zdania; na końcu wy­powiedzi umieszcza się wyrazy nawiązujące do zdania następnego.

Tytuły książek, rozdziałów, rozpraw występują w łacinie:

a. w nominatiwie, jeżeli tytuł stanowi rzeczownik oznaczający gatunek literacki, np. Historiae, Annales, Tusculanae disputationes, Epistula ad Caesarem missa, Gratio im Catilinam fiabita.

b. w ablatiwie z przyimkiem de, jeżeli tytuł stanowi rzeczownik podający przedmiot, o którym będzie mowa, np. De re publica. De legibus. De officiis

c. w konstrukcji acc. c. infin., której w języku polskim odpowiada zdanie oznajmujące

d. w coniunctiwie jako w zdaniu pytającym zależnym, jeżeli tytuł jest wyrażony w formie pytania.

W przykładach podanych pod b, c, d domyślne są zwroty tractatur, quaeritur, scribo itp.

Polskiemu zwrotowi “pod tytułem" odpowiada w łacinie zdanie względne: qui inscribitur, qui inscriptus est. Polski zwrot “na przykład" oddaje się w łacinie przez: ut, velut, verbi causa, verbi gratia, exempli causa, nam, quidem.

Przy wyliczaniu używa się wyrazów: primum, deinde, tum, tum... deniaue (lub posiremo);

w języku polskim odpowiadają wyrazy najpierw, potem, dalej... wreszcie, albo: po pierw­sze, po drugie itd. Zaimki ille - hic często tłumaczy się na język polski: pierwszy - drugi.

Przy przechodzeniu do dalszych wywodów używa się zwrotów: proximwn est, ut doceam, illud nunc videamus; nunc quod instat itp.

Powrót do pierwszego tematu zaznacza się zwrotami:

sed redeamus illuc, unde devertimus (Cic. fam. Xn 25, 5)

illuc, unde abii, redeo (Hor. serm. I l, 108)

sed ad institutam disputationem revertamur.

Końcowe partie wywodu zapowiadamy zwrotami: restat, ut doceam; reliquum est, ut atque ut ad extremum illud veniamus. Zakończyć można wywód zdaniem: haec habui, quae... dicerem.

Polskim rzeczownikom abstrakcyjnym odpowiadają w łacinie często rzeczowniki kon­kretne albo całe zdania:

id, quod tendimus = cel

quae ex re seauuntw ==skutki

Cicero puer = C. w dzieciństwie

Cato admodum senex = K. w bardzo podeszłym wieku

TROPY I FIGURY

Do ożywienia stylu, zapewnienia mu pewnej ozdobności i sugestywności służą też tzw.

tropy i figury retoryczne.

Tropem nazywa się niezwykłe użycie wyrazu lub zwrotu zamiast innego wyrazul ub zwrotu, figury zaś polegają na niezwykłym zestawieniu i układzie wyrazów lub myśli. Wśród figur starożytni wyróżniali figury słów (figurae elocutionis vel figurae verborum - schemata lexeos) oraz figury myśli (figurae sententiarum - schemata dianoias).

Do tropów należą m.in.:

52. Metafora czyli przenośnia (translatio) Fabius scutum Romanorum fuit, Marcellus gladius (Flor. I 22). Tota sitit tellus (Ovid. Fast. IV 946).

53. Metonymia (denominatio) Lego Homerum = lego Homeri cannina, Bacchus = vinum, Ceres = frumentum, Mars = bellum, lam proximus ardet Ucalegon = domus Ucalegontis (Verg. Aen. II 311).

54. Synekdoche (comprehensio) Tectum = domus, limen = domus, puppis = navis, quadrupes = equus (pars pro toto).

55. Hiperbola (superlatio) Luce sunt donora nobis tua consilia omnia (Cic. I Cal, 6)

56. Eufemizm Decedere = mori; Puella = meretrix

57. Ironia (dissimulatio) Magnum imperatorem, fortem exercitum, quorumnlot manus unam mulierculam avexerint

Najważniejsze figury

a. myślowe

1. Antyteza czyli przeciwstawienie (oppoaitio)

Ego reges eieci, vos tyrannos introducitis, ego libertatem, quae non erat, peperi, vos partam servare non vultis (Rhet. Her. 4, 53). Ars longa, vita brevis (Hippocrates).

2. Climax czyli stopniowanie (gradatio) a minore ad maius lub a maiore ad minus.

In urbe luxuries creatur, ex luxurie exsistat avaritia necesse est, ex avaritia erumpat audacia, inde omnia scelera gignuntur (Cic. Sex. Rosc. 75).

58. Oxymoron czyli zestawienie sprzeczności Cum tacent, clamant (Cic. I Cal- 21)

Summum ius, summa iniuria (Cic. off. I 33).

4. Pominięcie (praeteritio) - mówca oświadcza, że jakąś okoliczność pomija i właśnie przez to zwraca na nią uwagę.

Nam illa nimis antiqua praetereo, quod C. Servilius Ahala Sp. Maelium novis rebus

studentem manu sua occidit (Cic. I Cat. 3).

5. Apostrofa czyli bezpośredni zwrot do osób nieobecnych, bóstw, przedmiotów. Zbliżona do apostrofy jest personifikacja i inwokacja.

Vos iam, Albani tumuli atque luci, vos, inquam, imploro atque tester vosque Albumorum obrutae arae.

6. Hysteron proteron czyli przestawienie następstwa zdarzeń. Moriamur et in media arma ruamus. (Verg., Aen. II 353)

7. Hypofora (occupatio, praemunitio) czyli uprzedzenie możliwych zarzutów przeciwnika.

Dicet aliguis: Haec igitur est tua disciplina? sic tu instituis adulescentes? (Cic. Cael.17, 39).

8. Aposiopeza (reticentid) - przerwanie wypowiedzi motywowane wzruszeniem.

Si perficitis, quod agitis, me ad vos venire oportet, sin autem ... sed nihil opus est reliqua scribere. (Cic. fam. XIV 3,5) Quos ego! ... Sed motos praestat componere fluctus (Verg. Aen. I 135).

9. Anakolot czyli załamanie konstrukcji składniowej.

An dubitas, quin praestans valetudine ... dubitabisne eum miserum dicere?

b. wyrazowe

10. Anafora (repetitio) czyli powtórzenie tego samego wyrazu na początku kolejnych zdań lub członów zdania.

Pleni omnes sunt libri, plenae sapientium voces, plena exemplorum wtustas (Cic. Arch. 14).

11. Epifora (comersio) czyli powtórzenie tego samego wyrazu na końcu kolejnych zdańl ub członów zdania.

Doletis tres exercitus populi Romani interfectos: interfecit Antonius, desideratis clarissimos cives: eos quoque eripuit Antoniiis: auctoritas huius ordinis afflicta est:

affixit Antonius (Cic. n Phil. 55).

12. Dwukrotność (geminatio) czyli bezpośrednie powtórzenie tego samego wyrazu.

Fuit, fuit ista quondam in hac re publica virtus (Cic. I Cat. 3).

Nos, nos, dico aperte, consules desumus (Cic. I Cat. 3).

13. Aliteracja czyli zestawienie wyrazów zaczynających się od tej samej spółgłoski.

Namque pudor prohibebat pilura profari (Hor. Serm. I 6, 57).

14. Paronomasia (annominatio) czyli zestawienie wyrazów o podobnym brzmieniu a róż­nym znaczeniu.

Omnia praeclara rara (Cic. Lael. 76).

15. Onomatopeja czyli użycie wyrazów naśladujących głosy natury, zwierząt.

Quamvis sint sub aqua, sub aqua maledicere temptant (Ovid. Met. VI 376).

16. Elipsa (pmissio) czyli opuszczenie wyrazu.

Cicero Attico suo salutem (dom. dicit).

17. Hendiadys czyli wyrażenie jednego pojęcia przez dwa, wyrazy połączone spójnikiem.

Natura pudorque = wrodzona wstydliwość repudiare atque respuere = odrzucić z pogardą.

18. Chiasmus czyli szyk krzyżowy (nazwa od greckiej litery chi).

Concordia mcusima minima amntia

19. Asyndeton (dissolutio) czyli zestawienie zdań lub członów zdania bez połączenia ich odpowiednimi spójnikami.

Veni, vidi, vici.

20. Połysyndeton (acenatio) czyli połączenie kilku zdań lub członów zdania powtarzają­cym się spójnikiem.

Ego et miles et tribunus et legatus et consul versatus sum in vario genere bellorum.

UWAGI O HEKSAMETRZE DAKTYLICZNYM I DYSTYCHU ELEGIJNYM

Istnieje zasadnicza różnica między wierszem antycznym a wierszem nowożytnym. Rytm wiersza nowożytnego wiąże się ściśle z akcentem wyrazowym, rytm wiersza antycznego jest niezależny od akcentu poszczególnych wyrazów, wiąże się natomiast z iloczasem, z określonym następstwem sylab długich i krótkich. Czas trwania sylaby krótkiej (U) nazywamy morą, sylaba długa (-) trwa dwie mory, toteż w wielu rodzajach wierszy dwie sylaby krótkie można ściągnąć w jedną długą, albo sylabę długą można rozwiązać przez dwie krótkie.

W wierszu jedne sylaby wymawia się silniej, czyli z przyciskiem (ictus) - taką sylabę nazywamy arsą (arsis); inne wymawia się słabiej, bez przycisku - tworzą one tzw. tezę (thesis). Arsa i teza razem dają stopę, najczęstsze są stopy trzy- i czteromorowe. W poezji unika się rozziewu (hiatus), czyli zbiegu dwóch samogłosek przy zetknięciu się wyrazów jeżeli jeden wyraz kończy się na samogłoskę lub -m z poprzedzającą samogłoską, a wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub h, następuje tzw. wyrzutnia (elisio): opuszcza się w wymowie końcową samogłoskę (lub samogłoskę +m) pierwszego wyrazu:

Conticuer(e) omnes intentiqu(e) ora tenebant (Verg. Aen. II l).

Jeżeli jednak drugim wyrazem jest est lub es, opuszcza się e tego właśnie wyrazu; zjawisko to nazywamy aferezą (aphaeresis). Np. Ovid. Metam. I 89:

Aurea prima sata (e)st aetas ...

Najbardziej znanym rodzajem wiersza antycznego jest tzw. heksametr daktyliczny, czyli wiersz złożony z sześciu daktyli (-'- UU); używa się go szczególnie w utworach epic­kich, lecz także w innych gatunkach poezji. Daktyl w czterech pierwszych stopach można zastąpić spondejem (-'- -), w piątej stopie takie zastępstwo jest stosunkowo rzadkie i daje specjalny efekt artystyczny (versus spondiacus). Szósta stopa jest zawsze dwusylabowa - z tym że sylaba ostatnia jest obojętna (anceps) co do długości (-'- U). Zatem schemat heksametru daktylicznego przedstawia się następująco:

-‘- ŪŪ|-‘-ŪŪ|-‘-ŪŪ|-‘-ŪŪ|-‘-UU|-‘-Ū

Heksametr jest wierszem zbyt długim, by wymówić go jednym tchem, toteż gdzieś w środku występuje tzw. średniówka; wyróżnia się dwie jej odmiany, cezurę - rozdzielającą stopę, i dierezę, wypadającą z końcem stopy. Najczęściej spotyka się cezurę męską; w trzeciej stopie po arsie (caesura semiquinaria - penthemimeres), np. Verg. Aen. 2 1:

Conticuere omnes || intentique ora tenebant.

W trzeciej stopie może też występować cezura żeńska, tj. po sylabie długiej i krótkiej, czyli tzw. trocheiczna (caesura trochaica - kata triton trochaion), np. Verg. Aen. IV 486:

Spargens umida mella || soporiferumque papaver.

Rzadziej są używane inne cezury. Dla poezji bukolicznej charakterystyczna jest średniówka po czwartej stopie (diaeresis bucolica), np. Verg. Buc. 7, l:

Forte sub arguta consederat || ilice Daphnis.

Heksametr klasyczny zachowywał proporcje między ilością daktyli i spondejów. Przewaga daktyli w wierszu wyraża żywość, ruchliwość, np. Verg. Gwiy. TO. 284:

Sed fugit interea, fugit inreparabile tempus.

Przewaga spondejów nadaje charakter poważny, powolny, np. przy opisie pracy cyklo­pów w kuźni, Verg. Aen. VIII 452:

Illi intersese multa vi bracchia tollunt.

Do rzadkości należy heksametr zbudowany z samych spondejów, np. u Katulla 116, 3:

Qui te ienirem nobis, neu conarere.

Wierszem daktylicznym Jeść także tzw. pentametr. Jest to wiersz niezupełny czyli katalektyczny; w trzeciej i szóstej stopie brak tezy, jest tylko arsa. Mamy tu niejako pow­tórzenie pierwszej części heksametru do cezury pięciocząstkowej:

-‘-ŪŪ|-‘-ŪŪ|-‘-||-‘-UU|-‘-UU|

połączenie heksametru z pentametrem tworzy tzw. dystych, czyli dwuwiersz elegijny, np. Ovid. Trist. IV 10, 1-2:

Ille ego qui fuerim, tenerorum lusor amorum,

Quem legis, ut noris accipe posteritas!

Niektórzy poeci polscy próbowali naśladować heksametr - z tym, że funkcję sylab długich pełniły sylaby akcentowane, krótkich nie akcentowane. Np. w Konradzie Wallenrodzie A. Mickiewicza znajdujemy wiersze następujące (w. 255 - 256):

Skąd Litwini wracali? Z nocnej wracali wycieczki,

Wieźli łupy bogate, w zanikach i cerkwiach zdobyte.

pewne wyobrażenie o dystychu elegijnym może dać następujący przekład epigramu termopilskiego-

Gościu, oznajmij Spartanom, że tutaj polegliśmy w boju

Zawsze gotowi strzec świętych ojczyzny swej praw.

RACHUBA CZASU

Lata. Rzymianie nie mieli ustalonej ery, według której oznaczaliby daty roczne. Lata określali według urzędujących w danym roku konsulów, np. L. Pisone, A. Gabinio consulibus (Caes. Gali. 6, 4), Cn. Pompeio et M. Crasso consulibus (Sali. Catii. 38, l), Q. Fobio Maximo quintum (= po raz piąty), Q. Fuhio Flacco quartum (= po raz czwarty) consu­libus (Liv. XXVII 7, 7).

W epoce cesarstwa liczono iata od objęcia rządów poszczególnych władców. W historio­grafii wprowadzono pewne stałe daty początkowe, najczęściej rok założenia Rzymu (= 753 przed n. e.), czasem początek republiki po wypędzeniu ostatniego króla (= 510 p.n.e); podawano więc rok ab urbe condita, w skrócie a.u.c. albo post reges exactos. Mniejsze znaczenie miała rachuba od początku jakiejś wojny, np. quorto decimo anno Punici belli (Liv. XXVIII 38, 12). Dopiero w połowie szóstego stulecia naszej ery zaczęto liczyć lata od narodzenia Chrystusa (post Christum natum albo incarnationis Christi albo krótko anno Domini); system ten wprowadził w r. 556 opat Dionysius Exiguus, opierając się na danych z Ewangelii św. Łukasza 3, l oraz 3, 23. Z czasem rozszerzono tę rachubę także na lata przed narodzeniem Chrystusa - oznaczane wstecz jako lata przed naszą erą (ante Christum natum).

Przy przeliczaniu lat należy pamiętać o tym, że umownie przyjęty rok założenia Rzymu, czyli 753 a.Ch.n. oznaczono jako pierwszy a.U.c. (nie zerowy), rok 752 a.Ch.n. jako drogi a.U.c. itd. odejmowania zatem należy dokonać od liczby 754. Rok konsulatu Cycerona to rok 63 przed n.e. albo 691 a.U.c. (754 - 63), wspomniany rok konsulatu Gabi-niusza i Pisona, w którym Cezar jako prokonsul przybył do Galii to rok 58 p.n.e. czyli 696 a.U.c. (754 - 58). Jeżeli zaś chodzi o lata naszej ery czyli post Christum natum ri należy zapominać o tym, że naszź rachuba lat nie ma roku zerowego; abstrahując od teeo czy obliczenia Dionysiusa były dokładne, a. 753 a.U.c. przyjmujemy jako l a.Ch rok 754 a.U.c. jako l post Ch. n., rok 755 jako 2 p.Ch.n. itd. Ten szczegół musimy uwzglednić także przy obliczaniu wielkich jubileuszów wydarzeń z lat przed naszą erą; dodając lata przed n.Ch. i po n.Ch. należy sumę zmniejszyć o jeden. Tak więc dwutysiąclecie konsulatu Cycerona (i urodzin Augusta) wypadało w roku 1938 (63+1938-1=2000) dwutysiąclecie śmierci Cycerona (zmarł 43 a.Ch.n) i urodzin Owidiusza obchodziliśmy w r. 1958 (43+1958-1 =2000). Od śmierci Aleksandra Wielkiego, która nastąpiła w r. 323 a.Ch.n do roku 1978 n.e. minęło lat 2300. Zapominając o braku roku zerowego w naszej rachubie obchodzilibyśmy jubileusze o jeden rok za wcześnie. Podobnie przedstawia się sprawa ze stuleciami, nie było bowiem w naszej historii wieku zerowego. Od śmierci Aleksandra Wielkiego w wieku IV a.Ch.n. do naszych czasów, tj. do wieku XX p.Ch.n. liczymy 23 stulecia, nie 24, jakby z pochopnego dodawania 4+20 ktoś chciał obliczyć: od urodzin Augusta w wieku I a.Ch.n. do jego jubileuszu dwutyciąclecia w wieku XX p.Ch.n. mi­nęło dwadzieścia stuleci (nie 21) itd.

Rok i miesiące.

Rok dzielił się na dwanaście miesięcy, które nosiły nazwy następujące:

Ianuarius (styczeń), Februarius (luty), Martius (marzec). Aprilis (kwiecień), Maius (maj), Iiwius (czerwiec), Quinctilis późn. lulius (lipiec), Sextilis późn. Augustus (sierpień), September (wrzesień), October (październik), November (listopad), December (grudzień). Pier­wotnie początek roku wypadał na wiosnę, pierwszym miesiącem był marzec, z tego czasu zachowały się liczebnikowe nazwy miesięcy (od liczebników septem, octo, novem, decem), jakkolwiek od połowy II w. prz. Ch. rok zaczynał się l stycznia, w którym to dniu konsulowie obejmowali urząd. Quinctilis otrzymał nazwę lulius na cześć Juliusza Cezara, Sextilis nazwę Augustus na cześć cesarza Augusta.

Do roku 46 a.Chr.n. obowiązywał w Rzymie rok księżycowy, w którym cztery miesiące: marzec, maj, lipiec, październik (skrót mnemotechniczny Marmaiiuloq) liczyły po 31 dni, luty miał 28 dni, a pozostałe miesiące po 29. Rok ten liczył więc 355 dni; dla wyrównania z porami roku dodawano od czasu do czasu miesiąc dodatkowy (inter-calaris). System ów był bardzo niewygodny, powodował zakłócenia, którym kres położył Cezar wprowadzając od l stycznia 45 roku prz.Ch. rok słoneczny liczący 365 dni, a co cztery lata tzw. rok przestępny liczący 366 dni. Od tej reformy długość poszczególnych miesięcy przedstawiała się tak jak obecnie: siedem miesięcy, mianowicie styczeń, marzec, maj, lipiec, sierpień, październik, grudzień, liczy po 31 dni, cztery miesiące, tj. kwiecień, czerwiec, wrzesień i listopad po 30 dni, a luty 28 lub (w roku przestępnym) 29. System wprowadzony przez Cezara (kalendarz juliański) obowiązuje w zasadzie do dziś - z małą poprawką wprowadzoną w wieku XVI. Rok juliański ustalony na 365,25 dni jest nieco dłuższy (o 11 minut 14 sekund) od roku słonecznego, tzw. zwrotnikowego, z biegiem czasu powstaje wyraźna różnica (jeden dzień na 128 lat). Dla usunięcia powstałej w ciągu stuleci różnicy na mocy bulli papieża Grzegorza XIII w roku 1582 opuszczono 10 dni (po 4 października nastąpił 15 października); aby na przyszłość zapobiec rozbieżności przyjęto, by lata końcowe stulecia tj. lata, których ostatnie dwie cyfry to 00, były przestępnymi tylko wtedy, jeżeli dwie pierwsze cyfry tworzą liczbę podzielną przez cztery. W kalendarzu więc gregoriańskim lata 1600, 2000 to lata przestępne, natomiast rok 1700, 1800, 1900 te lata zwyczajne liczące 365 (w kalendarzu juiiańkim również te !ata były przestępne). Kalendarz gregoriański przyjęły najpierw kraje katolickie, stopniowo także pozostałe (Rosja dopiero w 1918). Obecnie kalendarz juliański, zwany także starym sty­lem, utrzymał się jedynie juko kalendarz liturgiczny prawosławia; różnica między starym a nowym stylem wynosiła w XIX wieku 12 dni, w XX dni 13 - pamiętać o tym należy przy metrykach i innych datach pochodzących z ziem wschodnich. Rok gregoriański jest dłuższy od roku zwrotnikowego o 26 sekund, co da różnicę jednego dnia po przeszło trzech tysiącach trzystu latach.

Dni miesiąca. Rzymianie nie oznaczali kolejnych dni miesiąca tak jak my to dziś czynimy. Mieli trzy stałe daty: Kalendy (Kalendae, -arum) pierwszy dzień miesiąca, Idy (Idus gen. Iduum f.) trzynasty lub piętnasty dzień miesiąca, Nony (Nonae, -arum) piąty lub siódmy dzień miesiąca. Piętnastego przypadały Idy w marcu, maju, lipcu i październiku (MARMAIIULOQ), w pozostałych miesiącach trzynastego. Nony to dziewiąty (nonus) dzień przed Idami, zatem w marcu, maju, lipcu i październiku przypadały siódmego, w pozostałych miesiącach piątego. Pierwszy dzień miesiąca datowano: Kalendis lanuariis, Februariis, Martiis itd. (w abl. temporis - nazwy miesięcy podawano w formie przy­miotnikowej). Naszym określeniom 13 stycznia, 13 lutego, 15 marca, 13 kwietnia itd. odpowiadały łacińskie określenia Idibus lanuariis, Februariis, Martiis, Aprilibus itd. Po­dobnie Nonis lanuariis = 5 stycznia, Nonis Februariis = 5 lutego, Nonis Martiis = 7 marca itd. Dzień poprzedzający wyżej wymienione terminy oznaczono przez pridie z acc., np. pridie Nonas lanuarias = 4 stycznia, pridie Idus lanuarias = 12 stycznia, pridie Kalendas Februarias = 29 stycznia przed reformą Cezara albo 31 stycznia po reformie tj. od r. 45 a.Ch.n. począwszy. Dzień następujący bezpośrednio po tych terminach oznaczono nie­kiedy przez postridie z acc , np. postridie Idus Martias = 16 marca. Pozostałe dni mie­siąca określano według wymienionych terminów, ale licząc wstecz; mówiono: trzeciego, czwartego, piątego itd. dnia przed Kalendami, Idami, Nonami, licząc dzień, od którego i do którego liczono, np. ante diem tertium Idus lanuarias (trzeciego dnia przed Idami styczniowymi) to 11 stycznia, a.d. IV Id. łan. to 10 stycznia. Przy zamianie naszych dat na rzymskie należy uwzględniać ten szczegół i by podać odpowiedni dzień przed Nonami, dokonać odejmowania od 6 (5+1) lub 8 (7+1), dla określenia dnia przed Idami odej­mować odpowiednio od 14 (13 +1) lub 16(15+1), np. 10 kwietnia to a.d. IV Idus Apriles - liczymy 10, 11, 12, 13 albo odejmujemy 14 - 10. Natomiast przy datach przed Kalendami ilość dni danego miesiąca powiększamy o dwa (chodzi bowiem o Kalendy następnego mie­siąca) i od tej liczby odejmujemy dzień miesiąca według naszej rachuby. Należy wszakże pa­miętać, że przed reformą Cezara była nieco inna liczba dni w poszczególnach miesiącach. Np. 15 sierpnia to a.d. XVIII Kal. Sept. w kalendarzu juliańskim (31 +2-15= 18), ale a.d. XVI Kal. Sept. przed reformą Cezara (29+2-15= 16), bo sierpień liczył wtedy dni 29. Róż­nice występują też przy innych miesiącach z wyjątkiem MARMAIIULOC. Należy mieć to nauwadze przy datach, jakie spotykamy w listach czy dziełach historyków. Dla ułatwienia, czy sprawdzenia naszych przeliczeń, podajemy tu dwie tabelki: jedną dla dni przed Nonarni i Idami (§317), drugą dla dni przed Kalendami (§ 318). Dla niektórych miesięcy tabela druga podaje dwa warianty: jeden dla lat przed reformą Cezara, drugi dla kalendarza juliańskiego.

59. Dni przed Nonaini lub Idami

Miesiące marzec maj lipiec październik		Miesiące styczeń sierpień luty wrzesień kwiecień listopad czerwiec grudzień
Dni		Dni
l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15	Kalendis Martiis etc. ante diem VI Nonas Martias etc. V IV III pridie Nonas Nonis Martiis etc. ante diem VIII Idus Martias etc. VII VI V IV III pridie Idus Idibus Martiis Maiis luliis Octobribus	l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13	Kalendis lanuariis etc. ante diem IV Nonas lanuarias etc. III pridie Nonas Nonis lanuariis etc. ante diem VIII Idus lanuarias etc. VII VI V IV III pridie Idus Idibus lanuariis Februariis Aprilibus luniis Augustis Septembribus Novembribus Decembribus

Dni tygodnia. Dla potrzeb praktycznych wyróżniali Rzymianie okresy ośmiodniowe, zwali je nundinae od novem = dziewięć, gdyż zgodnie ze swoim sposobem liczenia wli­czali jeden dzień targowy (określany tymże mianem nundinae), siedem dni zwykłych oraz następny dzień targowy, który zaczynał nowy okres. Trinum nundinum czyli okres trzech targów, liczący dni siedemnaście (1+7+1+7+1) stanowił czas, jaki musiał upłynąć od zgłoszenia projektu ustawy do poddania go pod głosowanie.

Od czasów Konstantyna Wielkiego przyjęto - znany wcześniej na Wschodzie - podział na okresy siedmiodniowe czyli tygodnie (gr. hebdomas, łac. septimana). Poszcze­gólne dni tygodnia otrzymały nazwy od planet: dzień Słońca (dies Solis), Księżyca (dies Lunae) itd. Chrześcijanie dzień Słońca nazwali dniem Pańskim (Dominica), dzień Sa­turna to sabbatum, pozostałe dni określali liczebnikami porządkowymi. Wytworzyły się więc następujące nazwy:

niedziela dies Solis Dominica

poniedziałek dies Lunae feria secunda

wtorek dies Martis feria tertia

środa dies Mercurii feria quarta

czwartek dies Iovis feria quinta

piątek dies Veneris feria sexta

sobota dies Saturn sabbatum

Nazwy dni według planet przyjęły się w wielu językach europejskich.

Pory dnia. Dzień, który zaczynał się ze wschodem słońca a kończył z jego zachodem, dzielili Rzymianie na cztery części: mane (rano), ad meridiem (przed południem), de meridie (po południu), suprema (wieczorem). Podobnie noc, głównie dla celów wojskowych, dzielono na cztery straże - vigiliae. Znany był też podział dnia na dwanaście godzin; ze względu na to, że w ciągu roku nierówna była długość dnia liczona od wschodu do zachodu słońca, zmieniała się także odpowiednio długość godzin (od 45 do 75 minut) z tym, że godzina szósta kończyła się w zawsze południe, a godzina dwunasta z zachodem słońca

b. Dni przed Kalendami

1		2			3*			4		5
marzec maj lipiec październik		luty			Miesiące do r. 46 l IV VI VIII IX XI XII
								od roku 45 a. Ch. n
								styczeń sierpień grudzień		kwiecień czerwiec wrzesień listopad
dni 31		dni 28			dni 29			dni 31		dni 30
ante diem
		14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25* 26 27 28	XVI XV XIV XIII XII XI X IX VIII VII VI V IV III pridie	14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29		XVII XVI XV XIV XIII XII XI X IX VIII VII VI V IV III pridie	14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31		XIX XVIII XVII XVI XV XIV XIII XII XI X IX VIII VII VI V IV III pridie	14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30	XVIII XVII XVI XV XIV XIII XII Xl X IX VIII VII VI V IV III pridie
16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31	XVII XVI XV XIV XIII XII XI X IX VIII VII VI V IV III pridie

Kalendas
Apriles lunias Augustas Novembres	Martias	Februarias Maias lulias Septembres Octobres Decembres lanuarias	Februarias Septembres lanuarias	Maias lulias Octobres Decembres
* W latach pracstepuych dzień 25 lutego oznacza się jako a.d. bis sextum Kal. Mart., dai następne jak w kolumnie 3.