STRUTYŃSKI

SKŁADNIA

SKŁADNIK - samodzielny symboliczny wyraz tekstowy, który pozostaje w bezpośrednim i wzajemnym stosunku składniowym z innym samodzielnym symbolicznym wyrazem tekstowym tego samego wypowiedzenia.

MODYFIKATORY - modyfikują treść całego wypowiedzenia (modulanty)

WSKAŹNIKI ZESPOLENIA - łączą ze sobą składniki, sygnalizując zachodzące miedzy nimi stosunki (spójniki, zaimki względne, przyimki).

WSKAŹNIKI NAWIĄZANIA - nawiązują do treści poprzedniego zdania (różne części mowy).

Składnikiem wypowiedzenia pojedynczego może być:

1. samodzielny wyraz tekstowy

1. pojedynczy

2. złożony (dwunastoletni, wiarygodne)

3. zestawienie słowotwórcze lub frazeologiczne (maszyna do pisania, Jan bez Ziemi)

2. wyrażenia syntaktyczne

1. wyrażenie przyimkowe (na łąkach, w lesie)

2. wyrażenie porównawcze (jak śnieg, niż dalej)

3. złożona forma fleksyjna (będę pisać, obawiam się)

Stosunki składniowe:

1. nadrzędno-podrzędny (związek) składa się z nadrzędnika, czyli wyrazu określanego i podrzędnika czyli wyrazu określającego

1. związek zgody - podrzędnik łącząc się z nadrzędnikiem, uzgadnia z nim formy fleksyjne w granicach swoich możliwości morfologicznych, jeśli podrzędnik nie może uzgodnić takiej formy jak nadrzędnik, to dostosowuje wszystkie inne możliwe

2. związek rządu - pojawia się gdy reguła wymaga, aby podrzędnik będący wyrazem odmiennym występował zawsze w takiej samej formie, niezależnie od formy nadrzędnika (czytać książkę, czytałem książkę, czytając książkę)

3. związek przynależności - podrzędnikiem jest wyraz nieodmienny (przysłówek lub skostniała forma rzeczownika w funkcji przysłówka)

4. związek mieszany - podrzędnik w postaci wyrażenia przyimkowego pełni funkcję okolicznika (idę do domu, spotkajmy się przed szkołą), w tym związku:

1. wyrażenie przyimkowe jest jedną z form fleksyjnych, którą rządzi wyraz określany (iść do domu, idę do domu) - związek rządu

2. wyrażenie przyimkowe, pełniąc rolę okolicznika, jest skostniała formą rzeczownika i funkcjonuje jak przysłówek - związek przynależności

2. współrzędny (szereg) zachodzi między dwoma lub więcej składnikami, które w danym wypowiedzeniu mają identyczną funkcję, uzupełniają się wzajemnie, tworzą szereg (pogodny i ciepły, słoneczny lecz chłodny)

1. szereg łączny - wyraża współistnienie treści jego składników w czasie albo w przestrzeni; luźny lub ścisły zespolony spójnikami

2. szereg rozłączny - treści wyrażane jego składnikami wyłączają się wzajemnie: treść jednego wyklucza drugi; przeważnie ze spójnikami albo, lub, czy

3. szereg przeciwstawny - treści jego składników przeciwstawiają się sobie, spójniki lecz, ale, jednak, rzadko luźny

4. szereg wynikowy - treść jednego ze składników wynika z treści drugiego, spójniki więc, a więc

5. szereg włączny - treść drugiego składnika włącza się w zakres treści pierwszego, stanowiąc jego wyjaśnienie, spójniki czyli, to jest, to znaczy.

ZWIĄZEK SZEREGOWY - taki związek, którego jeden z członów (nadrzędnik lub podrzędnik) jest wyrażony szeregiem.

WYPOWIEDZENIE - najmniejsza jednostka komunikatywna, wyrażona zwykle zespołem wyrazów (również jednym wyrazem), która stanowi pod względem językowym całość powiązaną gramatycznie i wyodrębnioną prozodyjnie.

PREDYKACJA = orzekanie, jej wykładnikiem jest PREDYKAT, czyli orzeczenie, wyrażone różnymi formami czasownika obecnymi w wypowiedzeniu Lu nieobecnych, ale dających się zrekonstruować, są wypowiedzenia, w których orzeczenie występuje, do których nie można go poprawnie wprowadzić, w których predykacja jest wyrażona w inny sposób niż za pomocą czasownika.

PODZIAŁ WYPOWIEDZEŃ:

ZE WZGLĘDU NA POSTAĆ WYKŁADNIKA PREDYKACJI

1. Zdanie - wyrażone osobową formą czasownika

2. Oznajmienie - nie występuje orzeczenie wyrażone osobowa formą czasownika, oznajmienia dzielą się na:

1. Równoważniki zdań - oznajmienie, do którego można wprowadzić poprawnie orzeczenie wyrażone formą osobową czasownika

1. zastępują orzeczenie w formie nieosobowej formą osobową

2. wprowadzając do równoważnika orzeczenie w osobowej formie czasownika

3. wprowadzając orzeczenie w formie osobowej zaczerpnięte z poprzedzającego zdania

4. wprowadzając wyrażone formą osobową słowo posiłkowe w funkcji łącznika

w zależności od sposobu wyrażania predykatu:

• werbalne - orzeczenie wyrażone czasownikiem w formie nieosobowej

• bezokolicznik

• nieosobowa forma cz. przeszłego na -no, -to

• czasownik niefleksyjny (można, należy)

• imiesłów przysłówkowy współczesny lub uprzedni (przeczytawszy, wracając)

ze względu na samodzielność dzielą się na:

• luźne/samoistne - mogą funkcjonować jako samodzielne wypowiedzenia

• związane/niesamoistne - występują wyłącznie w postaci równoważników zdań

• niewerbalne, predykat wyrażony

• rzeczownikiem

• przymiotnikiem lub imiesłowem przymiotnikowym

• liczebnikiem

• zaimkiem

• przysłówkiem

• modulantem

• Oznajmienia informatywne (informatyw) - oznajmienia, do których nie można poprawie wprowadzić orzeczenia wyrażonego osobową formą czasownika; informują odbiorcę o jakichś treściach, emocjach nadawcy; w zależności od zawartości treściowej dzielą się na:

1. zawiadomienia - oznajmienie, do którego nie można poprawnie wprowadzić orzeczenia wyrażonego osobowa formą czasownika; nadawca zawiadamia lakonicznie odbiorcę o występowaniu faktów, swoich odczuciach; ze względu na formę dzielą się na:

1. zawiadomienia mianownikowe

2. zawiadomienia określnikowe (w formie przypadków zależnych)

2. wykrzyknienia - oznajmienia o funkcji ekspresywnej lub impresywnej albo fatycznej, nadawca wyraża nimi swoje emocje, próbuje zwrócić uwagę odbiorcy lub nawiązać z nim kontakt, nie można do nich wprowadzić osobowej formy czasownika, wyrażane m.in. wykrzyknikami

ZE WZGLĘDU NA POSTWE NADAWCY WOEC TREŚCI WYPOWIEDZENIA

Postawa opisowa - wypowiedzenia oznajmujące, postać badawcza - wypowiedzenia pytające, postawa ingerująca - wypowiedzenia rozkazujące (żądające).

1. Wypowiedzenia oznajmujące - służy do neutralnego przekazywania informacji, ze względu na postać wykładnika może być to:

1. zdanie

2. równoważnik zdania

1. werbalny

2. niewerbalny

3. zawiadomienie

2. Wypowiedzenie pytające - pełni f. impresywną, w postaci zdań lub równoważników zdań, ze względu na budowę i cel pytania:

1. pytanie o rozstrzygnięcie - ma na celu ustalić, czy jakaś treść jest zgodna z rzeczywistością, zwykle zaczynają się modulantem „czy”

2. pytanie o uzupełnienie - stosowane, gdy nadawca domaga się uzupełnienia informacji o jakiś nieznany mu szczegół, rozpoczyna się zaimkami „kto”, „co”, przymiotnikami „który”, „jaki”, przysłówkami „gdzie”, „kiedy”, „dokąd”; szczególnym jego rodzajem jest pytanie retoryczne używane w celach stylistycznych.

3. Wypowiedzenie rozkazujące (żądające) - pełni f. impresywną, nadawca wpływa na odbiorcę, nakazuje, wydaje polecenia, stopnie nasilenia mogą mieć różne wykładniki formalne:

1. formę trybu rozkazującego czasownika

2. formę bezokolicznika

3. przysłówek

4. formę trybu orzekającego czasownika

5. formę trybu przypuszczającego

6. konstrukcje z modulantem „może”

7. grzecznościowa formę z „proszę”

W tej formie może również wystąpić wypowiedzenie formalne pytające (Skończysz wreszcie? = Skończ wreszcie!)

4. Wypowiedzenie o zabarwieniu emocjonalnym (wykrzyknikowe) - może nim być każde z powyższych, nadawca wyraża swój stosunek emocjonalny do treści wypowiadanych.

ZE WZGLĘDU NA LICZBĘ ŚRODKÓW PREDYKACJI

1. Pojedyncze - ma 1 ośrodek predykacji wyrażony czasownikiem w formie osobowej obecnym lub możliwym do wprowadzenia, może nim być:

1. zdanie

2. równoważnik zdania

2. Złożone - ma kilka ośrodków predykacji

1. Jednokrotnie złożone - dwa ośrodki predykacji w postaci orzeczeń wyrażonych osobową formą czasownika obecną lub możliwą do wprowadzenia, można wśród nich wyróżnić:

1. zdania

2. równoważniki zdań

3. konstrukcje mieszane, złożone ze zdań i równoważników zdań

2. Wielokrotnie złożone - ma co najmniej 3 ośrodki predykacji, modą występować jako:

1. zdania

2. równoważniki zdań

3. konstrukcje mieszane.

Związek podmiotu z orzeczeniem to ZWIAZEK GŁÓWNY, czyli orzekający, bo jego podrzędnik (orzeczenie) orzeka o tym, co robi, w jakim jest stanie lub jaki jest podmiot. Pozostałe związki to ZWIĄZKI OKREŚLAJĄCE, inaczej poboczne lub przyłączające, bo bezpośrednio albo pośrednio określają podmiot lub orzeczenie, przyłączając do nich nowe treści.

Podmiot wraz ze swymi określeniami tworzy GRUPĘ PODMIOTU, a orzeczenie wraz a określeniami - GRUPĘ ORZECZENIA.

PODMIOT - część wypowiedzenia, oznacza przedmiot, o którym się coś w danym wypowiedzeniu orzeka; przedmiot, który wykonuje jakąś czynność, znajduje się w jakimś stanie lub któremu przypisuje się jakieś cechy. Jako nazwa przedmiotu prymarnie wyrażany rzeczownikiem, ale może być nim każda inna część mowy, głoska, wypowiedzenie.

Ze względu na BUDOWĘ podmiotem może być:

1. składnik (las)

2. szereg (Jaś i Małgosia)

3. podmiot towarzyszący, będący wariantem poprzedniego (Koń z jeźdźcem)

4. zaimek anaforyczny (nawiązujący do treści poprzedniego wypowiedzenia) „to”

5. nierozerwalne skupienie wyrazowe składające się z rzeczownika określających go wyrazów (tysiące gwiazd, coraz więcej bocianów)

Najczęściej występuje w formie mianownika. W zależności od FORMY wyróżniamy:

1. Podmiot gramatyczny w f.m. (szpaki, ulica), może występować w postaci składnika, szeregu, podmiotu towarzyszącego lub zaimka

2. Podmiot logiczny w formie:

1. dopełniacza przy wyrazach oznaczających brak, przybywanie, ubywanie

2. dopełniacza w pewnych konstrukcjach zleksykalizowanych (Z Adama, Z niego)

3. celownika (gościowi, komu)

4. nierozerwalnego skupienia wyrazowego

3. Podmiot ukryty - w końcówce osobowej czasownika (odwodziłem, uspokoilibyście)

4. Podmiot domyślny - uściślenie podmiotu ukrytego na podstawie treści poprzedzającego kontekstu

5. Podmiot zerowy - w wyp. dotyczących:

1. bliżej nieokreślonych osób

2. zjawisk atmosferycznych

3. zjawisk psychicznych

ORZECZENIE - część wypowiedzenia podrzędna tylko w stosunku do podmiotu, z którym łączy się z reguły w związku zgody; oznacza czynność lub stan, właściwość przypisywaną podmiotowi.

Klasyfikacja:

1. Orzeczenie słowne - czasownikowe (wyr. osobową formą czasownika), np. śpiewa, przeczytałem.

2. Orzeczenie słowno - imienne (łącznik+orzecznik).

Orzecznikiem może być:

1. rzeczownik lub zaimek w formie N.

2. rzeczownik w formie M przy łączniku „to”

3. przymiotnik lub inny wyraz odmieniający się jak przymiotnik w formie M

4. nierozerwalne skupienie wyrazowe (tego samego wzrostu)

5. bezokolicznik przy łączniku „to”

6. przysłówek wyrażony przy podmiocie wyrażonym bezokolicznikiem

Łącznikiem może być:

1. słowo posiłkowe „być”

2. słowo posiłkowe „zostać”, „okazać się”, „stać się”, „zrobić się”

3. wyrazy „to”, „oto”, „jest to”

3. Orzecznik - bez łącznika występuje w równoważnikach zdań.

PRZYDAWKA - określenie rzeczownika, oznacza właściwości i cechy desygnatu symbolizowanego przez dany rzeczownik (jaki, który, ile, czyj, z czego, czego, do czego, z kim…?).

Najczęściej oznacza:

• cechę zewnętrzną, wewnętrzną

• materiał

• przynależność

• pochodzenie

• miejsce występowania

• ilość

• kolejność

• stan

Przydawką jest każde określenie rzeczownika, bez względu na jego funkcję składniową oraz formę.

Klasyfikacja przydawek:

1. Przydawka przymiotna, wyrażana:

1. przymiotnikiem

2. imiesłowem przymiotnikowym czynnym lub biernym

3. liczebnikiem

4. zaimkiem

2. Przydawka rzeczowna w związku zgody (rzeczownik w tym samym przypadku co rzeczownik, który jest określany) [kobieta demon, kobiecie demonowi…].

3. Przydawka rzeczowna w związku rządu (rzeczownik w danej formie bez względu na rz. określany).

4. Przydawka mianownikowa (tytuł książki, nazwa czasopisma, nazwa geograficzna.

5. Przydawka dopełniaczowa.

6. Przydawka celownikowa.

7. Przydawka narzędnikowa.

8. Przydawka przyimkowa - forma rzeczownika z przyimkiem (wyrażenie przyimkowe) (z gliny, ku końcowi).

9. Przydawka przysłówkowa - przysłówek w związku przynależności.

10. Przydawka bezokolicznikowa - czasownik w formie bezokolicznika, w związku przynależności, można je zamienić na dopełniaczowe.

11. Przydawka w postaci skupienia wyrazowego - rozwinięta, szereg wyrazowy.

12. Przydawka osobliwa - przy konstrukcjach zleksykalizowanych (cos takiego, kupię ci coś ładnego).

DOPEŁNIENIE - określenie przedmiotowe czasownika lub przymiotnika, które jest wyrażane rzeczownikiem; odpowiada na pytania przypadków zależnych (wszystkich za wyjątkiem mianownika) i łączy się z określanym wyrazem w związku rządu.

Najczęściej oznacza:

1. przedmiot, który znajduje się w zasięgu oddziaływania czasownika lub przymiotnika;

2. przedmiot, ze względu na który jest wyrażona jakaś czynność;

3. przedmiot oznaczający współwykonawcę czynności;

4. przedmiot, którego czynność wywołuje jakoś stan nadawcy;

5. przedmiot stanowiący podstawę porównania dla określonego czasownika, precyzuje;

6. przedmiot oznaczający materiał lub narzędzie służące do wykonywania czynności oznaczonej przez określany czasownik.

Dopełnienie bliższe - przy czasownikach przechodnich; oznacza pacjenta, przy zmianie strony biernej na czynną przekształca się w podmiot.

Dopełnienie dalsze - nie ulega zmianie przy przekształceniu.

Dopełnienie czasownika modalnego - chcieć, móc, musieć, postanowić, pragnąć, próbować, spodziewać się, wolec, zabronić, zamierzać, można, należy, trzeba, warto - wyrażane bezokolicznikiem i odpowiada na pytania kogo? co?.

OKOLICZNIK - określenie jakościowe czasownika, przymiotnika lub przysłówka, które oznacza właściwości procesów, cech oraz towarzyszących im okoliczności.

Może przyjmować formę:

• przysłówka;

• imiesłowu przysłówkowego;

• zleksykalizowanej formy rzeczownika w funkcji przysłówka;

• wyrażenia przyimkowego w funkcji przysłówka;

• wyrażenia porównawczego;

• zleksykalizowanego wyrażenia przyimkowego (np. po polsku);

• bezokolicznik.

Klasyfikacja okoliczników:

1. Okolicznik miejsca - gdzie? skąd? dokąd? którędy?

2. Okolicznik czasu - kiedy? dokąd? dopóki? jak długo?

3. Okolicznik sposobu - jak? w jaki sposób?

4. Okolicznik przyczyny - dlaczego? z jakiego powodu? z jakiej przyczyny?

5. Okolicznik celu - po co? na co? w jakim celu?

6. Okolicznik stopnia lub miary - jak? jak długo? jak bardzo? jak daleko? o ile?

7. Okolicznik przyzwolenia - mimo co?

8. Okolicznik warunku - pod jakim warunkiem?

9. Okolicznik względu - pod jakim względem?

10. Okolicznik skutku - oznacza treść będącą wynikiem treści wyrazu określanego (jak? w jaki sposób? z jakim skutkiem?)

11. Okolicznik akcesoryjny - wśród jakich okoliczności?

---