Antoni Ruszkowski

Przygotowanie " anschlussu" Wolnego Miasta

Gdańska. Spór dyplomatyczny w latach

trzydziestych.

Sytuacja międzynarodowa

Adolf Hitler od początku swojej kariery zmierzał do wojny. Celem fürera było

zdobycie przestrzeni życiowej dla narodu niemieckiego. Jak pisał w " Mein

Kampf " " Zatrzymamy odwieczne parcie Germanów na Południe i na Zachód

Europy i skierujemy je ku obszarom na wschodzie... jeżeli dziś w Europie

mówimy o nowych obszarach, możemy mieć na myśli przede wszystkim Rosję i

podporządkowane jej państwa ościenne " .

Polska była jednym z państw ościennych ZSRR toteż oczywiste było, że Hitler

podejmie stosowne kroki do przejęcia władzy w naszym państwie. Osobą, która

miała do tego nie dopuścić był minister spraw zagranicznych Polski Józef Beck.

Po Pierwszej Wojnie Światowej kształt wschodniej granicy Niemiec był ciągle

kwestią sporów. Hitler zamiast atakować dokonał odwrotu od agresywnej

polityki co odwróciło uwagę polskich polityków i przełamało izolację

międzynarodową jaka nastąpiła po uchwaleniu traktatu wersalskiego.

Rząd Polski starał się utrzymywać politykę równowagi, lecz minister Beck

stopniowo nawiązywał bliższą współpracę z państwem Hitlera. 26.I.1934 roku

podpisano niemiecko-polską deklarację o nie stosowaniu przemocy. Od tego

czasu stosunki z zachodnim sąsiadem zostały zacieśnione. Sytuacja ta

zaniepokoiła zachód czego efektem już w 1921 roku było osłabienie sojuszu o

wzajemnej pomocy z Francją.

Wkrótce jednak Niemcom "przypomniało się" o ekspansji na wschód.

Dokonano aneksji Austrii dnia 12.III.1938 roku, zajęto Pragę 15.III.1939 roku

pod groźbą zbombardowania miasta. Słowacja w tym czasie oderwała się od

Czechosłowacji. Do tego czasu wszystkie zabory Hitlera odbyły się bezkrwawo,

aż przyszedł czas na Polskę.

Na początku 1938 roku Adolf Hitler mógł zająć Gdańsk zbrojnie. Nie zrobił

tego, ponieważ postanowił traktować Wolne Miasto jako środek nacisku na rząd

Polski. 24.X.1938 roku ambasador Polski w Niemczech Józef Lipski spotkał się

w Berchtesgaden z ministrem spraw zagranicznych Rzeszy Joachimem von

Ribbentropem. Podczas rozmowy zaproponowano :

Powrót Wolnego Miasta Gdańska do Rzeszy, poprowadzenie eksterytorialnej

drogi z Rzeszy do Prus Wschodnich, Polska otrzyma gwarancję zbytu swych

towarów na obszarze Gdańska, deklaracja polsko - niemiecka zostanie

przedłużona z 10 do 25 lat, oba narody uznają wzajemnie swoje granice

(gwarancję) lub też posiadane terytoria, Polska przystąpi do paktu

antykominternowskiego, oba kraje dodadzą do łączącego ich układu klauzulę

konsultacyjną.

Do tej pory sprawa Gdańska oraz eksterytorialnej autostrady przebiegającej

przez najwęższy odcinek korytarza gdańskiego była wielokrotnie poruszana,

lecz nie przywiązywano do niej wagi np. rozmowa Hermanna Göringa z

Edwardem Rydzem-Śmigłym, w której stwierdził iż Niemcy wyrzekają się "

korytarza " oraz Śląska.

Polska dyplomacja stanęła przed wielkim problemem. Można było się domyślić

dalszych posunięć Hitlera w chwili, gdy Polska była otoczona z trzech stron.

W celu zastąpienia gwarancji Ligi Narodów układem polsko - niemieckim z

zapewnieniem uprawnień Polski, 19.X.1938 roku zaproponowano

Ribbentropowi spotkanie. W takiej sytuacji zostały przekreślone dalekosiężne

plany Hitlera w związku z czym wydał polecenia opracowania planu nagłego

zajęcia Gdańska z Prus Wschodnich przy użyciu floty dnia 24.X.1939 roku.

5.I.1939 roku odbyło się umówione spotkanie tym razem ministra Becka z

samym Hitlerem i Ribbentropem. Ponowiono żądania wobec Gdańska, lecz z

większą natarczywością. Zostały one kategorycznie odrzucone.

26.I.1939 roku Ribbentrop przybył do Polski w celu kontynuowania

przerwanych negocjacji. Tak jak poprzednio postulaty odrzucono.

26 marca Lipski spotkał się z Ribbentropem i oświadczył, że "(...)

kontynuowanie niemieckich planów, zwłaszcza gdyby dotyczyły one powrotu

Gdańska do Rzeszy, oznacza wojnę z Polską".

W tamtej chwili minister Beck był świadom, że " polityka flirtu " z Hitlerem

legła w gruzach. Sytuacja była tragiczna. Należało nie dopuścić do

pozostawienia Polski samej na arenie międzynarodowej, toteż w kwietniu

zdobyto jednostronne gwarancje od Wielkiej Brytanii oraz odnowiono sojusz

polsko - francuski.

Odpowiedzią na to było wypowiedzenie polsko - niemieckiego porozumienia o

nieagresji z 1934 roku podczas agresywnej mowy fürera w Reichstagu.

W tej sytuacji wszystko było jasne. Niemcy chcą zagarnąć Gdańsk, a z nim cała

Polskę.

Sytuacja w Gdańsku

Gdańsk został odłączony od Polski 15.XI.1920 roku decyzją konferencji

wersalskiej. Zawarto również dwie inne umowy, które ograniczyły jego

suwerenność na rzecz Polski. Utworzono Senat Wolnego Miasta Gdańska, z

prezydentem Arthurem Greiserem ( później gubernator Kraju Warty; został

powieszony w 1946 roku ). Wkrótce został on opanowany przez ludzi

pochodzenia niemieckiego. Sytuacja taka była spowodowana tym iż 90%

społeczeństwa w mieście było Niemcami. Polska miała jednak szereg

korzystnych uprawnień dotyczących miasta :

- Gdańsk był objęty polską granicą celną.

- na terenie Westerplatte znajdowała się składnica tranzytowa.

- pełnomocnikiem rządu polskiego był Komisarz Generalny Ligi Narodów z

prawem rozstrzygania sporów.

- miasto było reprezentowane przez Polskę za granicą.

W 1938 roku w Senacie było tylko dwóch opozycyjnych posłów Budzyński i

Lendzion, co bardzo utrudniło rokowania strony polskiej ze stroną Wolnego

Miasta o zanikające prawa rządu polskiego w mieście.

Gdańsk z upływem czasu stawał się coraz bardziej niemiecki. Wpływ na to miał

Senat jak i ludność, która nie darzyła Polaków sympatią. Oto niektóre przykłady

rosnących od 1937 roku represji :

- zamordowanie posła SPD i pracownika polskich kolei Hansa Wiechmanna.

- zamieszki we wsi Piekło gdzie oddział SA obrzucił Polski Dom.

- 2.III.1937 napadnięcie z pobiciem księdza Mionskowskiego.

- zmuszanie do zupełnego bojkotu polskich urzędników przez niemieckie

organizacje nacjonalistyczne.

- bicie za polskie rozmowy na dworcu gdańskim.

- niszczenie polskich domów i zagród.

- zwalnianie rodziców dzieci posyłanych do polskich szkół.

- zwalnianie studenów pod byle zarzutem (zwłaszcza z Politechniki Gdańskiej).

- incydent w Kałdowie kiedy dwutysięczny tłum obrzucał petardami i

kamieniami budynek polskich inspektorów celnych.

Oprócz stosowania siły niemiecka ludność ( nie tylko w samym mieście )

używała innych sposobów do okazywania swojej wrogości. Latem 1937 roku

Gdańsk odwiedził szef SS Heinrich Himmler, minister niemieckiej propagandy

Joseph Goebbels, 500 weteranów ruchu hitlerowskiego z ministrem Rzeszy

Robertem Leyem. Również Hermann Göring odwiedzał czasem miasto. Częste

manifestacje podczas tych wizyt zmieniały się w olbrzymie kilkutysięczne

parady.

Wystąpienia miały również miejsce w samych Niemczech tak jak 6 listopada

1937 roku kiedy na wiecu w Düseldorfie, jeden z posłów NSDAP powiedział, że

"(...) nie będzie różnicy między Rzeszą, a Wolnym Miastem, zbliżamy się do

was, mili krajanie".

Dnia 5.V.1937 roku przedłużono na następne cztery lata władzę Senatu. Był to

początek końca opozycji. Rozwiązywano istniejące partie, a ich członków

wcielano do NSDAP (była to jedyna partia wraz ze swoimi odłamami SA, SS i

Hitlerjugend). Od tej pory władza była całkowicie w rękach faszystów. W tym

czasie rokowania były w toku, a sytuacja pogarszała się. Minister Beck, aby

zachować prawa polskości w mieście musiał czynić ustępstwa na rzecz Senatu.

Wynikiem tak przyjętej postawy Beck udzielił poparcia władzom Gdańska na

forum Ligi. Również zobowiązano się nie czynić ustępstw na rzecz portu

gdyńskiego, później ze względu na kolejne spory o port Gdański postanowiono

wywrzeć formę nacisku gospodarczego na Wolne Miasto przez wybudowanie

kanału Bydgoszcz - Gdynia, lecz były to tylko plany.

Tymczasowe polepszenie stosunków między dwiema stronami polska

dyplomacja postanowiła wykorzystać do podpisania umowy dotyczącej praw

polskiej mniejszości, szkolnictwa i spraw interesów gospodarczych w mieście.

Jednakże ustępstwa na wiele się nie zdały, toteż w marcu tego roku

postanowiono kontynuować rokowania. Ze względu na taką samą postawę

hitlerowskiego Senatu Komisarz Generalny Marian Chodacki dwukrotnie

interweniował u Artura Greisera. Te rozmowy również zakończyły się fiaskiem.

Minister Beck zerwał rozmowy (wznowił je na wyższym szczeblu, lecz wyniki

były podobne). Sytuacja gospodarcza poprawiła się na krótki okres pod koniec

1938 roku kiedy wprowadzono memorandum " Współpraca polsko - gdańska na

odcinku morskim ".

Do Gdańska sukcesywnie przemycano broń wszelkimi możliwymi sposobami,

nawet karetkami więziennymi. Gdańskie stocznie produkowały różnego typu

materiały wojenne. Polscy celnicy wiedzieli o tym, lecz nie mogli dokonać

inspekcji ze względu na utrudnienia strony gdańskiej. W związku z tym

postanowiono utworzyć wzdłuż granicy z Prusami Wschodnimi kilku placówek

kontrolnych. Celników dobrze wyposażono. Zwiększenie ilości polskich

inspektorów spowodowało odmówienie współpracy strony gdańskiej.

Rozpoczęła się wojna celna, która jeszcze bardziej zaostrzyła sytuację.

Omówione zbrojenia posłużyły do wprowadzenia obowiązkowej służby

wojskowej od czerwca 1938 roku. Wraz z nią napłynęło do miasta dodatkowe

uzbrojenie w postaci 250 karabinów maszynowych i ok. 16 tyś. rkm-ów

(ręcznych karabinów maszynowych) oraz dział przeciwlotniczych i nawet

czołgów. Rok później 11 kwietnia Hitler wydał dyrektywy dla Oberkomando

der Wermacht dotyczące planu Fall Weis ( atak na Polskę ), 23 maja odbyła się

wielka narada wojskowa, w której uczestniczyli dowódzcy armii, lotnictwa i

marynarki. W tym czasie, również Polacy przystąpili do przygotowań. Ustalono

plan uderzenia na Gdańsk z rejonu Tczew - Skarszewy. Od początku roku

umacniano Hel, poprzez sprowadzanie nowych dział (kalibru 152 mm),

wzmocniono załogę Westerplatte i Poczty Gdańskiej.

Napięcie w Wolnym Mieście sięgnęło szczytu. Dochodziło do coraz większej

ilości incydentów. Koło Sztutowa (Stutthof) zaczęto budować obóz

koncentracyjny. Wszystkie te wydażenia wskazywały na zbliżający się konflikt

zbrojny. Oczekiwania polskiej kadry oficerskiej, polityków oraz Polaków

mieszkających w Gdańsku niestety spełniły się. Pierwszego września 1939 roku

o godzinie 445 rozpoczęto najokrutniejszy konflikt zbrojny w historii ludzkości,

rozpoczęto Drugą Wojnę Światową.

Literatura

- Józef Wójcicki " Wolne Miasto Gdańsk 1920-1939 ".

- zeszyt z serii II Wojna Światowa : Marsz ku wojnie.

- Tadeusz Glubiński, " Historia do klasy ósmej : Trudny wiek XX ".