Mirosław Mazur

Ziołoleczenie bólu głowy

---

Ból głowy <łac. cephal /~gia, ~ea, ~odynia/> jest to stały, okresowy lub napadowy ból, o różnym:

• charakterze (np.: uciskowy, kłujący, tętniący, rozrywający, miażdżący, piekący, wędrujący, opasujący, lokalny, rozlany, itp.)

• nasileniu (np.: łagodny, uporczywy, nie do zniesienia, itp.)

• umiejscowieniu (np.: jednostronny, obustronny, w ściśle określonym miejscu czaszki)

• promieniowaniu (np.: do oka, karku, barków, szczytu głowy, itp.)

• długotrwałości (np.: sekundy, minuty, godziny, dni, itp.)

• przebiegu (np.: szybko lub wolno narastający bądź słabnący, nagły i krótkotrwały, ciągły z kilkoma maksimami w ciągu dnia, itp.)

• okresie występowania (np.: rano po przebudzeniu, nocą, po obfitym posiłku, bez względu na porę dnia, itp.)

• obrazie (np.: skojarzony z nudnościami i / lub wymiotami, zaburzeniami orientacji w przestrzeni, ogólnym osłabieniem, dysfunkcją wzroku i słuchu, nadwrażliwością na pewne zapachy, uczuciem "wewnętrznego gorąca", nadpobudliwością, rozdrażnieniem, smutkiem, ogólnym zniechęceniem i przygnębieniem, itp.) i inne nieprawidłowe, przykre odczucia (np.: wrażenie ucisku, rozpierania, pulsowania, mrowienia, ciężkości) w części mózgowej czaszki - w okolicach czołowych, skroniowych, ciemieniowych lub potylicznych - lub w obrębie oczodołów.

Może ujawniać się bez wyraźnej przyczyny zewnętrznej (ból "samoistny" - spowodowany procesami chorobowymi toczącymi się in vivo) lub w następstwie ekspozycji na rozmaite czynniki środowiskowe (np.: hałas, światło słoneczne, wiatr, lotne związki chemiczne, urazy mechaniczne).

Może ulegać zarówno intensyfikacji (m.in. pod wpływem kaszlu, kichania, wysiłku fizycznego, stresu, zimna - zarówno otoczenia jak i posiłku - aktu defekacji, różnych leków, czy testów diagnostycznych (np.: próby Valsalvy, tj. nasilonego wydechu podczas zamkniętej głośni)) jak i osłabieniu (czynniki przynoszące ulgę to przykładowo: ciepło, ciemność, cisza, sen, bezruch, itp.).

I Epidemiologia

Bóle głowy prześladują od czasu do czasu większość ludzi. Niektórzy cierpią jednak z tego powodu wyjątkowo mocno, a spora grupa bardzo regularnie, niejednokrotnie przez wiele lat. Ustawicznie powtarzające się bóle głowy nękają co najmniej 20% populacji, a u około 50% stwierdza się bóle nawracające. W przeważającej większości wypadków nie wiążą się one z istnieniem poważniejszego zagrożenia zdrowotnego, ale niemal zawsze pogarszają jakość życia i psychofizyczną sprawność człowieka. Można jednak przewidzieć kiedy ból głowy zwiastuje wystąpienie lub istnienie groźnej choroby wymagającej interwencji lekarskiej. Zwiastunami takimi są najczęściej ostre i silne bóle głowy pojawiające się bądź nasilające w trakcie gwałtownych ruchów lub odruchów z towarzyszącymi zaburzeniami neurologicznymi (np.: świadomości, pamięci, wzroku, słuchu, równowagi).

II Etiologia

Przyczyny leżące u podstaw bólów głowy są wyjątkowo różnorodne i liczne.

Tradycyjnie przyjmuje się następujący podział:

I Przyczyny wewnątrzczaszkowe:

1. Nie powodujące zmian w przestrzeni wewnątrzczaszkowej, np.:

   • migrena /hemicrania/

   • zespół Méniere'a /syndroma Ménieri/

   • padaczka /epilepsia/

   • bóle głowy Hortona /cephaleae Hortoni/

   • niedokrwienie ścian naczyń krwionośnych i tkanek mózgu (na tle np. miażdżycy tętnic mózgu, niedokrwistości).

2. Powodujące zmiany w przestrzeni wewnątrzczaszkowej, np.:

   • guzy złośliwe, łagodne, przerzuty /tumoris maligni, benigni, metastases/

   • ropnie /abscessus/

   • krwawienia /haemorrhagiae/

   • tętniaki /aneuryjsmatis/

   • wzrost ciśnienia płynu mózgowo - rdzeniowego

3. Zmiany zapalne, np.:

   • zapalenie mózgu /encephalitis/

   • zapalenie opon mózgowo - rdzeniowych /meningoencephalitis/

II Przyczyny zewnątrzczaszkowe:

1. Choroby szyi, karku, szyjnego odcinka kręgosłupa, np.:

   • zwyrodnienie kręgów /spondyloza/

   • zapalenie kręgów /spondylitis/

   • przykurcze mięśni /crampi/, szyi, mialgie

2. Nerwobóle nerwów czaszkowych, np.:

   • nerwu trójdzielnego,

   • nerwu językowo - gardłowego i innych;

3. Choroby nosa i zapalenie zatok przynosowych.

4. Choroby naczyniowe, np.:

   • zapalenie tętnicy skroniowej /arteriitis temporalis cranialis/

   • miażdżyca tętnic - innych niż mózgowe - prowadząca do niedokrwienia mózgu

5. Choroby oczu, np.:

   • owrzodzenie rogówki

   • zapalenie tęczówki /iritis/

   • jaskra /glaucomia/

   • zapalenie nerwu wzrokowego /inflammatio nervi optici/

   • zaburzenia refrakcji /molimina refractionis/

6. Choroby kości czaszki:

   • przerzuty nowotworowe /metastases carcinomae in ossibus cranii/

   • szpiczak /myeloma/

   • choroba Paget'a /osteodystrophia deformans/

   • łagodne guzy /Ltumoris benigni/

   • osteochondroza

III Przyczyny różne:

1. Choroby układu krążenia:

   • niedociśnienie /hypotensio/

   • nadciśnienie /hipertensio/

2. Zatrucia

   • azotowymi produktami przemiany materii - mocznica /uraemia/

   • alkoholami / np.: metylowym, etylowym)

   • nikotyną

   • tlenkiem węgla

   • cyjankami

   • metalami ciężkimi (np.: ołowiem, rtęcią, kadmem, antymonem, arsenem)

   • nitrozwiązkami aromatycznymi (np.: nitrobenzenem, dinitrofenolem),

   • rozpuszczalnikami organicznymi (np.: benzenem, chloroformem, CS₂, CCl₄)

   • lekami (np.: glikozydami nasercowymi, chinidyną, azotanami (V i III), witaminą A)

3. Choroby infekcyjne:

   • bakteryjne

   • wirusowe

   • grzybicze

   • pierwotniakowe

   • robacze

4. Urazy czaszki.

5. Zaburzenia psychiczne.

6. Hiper - i hipoglikemia:

   • a) ketoza /ketosis/

   • b) kwasica /acidosis/

7. Inne choroby ogólne:

   • a) miażdżyca /arteriosclerosis/

   • b) niedokrwistość /anaemia/

   • c) czerwienica /erythraemia/

   • d) menopauza /climacterium/

8. Wpływy zewnętrzne, np.:

   • długotrwałe przebywanie na słońcu - udar słoneczny /ictus solaris /

   • długotrwałe przebywanie w ciągu dnia w zaśnieżonej okolicy przy bezchmurnym niebie (np. w górach) - ślepota śniegowa /caecitas nivalis/ i światłowstręt /photophobia/

   • zmiany ciśnienia atmosferycznego - diateza baryczna.

Obok sporej grupy czynników somatycznych, bóle głowy, mogą być powodowane przede wszystkim napięciami psychicznymi. Brak akceptacji ze strony lub w stosunku do otoczenia, stan "milczącego" konfliktu, brak odwagi bądź chęci przełamania trudnej sytuacji, rozluźnienia napiętych stosunków, wzajemna i tłumiona wrogość, zazdrość czy też agresja wobec bliskich, współpracowników, znajomych lub przełożonych, niemożność dostosowania się (np. do nowego otoczenia) lub sprostania zobowiązaniom przy równoczesnym braku alternatywnych rozwiązań, trudna sytuacja życiowa czy wreszcie rozterki uczuciowe, wewnętrzny konflikt, które muszą być utrzymywane "kurczowo" w tajemnicy, pod kontrolą i "maską" pozornej normalności, prędzej czy później przyprawiają o ból głowy. Wszystkie negatywne uczucia, nie znajdujące drogi upustu, spiętrzone emocje, zostaną w końcu skierowane "do wewnątrz", przeciw własnej osobie i dadzą o sobie znać w postaci przewlekłych bólów głowy.

III Postacie kliniczne

Wywiad - w połączeniu z badaniem fizykalnym i pracownianym - pozwala najczęściej, na zaliczenie bólu głowy do jednego z pięciu następujących rodzajów:

1. Ostre, ciężkie bóle głowy w ostrych chorobach o poważnym rokowaniu (np.: zapalenie opon mózgowych /meningitis/, guz mózgu /tumor cerebri/, krwiak podtwardówkowy /haematoma subdurale/).

2. Bóle z napięcia psychoemocjonalnego

   Najczęściej spowodowane skurczem mięśni mających swoje przyczepy w obrębie czaszki. Typowo umiejscowione w okolicy potylicznej. Mogą też mieć charakter ucisku opasującego całą głowę. Są zazwyczaj przewlekłe, nawracające i nie reagują na rutynowo stosowane leki przeciw bólowe. Występują po stresach, często łączą się z lękiem lub depresją, ustępują po śnie.

3. Migrena

   zespół chorobowy

   • charakteryzujący się nawracającymi napadami silnych bólów głowy - najczęściej połowicznych, nudności i innych objawów towarzyszących i pojawiających się w nieregularnych odstępach czasu i trwających wiele godzin;

   • zwiastowany (w klasycznej migrenie) przez swoiste objawy prodromalne (określanych wspólnie mianem "aury") takie jak:

     zaburzenia pola widzenia z barwnymi, ostro zakończonymi krawędziami (pole "ufortyfikowane");

     trudności w ogniskowaniu wzroku na określonych przedmiotach;

     ogromne łaknienie na niektóre pokarmy;

     nadwrażliwość na zapach (hiperosmia) lub światło (fotofobia);

   • uwarunkowany prawdopodobnie zaburzeniami przepływu mózgowego krwi na tle incydentalnych anomalii tonusu błony mięśniowej naczyń krwionośnych (wg jednego z postulowanych patomechanizmów wywoływany nagłą wazodylatacją (indukowaną przez serofoninę) poprzedzoną silnym i długotrwałym skurczem tętnic mózgowych (pod wpływem neuronów noradrenergicznych)).

   • często występujący rodzinnie - oprócz wrodzonej predyspozycji wymagane jest zadziałanie czynnika prowokującego napad (np.: stresu psychicznego, braku snu, niektórych pokarmów).

4. Histaminowy ból głowy Hortona

   Obejmuje połowę głowy i trwa około 30 - 40 minut. Z reguły występuje w postaci wielu następujących po sobie napadów bólów, zwanych zgrupowanymi (ang. cluster headache). Połączony jest z uczuciem palenia lub gorąca. Wywołuje go ucisk, nadmiernie poszerzonego - pod wpływem hipersekrecji histaminy - łożyska naczyniowego na tkanki mózgu.

   Wymaga różnicowania z migreną.

5. Inne bóle głowy

   Należą tutaj:

   a) nerwobóle w obrębie głowy (np.: nerwobóle nerwu trójdzielnego, językowo - gardłowego i inne);

   b) bóle głowy w chorobach kości czaszki (np.: chorobie Paget'a /osteodystrophia deformans/;

   c) bóle głowy pourazowe;

   d) bóle głowy w chorobach ogólnoustrojowych (np.: nadciśnieniu tętniczym /hypertensio arterialis/, zapaleniu tętnicy skroniowej /arteriitis temporalis cranialis/, niewydolności oddechowej /insufficientia respiratoria/, mocznicy /uraemia /, niedokrwistości /anaemia/, jaskrze /glaucoma/, itd.).

IV Patofizjologia

Patomechanizm bólów głowy jest złożony i w wielu przypadkach niejasny. Dotyczy to głównie mechanizmów molekularnych i procesów toczących się na poziomie komórkowym, leżących u jego podłoża. W chwili obecnej, wiadomo jedynie, że za tzw. psychogenne bóle głowy, odpowiedzialne są zaburzenia neurotransmisji na poziomie pre -, post - i receptorowym. W skali narządowej za bezpośrednie przyczyny bólu głowy przyjmuje się drażnienie wolnych zakończeń nerwowych w następstwie:

pociągania żył i przemieszczania zatok żylnych mózgu;

pociągania lub rozszerzania tętnic oponowych oraz dużych tętnic podstawy mózgu;

procesu zapalnego lub ucisku, przez guz, wrażliwych na ból struktur wewnątrzczaszkowych;

skurczu mięśni mających przyczepy w obrębie czaszki lub karku.

Trzeba przy tym pamiętać, że nie wszystkie struktury części mózgowej czaszki wzbudzają wrażenia bólowe. Wrażliwe na bodźce bólowe, w obrębie czaszki, pozostają:

zatoki żylne i ich odgałęzienia;

tętnice opony twardej (przednie i środkowe);

krąg tętniczy mózgu (Willisa);

opona twarda u podstawy mózgu

co w pewnym stopniu koresponduje z wyżej wymienionymi zmianami indukującymi zjawiska bólowe w obrębie głowy.

Warto także nadmienić, że ból głowy nie jest chorobą lecz jej objawem, ostrzegawczym sygnałem, informującym nas o zaburzeniu równowagi wewnątrzustrojowej czyli homeostazy, nie tylko - z racji swego umiejscowienia - w obrębie czaszki i pobliskich części ciała, ale również w strukturach dalej położonych, co wynika z faktu, że żywy organizm stanowi całość, tak strukturalną, jak i funkcjonalną. Skutkiem tego procesy chorobowe toczące się w jednym organie bądź tkance nie pozostają bez wpływu na pracę wszystkich pozostałych. Ta prosta zależność ma niebagatelne znaczenie dla każdego postępowania terapeutycznego; chociażby dla omawianego tu leczenia bólu głowy.

V Uwagi ogólne o leczeniu i zapobieganiu bólom głowy

Ból głowy bezpośrednio generują zmiany w jej obrębie (albo najbliższym sąsiedztwie, tj. szyi lub karku) lecz przyczyny tych zmian nie zawsze muszą mieć podłoże neurologiczne. Z tego powodu kuracja tej dolegliwości zależeć będzie od jej specyfiki patognomonicznej, a więc będzie miała na celu, w pierwszym rzędzie, zwalczanie choroby podstawowej, w której ból głowy może być tylko symptomem towarzyszącym. Postępowanie w tym względzie może mieć charakter zarówno zabiegowy (np. operacja chirurgiczna) jak i farmakologiczny. W większości przypadków bólów głowy, zwłaszcza uwarunkowanych zaburzeniami w obrębie ośrodkowego układu nerwowego, to ostatnie odgrywa najważniejszą rolę, a przy tym umożliwia często uzyskanie działania ukierunkowanego.

Profilaktyka i terapia tzw. pospolitych bólów głowy jest jednak zagadnieniem nieco szerszym, zahaczającym również o wszystkie te aspekty, które wspólnie określa się mianem zdrowego trybu życia. Nie ujmując znaczenia, w etiopatogenezie bólów głowy, rozmaitych - często bardzo poważnych - schorzeń somatycznych, trzeba wiedzieć, że zwykłe nieprzestrzeganie zasad codziennej, ogólnie pojętej, higieny, może zaowocować bólem głowy. Ot chociażby niedostatek snu, brak aktywności ruchowej, długotrwałe przebywanie w zamkniętych pomieszczeniach (szczególnie w połączeniu z intensywną praca umysłową, np. w trakcie sesji egzaminacyjnej, posiedzeń, itp.), długotrwała i monotonna praca zwłaszcza wymagająca skupienia i precyzji, nadużywanie napojów kofeinowych (np. kawa, herbata, cola), papierosów, niekontrolowane przyjmowanie tzw. proszków od bólu głowy, niewłaściwe odżywianie się zarówno w sensie jakościowym (np. spożywanie potraw wysokosolnych lub bardzo pikantnych) jak i jakościowym (głodzenie się - ostatnio bardzo modne wśród nastolatek w krajach wysokorozwiniętych - lub objadanie się - chyba nie mniej powszechne - bądź też spożywanie zbyt obfitych kolacji), wielogodzinne oglądanie telewizji albo praca przy komputerze, czy wreszcie tłumione napięcia emocjonalne i przedłużający się stres psychiczny, wcześniej czy później doprowadzą do powszechnie znanych dolegliwości takich jak: trudności w koncentracji, rozdrażnienie, ciągłe zmęczenie, światłowstręt, szum w uszach i oczywiście ból głowy.

Ponieważ ziołoleczenie bólów głowy jest metoda niespecyficzną - przynajmniej w odniesieniu do większości stosowanych ziół - przyniesie ono wymierne efekty tylko pod warunkiem wyeliminowania niewłaściwych - m.in. wyżej wymienionych - nawyków i przyzwyczajeń oraz unormowania trybu życia. W przeciwnym razie, gdy - nawet systematycznie stosowane - zioła nie będą działały, możemy mieć pretensje tylko do samych siebie. Jeśli zaś, zniechęceni do naturalnych środków leczniczych sięgniemy po leki syntetyczne, miejmy na względzie różnorodne działanie niepożądane jakie mogą i najczęściej ujawniają się przy ich stosowaniu.

Osoby notorycznie cierpiące z powodu bólu głowy, a przy tym przyjmujące preparaty roślinne powinny pamiętać przede wszystkim o:

• regularnym wysypianiu się (co najmniej 7 godzin, z czego przynajmniej jedna godzina powinna przypadać na poprzednią dobę) i spożywaniu posiłków (dotyczy to zwłaszcza osób, którym zalecono dietę) - lekkostrawnych (wskazane są potrawy jarskie, zwłaszcza na śniadanie i kolację) i nieobfitych;

• odpowiednim, do warunków pogodowych ubiorze (zwłaszcza jesienią i zimą), aby zmniejszyć ryzyko sezonowych infekcji dróg oddechowych, w których ból głowy będzie się nasilał;

• unikaniu zbyt długiego przebywania na słońcu w okresie lata (także dlatego, że niektóre zioła działają fotosensybilizująco, wzmagając niekorzystny wpływ szczególnie promieniowania nadfioletowego) oraz wysoko w górach bez okularów ochronnych;

• rezygnacji, ograniczeniu do niezbędnego minimum lub ewentualnie stosowaniu surogatów używek (np. kawy bezkofeinowej);

• unikaniu sytuacji stresowych oraz dążeniu do ich polubownego rozwiązania

W zwalczaniu i zapobieganiu bólom głowy pomocne mogą okazać się także:

• spacery na świeżym powietrzu;

• ciepła kąpiel przed nocnym spoczynkiem;

• kilkunastominutowy odpoczynek w pozycji leżącej w cichym i zacienionym pomieszczeniu (należy przy tym starać się wyłączyć wewnętrznie, zapomnieć o dręczących nas problemach);

• zimne kąpiele rąk i stóp;

• masarz (np.: stóp, dłoni, karku, pleców);

• zimne i / lub gorące okłady na czoło i kark;

• techniki relaksacyjne;

• akupunktura lub akupresura.

Reasumując, aby skutecznie się leczyć, należy najpierw ustalić przyczyny bólów głowy. W razie dolegliwości wzbudzających swoją intensywnością i częstotliwością nasz niepokój zwrócić się o pomoc do lekarza. W końcu, gdy ten wyeliminuje podłoże organiczne bólów (patrz: → Etiologia) i nie znajduje żadnych "namacalnych" tego przyczyn postarać się rozprawić z samym sobą, wewnętrznymi napięciami, konfliktami z otoczeniem i problemami w miejscu pracy bądź nauki. Nie należy próbować "przełknąć" bólu głowy za pomocą tabletek czy proszków - takie postępowanie oznacza ignorowanie dążenia organizmu do ponownego ustalenia równowagi pomiędzy napięciem a odprężeniem. Bólom głowy zapobiega bowiem wszystko to czego celem jest życie w równowadze z sobą i otoczeniem.

VI Ziołolecznictwo

Możliwości farmakoterapii w schorzeniach neurologicznych, w tym także w bólach głowy, pozostają ciągle ograniczone. Przy tym podawanie - zwłaszcza długotrwałe, w schorzeniach przewlekłych - leków syntetycznych niesie ryzyko rozmaitych, niejednokrotnie poważnych objawów niepożądanych (uszkodzenie wątroby, nerek czy żołądka, zaburzenie układu krążenia i krwi, uzależnienie i inne). W tej sytuacji wartym rozważania staje się uzupełnienie leczenia farmakologicznego bólu głowy tzw. metodami naturalnymi, na które składają się m.in.:

fitoterapia

aromaterapia

psychoterapia.

Psychoterapia, czyli postępowanie psychologicznie ukierunkowane, mające na celu wyeliminowanie lub przynajmniej zmniejszenie dolegliwości psychicznych oraz somatycznych poprzez wpływ na psychikę, znajduje coraz więcej zwolenników, wśród osób nękanych ustawicznymi bólami głowy. Jest to metoda szczególnie popularna w krajach Europy Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych. Ma ona charakter zarówno indywidualnych konwersacji (pacjenta z psychoterapeutą) jak i zajęć grupowych, w których dąży się głównie do rozładowania wewnętrznych napięć i zmiany nastawienia do rzeczywistości, ułatwiającego dostosowywanie się, a przez to redukcję potencjalnych stresów związanych z trudnymi sytuacjami dnia powszedniego.

Podobne, choć może nie idące aż tak dalece, cele zakłada sobie aromatoterapia (względnie aromaterapia). Metody terapii zapachami uwzględniają m.in.:

inhalacje (olejków eterycznych, naparów ziołowych, dymu powstającego przy powolnym spalaniu surowców olejkowych - pojedynczych lub ich mieszanek);

sen lub odpoczynek na aromatyzowanych poduszkach;

kąpiele, np.:

Rp.

Serpylli herb. Juniperi fr.

Salviae fal.

Calami rhiz. aá 100,0

M.f. species
D.S. Na każdą kąpiel brać 7 łyżek mieszanki, zalać dwoma litrami wody, gotować 10 minut pod przykryciem, odstawić na 30 minut, przecedzić. Wlać odwar do gorącej wody w wannie i kąpać się 15 minut co drugi dzień w przypadkach histerii);

masaże (z użyciem wysokogatunkowych olejów roślinnych, np.: migdałowego, oliwkowego, brzoskwiniowego, jajoba, avocado), najlepiej extra vergine - z pierwszego tłoczenia na zimno - z dodatkiem odpowiednio dobranych olejków eterycznych);

kompresy (suche i wilgotne, ciepłe i zimne, nasączone kilkoma kroplami jednego bądź więcej olejków eterycznych) na czoło i skronie;

okłady (pacjent leży owinięty lub przykryty ciepłym kocem lub ręcznikiem przesyconym określonym aromatem);

nowoczesne postacie leków (np.: kapsułki z olejkiem eterycznym, aerozole).

Aromaterapia należy do bardzo starych technik terapeutycznych, praktykowanych jeszcze w starożytności. Już wtedy znano kojący wpływ olejków eterycznych w stanach nadmiernego pobudzenia nerwowego. Wiedziano, które z nich ułatwiają koncentracje, kojarzenie i zapamiętywanie, które pozwalają przezwyciężyć uczucie zmęczenia, znużenia, apatii czy też przygnębienia i smutku. Znano i wykorzystywano ich działanie przeciwbólowe, a także przeciwzapalne, znoszące obrzęki i uśmierzające gorączkę. Wykorzystywano także ich silne działanie antyseptyczne w bólach głowy na tle schorzeń nosa i zatok. Spośród wielu olejków eterycznych znawcy tematu polecają w bólach głowy przede wszystkim dwa:

olejek lawendowy (Oleum Lavandulae);

olejek miętowy (Oleum Menthae)

jako rozjaśniające umysł i uśmierzające ból, a przy tym bezpieczniejsze od popularnej aspiryny czy paracetamolu. Każdy z tych olejków należy nanieść w ilości dwóch kropel na zimny kompres i przyłożyć do czoła, skroni lub tyłu głowy - tam, gdzie boli.

Jeśli przyczyną bólu głowy jest zapalenie zatok warto wykonać inhalacje z dodatkiem dwóch kropli:

olejku eukaliptusowego (Oleum Eukalypti);

olejku lawendowego (Oleum Lavandulae);

olejku rozmarynowego (Oleum Rosmarini).

Oprócz w/w w terapii napięć i związanych z nimi bólów głowy można stosować także:

olejek goździkowy (Oleum Caryophylli);

olejek jaśminowy (Oleum Jasmini);

olejek rumiankowy (Oleum Chamomillae);

olejek melisowy (Oleum Melissae);

olejek kwiatów pomarańczy (Oleum Neroli);

olejek sandałowcowy (Oleum Santali Ostindici);

olejek różany (Oleum Rosae).

Jak dotychczas w wymienionych środkach nie stwierdzono farmakologicznie czynnych składników o działaniu uspokajającym, anksjolitycznym, czy przeciwbólowym. Faktem jednak pozostaje obserwowany w eksperymentach na zwierzętach (m.in. Macht i Ting (1927), Hanisch (1982)) i doświadczony przez wielu ludzi ich wpływ w wyżej wymienionych kierunkach. Dość wspomnieć iż istnieje spora literatura naukowa omawiająca szczegółowa problem terapii zapachowej w chorobach psychosomatycznych. Istnieją hipotezy, iż specyficzny wpływ zapachów (dziś rozumianych jako pojedyncze cząsteczki związków chemicznych i ich mieszaniny) na centralny system nerwowy, odbywa się poprzez jego najstarsze filogenetyczne struktury tworzące tzw. układ limbiczny (syn. układ brzeżny, układ rąbkowy), w skład którego wchodzą struktury mózgowia zaangażowane właśnie w percepcję zapachu (m.in. opuszki węchowe (bulbi olfactorii)). Biorąc zaś pod uwagę fakt, iż układ ten uczestniczy w kierowaniu zachowaniem popędowo - emocjonalnym - posiadając przy tym połączenie z niemal każda strukturą mózgu - wydaje się logiczny, związek pomiędzy charakterem wyczuwanego zapachu, a naszym nastrojem, zachowaniem, pracą serca, rytmem oddechowym, a nawet aktywnością układu immunologicznego i wieloma innymi procesami fizjologicznymi. Właściwe funkcjonowanie układu nerwowego, bądź co bądź warunkuje równowagę czynnościową całego ustroju - i to zarówno w sensie fizycznym jak i psychicznym.

W końcu zioła i preparaty ziołowe mogą stanowić cenne uzupełnienie, a w wielu przypadkach alternatywę leczenia farmakologicznego bólu głowy. Znajdują one zastosowanie w bólach:

• neurogennych, warunkowanych zmianami biochemizmu tkanki nerwowej mózgu, powstającymi w efekcie skumulowanego wpływu czynników stresogennych (patrz → Etiologia) bądź pospolitych schorzeń infekcyjnych górnych dróg oddechowych (np. grypa), względnie łagodnych stanów zapalnych w obrębie twarzoczaszki (ból zęba);

• naczyniopochodnych, wywołanych zmianami podatności ścian i przekroju wewnętrznego żył i tętnic mózgowych determinowanych wahaniami ciśnienia atmosferycznego, procesami miażdżycowymi, zaburzeniami sekrecji neuromediatorów wazodylatacyjnych lub konstrykcyjnych;

• reogennych, tj. wywołanych zwiększoną lepkością krwi upośledzającą jej sprawny przepływ w obrębie mózgu, utrudniającą wymianę gazową oraz odżywczo - detoksykacyjną, lub

• miogennych, spowodowanych wzmożonym i długotrwałym napięciem mięśni szkieletowych mających swoje przyczepy w obrębie głowy, szyi oraz karku.

Z praktycznego punktu widzenia środki roślinne stosowane w tych stanach, nie tylko dla uśmierzenia bólu można podzielić na trzy grupy:

środki przeciwbólowe (remedia antineuralgica);

środki psychotropowe (remedia neurotropica);

środki zapobiegające chorobom naczyń mózgowych (remedia antisclerotica).

• Środki przeciwbólowe (remedia antineuralgica)

  Do grupy tej należą zioła wywierające działanie analgetyczne wg różnych mechanizmów.
  Można je stosować, celem złagodzenia lub uśmierzenia:

  napięciowych bólów głowy, tzw. twardego tonusu;

  neuralgicznych bólów głowy;

  bólów głowy w przebiegu chorób przeziębieniowych;

  bólów migrenowych;

  innych bólów o lokalizacji śród - i okołoczaszkowej (np. zębów, ran, oczu, mięśni).

  Oto kilka z nich:

  kora wierzby (Cortex Salicis) - protoplasta niesteroidowych leków przeciwzapalnych z aspiryną na czele; stosowana od niepamiętnych czasów w schorzeniach reumatycznych, pospolitych zwłaszcza na terenach wilgotnych i chłodnych (np. wyspy brytyjskie), gdzie zresztą występuje najobficiej jej źródło - wierzba (Salix sp.) - dwupienne drzewo lub krzew z rodziny Wierzbowatych (Salicaceae); surowcem jest kora dwu - trzech letnich gałązek, głównie z gatunków wierzba biała (S. alba), wierzba purpurowa (S. purpurea) i wierzba krucha (S. fragilis), zbieranych na wiosnę ze stanu naturalnego; wartość lecznicza tego surowca wynika z synergistycznego działania wszystkich substancji czynnych - głównie glikozydów fenolowych, flawonoidów i garbników; fenolozydy (m.in. salicyna, populina, fragilina) po hydrolizie, uwalniają alkohol salicylowy, który utlenia się w organizmie do kwasu salicylowego - związku warunkującego powszechnie znane działania: przeciwzapalne (antphlogisticum), przeciwgośćcowe (antirheumaticum), przeciwgorączkowe (antipyreticum), przeciwzlepne (antiaggregativum) - hamujące agregację płytek krwi, napotne (diaphoreticum), powstrzymujące osteolizę i oczywiście przeciwbólowe (antidolorosum); kora wierzby zwiększa nieznacznie dobową diurezę (flawonoidy) oraz wywiera słabe działanie przeciwbakteryjne i ściągające (garbniki) posiłkujące wpływy związków salicylowych; wskazaniem do jej stosowania są głównie różne postacie gośćca, np. przewlekłe postępujące zapalenie wielostawowe (poliarthritis chronica progressiva), niektóre schorzenia gorączkowe (np. zapalenie migdałków podniebiennych (angina) oraz nieżyty żołądkowo - jelitowe o etiologii bakteryjnej - którym nierzadko towarzyszą bóle głowy.

  kłącze lepiężnika (Rhizonia petasitiolis) - rośliną macierzystą jest lepiężnik różowy (Petasites officiualis Moench <Petasites hybridus (L.) Gaerth., Meyer et Scherb.> wieloletnia roślina zielna z rodziny złożonych <Astrowatych> /Compositae <Asteraceae>/, zbliżona pokrojem zewnętrznym do podbiału pospolitego /Tussilago Farfara L./ i z tej przyczyny, często omyłkowo zbierana - ten ostatni stosowany jest głównie jako środek wykrztuśny, przeciwzapalny i spazmolityczny w schorzeniach dróg oddechowych; badania właściwości leczniczych lepiężników, prowadzone głównie w Niemczech wykazały, że składniki czynne (m.in. petazyny - związki z grupy seskwiterpenów o właściwościach spazmolitycznych wywierają wpływ uspokajający na ośrodkowy układ nerwowy i tonizujący na czynności układu autonomicznego, powodujący rozkurcz mięśni gładkich w obrębie naczyń krwionośnych i oskrzeli; preparaty zawierające zagęszczony wyciąg z korzenia lepiężnika dają korzystne efekty terapeutyczne m.in. u pacjentów z migreną oraz w stanach skurczowych ścian naczyń wieńcowych i oskrzeli.

  ziele złocienia (Herba Parthenii) - złocień <wrotycz, rumianek> maruna /Chrysanthemum <Tanacetum, Matricaria> parthenium (L.) Bernh./ należący do rodziny Złożonych /Compositae/ jest byliną pochodzącą z obszarów Bałkanów, Azji Mniejszej i Kaukazu, spotykana obecnie niemal w całej Europie i na innych kontynentach. Był hodowany już w średniowieczu (w przyklasztornych ogrodach) i wykorzystywany do zwalczania moli, mrówek i innych owadów pasożytujących w gospodarstwach domowych. Generalnie - nie uwzględniając oczywiście plantacji prowadzonych na potrzeby przemysłu zielarskiego - jest rośliną zdziczałą, typowym składnikiem flory rumowisk, przychaci czy starych cmentarzy, gdzie często koegzystuje z rumiankiem bezpromieniowym /Matricaria matricarioides (Less.) Porter/, bylicą zwyczajną /Artemisia vulguris (L.)/ i wrotyczem pospolitym /Tanacetum vulgure (L.)/. Roślina ta była używana od dawna w medycynie ludowej. Wewnętrznie, kwitnące ziele stosowano w zaburzeniach trawiennych i menstruacyjnych, zewnętrznie w obrzękach i stłuczeniach oraz jako insekticidum (składnik proszku perskiego) ze względu na zawartość tzw. piretryn. Napar z liści zalecano do płukania jamy ustnej po ekstrakcji zęba, a sok ze świeżego ziela do dziś stosuje się w Anglii w profilaktyce i terapii migreny i artretyzmu. Codzienne przyjmowanie od 3 do 5 liści rośliny zmniejsza nie tylko częstotliwość, lecz również intensywność bólu. Podjęte w latach 80 - tych badania laboratoryjne nad składem chemicznym złocienia i jego działaniem leczniczym, wykazały, wśród wielu składników olejku eterycznego, obecność czynnego biologicznie laktonu seskwiterpenowego - partenolidu. Substancja ta działa spazmolitycznie na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, czyniąc je mniej wrażliwe na działanie wazotropowych neuroprzekaźników (m.in. noradrenaliny, acetylocholiny, bradykininy czy eikozanoidów). Ponadto wykazuje on właściwości cytostatyczne, antybakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwzapalne i hipolipemiczne. Warto podkreślić, iż mimo dużej aktywności biologicznej związków czynnych, występujących w złocieniu, nie stwierdzono dotychczas objawów chronicznego zatrucia w czasie długotrwałego stosowania wyciągów czy świeżych liści (niektórzy pacjenci z objawami migreny, przyjmują profilaktycznie liście rośliny regularnie ponad 10 lat).

  "czarci pazur" /Tuber Harpagophyti/ - surowiec pozyskiwany jest z rosnących na półpustynnych terenach pustyni Kalaharii (Afryka Południowa) i Namibii (Afryka Południowo - Zachodnia), niepozornych bylin, o swoistym wyglądzie, z gatunków: hakorośl rozesłana /Harpagophytum procumbens/ i hakorośl Zeyhera /Harpagophytum Zeyheri/ z rodziny Połapkowatych /Pedaliaceae/. Składa się z bulwiastych, spichrzowych korzeni przybyszowych, niezwykle twardych po wysuszeniu - dlatego wstępnie rozdrabnianych po zbiorze. Stosowany jest w medycynie ludowej Afryki jako lek przeciwreumatyczny, a także w schorzeniach nerek i pęcherzyka żółciowego. Prowadzone w latach 50 - tych badania (Zorn, 1953, 1954, 1958) potwierdziły jego aktywność przeciwzapalną, a wyniki eksperymentów klinicznych z użyciem liofilizowanego wyciągu z Harpagophytum procumbens (Zimmermann, 1971) wskazały na możliwość zastosowania rośliny w przewlekłych, zapalno - degeneracyjnych schorzeniach stawów i tkanki łącznej okołostawowej, co zastało następnie potwierdzone w leczeniu klinicznym. Postuluje się także stosowanie tego surowca w nerwobólach i bólach głowy - jednak część badań kliniczno - farmakologicznych potwierdza, a część kwestionuje analgetyczne działanie surowca.

  sporysz /Secale cornutum/ - jest to forma przetrwalnikowa buławinki czerwonej /Claviceps purpurea Tul./, grzyba z klasy Workowców /Ascomycetes/, pasożytującego na różnych gatunkach traw, głównie na życie /Secale cereale/. Na potrzeby przemysłu farmaceutycznego surowiec (fioletowo - czarne, różkowate skleroty o długości do 2 cm) pozyskuje się ze sztucznie zakażanych plantacji zbożowych, przy okazji oczyszczania ziarn żyta, które uległy samoistnemu zainfekowaniu zarodnikami konidialnymi bądź też z hodowli saprofitycznych na sztucznych pożywkach. Sporysz jest od dawna znanym surowcem alkaloidowym, który dawniej powodował częste zatrucia, nieraz śmiertelne jako zanieczyszczenie mąki. Pod względem fibochemicznym jest bardzo bogaty i złożony - w lecznictwie jednak, największe znaczenie mają prawoskrętne alkaloidy indolowe, pochodne kwasu lizergowego, szeroko stosowane m.in. w ginekologii, endokrynologii, onkologii i neurologii - w tej ostatniej w opanowywaniu ostrego napadu (lub zapobieżeniu zagrażającemu) migreny stosowana jest ergotamina w postaci 9,10 - dihydropochodnej (pozbawionej wpływu kurczącego na macicę), rzadziej zaś kompleks alkaloidów lizergowych (Extractum Secalis cornuti fluidum). Nie zaleca się przy tym, stosowania sporyszu na własną rękę, gdyż jest to środek silnie działający i przyjmowanie go bez dostatecznej wiedzy i w sposób niekontrolowany grozi ciężkimi powikłaniami aż do zejścia śmiertelnego włącznie.

  W załączeniu do powyższego można polecić kilka mieszanek ziołowych:

  Rp. 1

  Salicis cort. pulv

  Polygoni avic. herb. aá 20,0

  Urticae fol.

  Millefolii herb. aá 10,0

  Betulae fol. 20,0

  Harpagophyti tub. pulv. 10,0

  M.f. species
  D.S. 2 - 3 razy dziennie szklankę naparu z łyżki ziół

  Rp. 2

  Primulae rad.

  Lavandulae flor. aá 20,0

  Rosmarini fol.

  Valerianae rad. aá 15,0

  Berberidis cort.

  Tanaceti parth. herb aá 10,0

  Menthae pip. fol. 5,0

  M.f. species
  D.S. 1 - 2 szklanek odwaru dziennie, sporządzonego z 1 łyżeczki ziół.

  Rp. 3

  Agrimoniae herb.

  Alchemillae herb. aá 10,0

  Anthemidis anth. 15,0

  Chamomillae anth. 25,0

  Salicis cort.

  Fraxini cort. aá 20,0

  Sambuci fr.

  Bidentis tripartitae herb. aá 30,0

  M.f. species
  D.S. Odwar z 3 łyżeczek na 2 szklanki wody, gotować 5 minut, odstawić, przecedzić i pić 1/2 - 2/3 szklanki 2 - 3 razy dziennie, np. po jedzeniu.

  Rp. 4

  Rosmarini fol.

  Ulmariae flor.

  Sambuci flor.

  Arnicae flor.

  Tiliae inflor. aá 15,0

  M.f. species
  D.S. 3 razy dziennie szklankę naparu z łyżki ziół.

  Większość przedstawionych powyżej surowców roślinnych wywiera wpływ wielokierunkowy, m.in. na układ trawienny - wzmagając wydzielanie soków trawiennych (żołądkowego i trzustkowego - m.in. ziele rzepiku, ziele przywrotnika, koszyczek rumianku szlachetnego, kwiatostan lipy, ziele krwawnika), śliny, żółci (m.in. kora jesionu, liść mięty, kwiatostan lipy, ziele krwawnika) oraz śluzu jelitowego, pobudzając motorykę jelit i znosząc ich nadmierną spastyczność (m.in. liść mięty, koszyczek rumianku, korzeń kozłka, ziele krwawnika). Pobudzają one czynności detoksykacyjne wątroby (m.in. liść brzozy, liść pokrzywy), wzmagają dobową diurezę i salurezę (m.in. ziele rdestu ptasiego, koszyczek arniki, kwiatostan lipy, ziele uczepu trójdzielnego, liść brzozy, liść pokrzywy) - przyspieszając eliminację toksycznych substancji z tkanek i krwi. Regulują przemianę materii co m.in. polepsza procesy kojarzeniowe i pracę mózgu. Działają spazmolitycznie na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, a przez to poprawiają przepływ krwi, perfuzję tkanek i narządów, w tym mózgu oraz ich zaopatrzenie w tlen i substancje odżywcze. Wywierają też wpływ przeciwzapalny (m.in. korzeń lukrecji, korzeń pierwiosnka, korzeń wierzby, ziele krwawnika, korzeń hakorośli, kwiat wiązówki) oraz przeciwbólowy (m.in. kora wierzby, owoc i kwiat bzu czarnego, kora berberysu, koszyczek rumianku szlachetnego). W końcu większość z nich wywiera także potwierdzony eksperymentalnie lecz nie wyjaśniony wpływ ośrodkowy - uspokajający i nieznacznie tonizujący (m.in. kwiatostan lipy, owoc bzu czarnego, liść rozmarynu, ziele maruny, kwiat wiązówki, kora berberysu, kwiat lawendy, korzeń kozłka).

  Dodać jeszcze należy, iż skuteczność terapeutyczna przedstawionych tutaj receptur zależeć będzie od podłoża bólu i osobniczych predyspozycji tj. indywidualnej podatności pacjenta na działanie składników czynnych ziół, a także to, że mieszanki te działają w sposób kompleksowy - trudno więc doszukiwać się jednoznacznego mechanizmu działania warunkującego - nie tylko - efekt przeciwbólowy.

• Środki psychotropowe /remedia neurotropica/

  Jest to chyba najbardziej znana, szerszemu ogółowi, grupa ziół o działaniu neurotropowym. Większości z nas nie obce są takie nazwy jak waleriana, dziurawiec czy melisa. Należą tu surowce roślinne, wywierające zarówno wpływ pobudzający (stymulujący ośrodkowy napęd psychomotoryczny) jak i uspokajający (tłumiący nadmierne pobudzenie nerwowe), w niewielkich ilościach ogólnie regulujący i normalizujący prace ośrodków korowych i podkorowych mózgu, a tylko w dużych dawkach lub w pewnych sprzyjających okolicznościach, ujawniające działanie neurotoksyczne z różnymi tego następstwami o charakterze ogólnoustrojowym. Tradycyjnie dzieli się je na dwie grupy:

  środki psychotropowe hamujące /remedia psycholeptica/

  a) środki uspokajające /remedia sedativa/

  b) środki kojące /remedia ataractica/

  środki psychotropowe pobudzające /remedia psychoanaleptica/

  a) środki psychotoniczne /remedia psychotonica/

  b) środki antydepresyjne /remedia antidepresiva/

  W odróżnieniu od leków syntetycznych, mających przeważnie jednoznacznie zdefiniowany profil farmakologiczno - terapeutyczny, surowce roślinne, zawierające zawsze kompleksy różnych - często wywierających wielokierunkowy wpływ - związków chemicznych, z reguły wiążą obydwa podtypy działania należące do jednej z w/w grup (np. uspokajające z kojącym).

  Pierwszą grupę reprezentują m.in.:

  korzeń kozłka - /Radix Valerianae/ - rośliną macierzystą jest gatunek zbiorowy wielopostaciowy - kozłek lekarski /Valeriana officinalis/ z rodziny Kozłkowatych /Valerianaceae/, spotykany na niżu i w górach Europy, Azji i Ameryki Północnej, w miejscach wilgotnych; surowiec stanowi właściwie kłącze z licznymi, splątanymi, łatwo łamliwymi korzeniami o grubości 2 - 3 mm, podłużnym prążkowaniu i bardzo charakterystycznym zapachu Korzeń kozłka wykazuje przede wszystkim działanie uspokajające wskutek hamowania procesów emocjonalnych i motorycznych w ośrodkowym układzie nerwowym u osób ze wzmożoną pobudliwością. Kwestia, które składniki czynne rośliny, odpowiadają za to działanie pozostaje od lat nierozstrzygnięta - pierwotnie sugerowano wpływ olejku eterycznego, potem "swoje pięć minut" miały wyizolowane w końcu lat 60 - tych irydoidowe triestry - tzw. walepotriaty (Thies, 1968), w końcu odkryte nieco wcześniej (Borkowski, Lutomski, 1961) alkaloidy monoterpenowe; obecnie przyjmuje się wersję najbardziej "bezpieczną" z możliwych, że wpływ sedacyjny warunkują wszystkie w/w - i inne nie wspomniane tu - zespoły substancji; przetwory z omawianego surowca zmniejszają też napięcie mięśni gładkich, szczególnie naczyń krwionośnych - obniżając nieznacznie ciśnienie krwi i poprawiając jej przepływ narządowy - a w mniejszym stopniu niektórych organów wewnętrznych, np. żołądka i jelit; zastosowanie obejmuje w pierwszym rzędzie stany napięć nerwowych, wyrażających się uczuciem niepokoju, zmniejszeniem koordynacji czynnościowej, rozproszeniem uwagi, poczuciem zagrożenia, rozkojarzeniem, trudnością zasypiania, także w niektórych zaburzeniach psychosomatycznych i związanych z nimi dolegliwościach, np. przyspieszonym biciu serca, pulsowaniu w skroniach, bólu i lekkich zawrotach głowy i zaburzeniach naczynioruchwych skóry; ponadto jako spasmolyticum w bolesnych skurczach żołądka i jelit na tle nerwowym oraz w stanach zmożonej spastyczności obwodowych naczyń krwionośnych (3).

  ziele dziurawca /Herba Hyperici/ - dziurawiec zwyczajny /Hiperycum perforatum/ z rodziny Dziurawcowatych <Socznych> /Hypericaceae/ <Guttiferae>/ jest wieloletnią roślina zieloną lub drobnym krzewem, rosnącą w wielu rejonach świata na półkuli wschodniej i zachodniej - bardzo często spotykany w Europie Środkowej i basenie Morza Śródziemnego. Znany i stosowany od dawna w medycynie ludowej, do Farmakopei Polskiej trafił w jej czwartym wydaniu. Surowcem wg FP IV jest wyłącznie ziele dziurawca zwyczajnego, zebrane w początkowym okresie kwitnienia, o charakterystycznie, punktowo przeświecających liściach (zbiorniki olejku eterycznego - jasne kropki i hiperycyny - ciemne kropki). Ziele dziurawca zawiera różnorodne związki czynne i jest jednym z najbardziej wszechstronnych surowców, stosowanych zarówno wewnętrznie jak i zewnętrznie. Największe znaczenie ma jego wpływ leczniczy w schorzeniach przewodu pokarmowego, szczególnie żołądka, wątroby i dróg żółciowych, w których wykazuje działanie przeciwskurczowe, żółciopędne, regulujące przemianę materii, uszczelniające naczynia krwionośne, sokopędne, wiatropędne, przeciwzapalne, łagodnie ściągające i bakteriobójcze oraz pobudzające regenerację błony śluzowej. Stwierdzono również wpływ tonizujący ziela dziurawca na układ nerwowy w stanach depresji. Dawne źródła zalecają podawanie wyciągów z omawianego surowca w lekkich zaburzeniach czynnościowych i urazowych (którym towarzyszą bóle i zawroty głowy, poczucie rozkojarzenia, apatia) psychozach okresowych, zaburzeniach równowagi nerwowej, a u dzieci w moczeniu nocnym i nyktyfobiach. Surowiec działa też uczulająco na światło oraz sprzyja zabliźnianiu się ran, odmrożeń, oparzeń i owrzodzeń skóry i błon śluzowych.

  liść melisy /Folium Melissae/ - wyciągi z melisy lekarskiej /Melissa offiacalis/ - byliny z rodziny Wargowych <Jasnotowatych> /Labiatae <Lamiaceae>/ - obniżają próg wrażliwości ośrodkowego układu nerwowego i wywierają działanie uspokajające przypisywane obecności olejku lotnego - tym silniejsze im więcej go przejdzie do ekstraktu. Działanie ośrodkowe jest na tyle silne, że można niejednokrotnie zaniechać podawania leków syntetycznych lub ewentualnie zredukować ich dawki - szczególnie korzystne wyniki uzyskuje się u osób starszych. Napar z liści melisy wskazany jest jako lek uspokajający w stanach ogólnego pobudzenia nerwowego i związanej z tym bezsenności, uczuciem niepokoju, neurastenii, dystonii nerwowo - krążeniowej, uporczywych bólów głowy, a nawet zaburzeń rytmu serca i nagłych zmian ciśnienia tętniczego. Ponadto surowiec działa korzystnie w zaburzeniach gastrycznych objawiających się brakiem łaknienia, wzdęciami i bólem brzucha oraz w chorobie wrzodowej.

  kłącze tataraku /Rhizoma Calami/ - rośliną macierzysta jest tatarak zwyczajny /Aconis calamus/ z rodziny Obrazkowatych /Araceae/ - wieloletnia roślina zielna, typowy składnik przybrzeżnych wód stojących pospolicie występująca w Europie, Azji i Ameryce Północnej. Istotnym składnikiem surowca jest olejek eteryczny, zawierający m.in. aromatyczny fenol - azaron, w postaci mieszaniny izomerów, cis - trans, spośród których odmiana cis wykazuje wyraźny wpływ uspokajający i tonizujący na centralny system nerwowy. Dlatego kłącze tataraku bywa spotykane jako składnik ziołowych mieszanek o właściwościach sedacyjnych i łagodzących bóle głowy. Prócz tego wywiera on działanie pobudzające wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, przeciwskurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego oraz przeciwzapalne, ściągające i antyseptyczne (co wykorzystuje się m.in. w bezsoczności, niestrawności, nieżytach żołądka i jelit, wzdęciach, a pomocniczo w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, zaś zewnętrznie do płukania gardła, jamy ustnej i w schorzeniach skóry).

  kwiat lawendy /Flos Lavandulae/ - znany i używany od czasów starożytnych surowiec dostarczający cenionego w perfumerii olejku eterycznego. Do celów leczniczych wykorzystuje się różne odmiany hodowlane gatunków: lawenda szerokolistna /Lavandula spica/ i lawenda wąskolistna /Lavandula vera/ z rodziny Wargowych /Labiatae/ - krzewinek z obszaru śródziemnomorskiego - obecnie uprawianych w licznych krajach Europy. W zastosowaniu wewnętrznym surowiec ma nieznaczne właściwości uspokajające - jest skuteczny w niektórych zaburzeniach ze strony układu nerwowego, np. nerwicach wegetatywnych, neurastenii, migrenach, napięciowych bólach głowy - najczęściej jako komponent mieszanek wieloskładnikowych. Kwiat lawendy rozkurcza mięśnie gładkie w obrębie przewodu pokarmowego i dróg żółciowych działając jako typowy środek wiatro- i żółciopędny, pobudza też sekrecję soku żołądkowego i trzustkowego. Kąpiele i ciepłe okłady wywołują łagodne przekrwienie, znoszą ból i wpływają ogólnie kojąco i relaksująco, a przy tym wspomagają leczenie zropiałych ran.

  szyszki chmielu /Strobili Lupuli/ - chodzi tu o żeńskie kwiato- i owocostany (pokrojem zewnętrznym przypominające szyszki - stąd nazwa) chmielu zwyczajnego /Humulus lupulus/, dwupiennej, pnącej byliny z rodziny Morwowatych /Moraceae/ (lub wg Wettsteina z rodziny Konopiowatych /Cannabaceae/), rozpowszechnionej w strefie umiarkowanej Eurazji i Ameryki Pn. Jest to roślina o dużym znaczeniu gospodarczym, uprawiana w wielu krajach europejskich do celów piwowarskich (owocostany) a także na potrzeby przemysłu farmaceutycznego (żywica - lupulina), tkackiego (roczne pędy) oraz likierniczego i kosmetycznego (olejek eteryczny). Właściwym surowcem są włoski gruczołowe, otarte z żeńskich kwiatostanów i owocostanów chmielu, zawierające żółtą, żywicowatą wydzielinę o intensywnym zapachu i gorzkim smaku. Surowiec wykazuje wyraźne działanie uspokajające i hipotensyjne, wskutek depresyjnego wpływu na czynności kory mózgowej oraz obniżania pobudliwości ośrodków podkorowych - najsilniej działają w tym względzie związki żywicowe i olejek eteryczny. Polecany jest w stanach zmęczenia i wyczerpania nerwowego, nadmiernej drażliwości, napięciowych bólach głowy, trudnościach w zasypianiu, a także zbytniej pobudliwości płciowej i zaburzeniach menstruacyjnych. Ponadto wzmaga on czynności trawienne, umożliwia lepsze wykorzystanie składników pokarmu i tym samym wpływa wzmacniająco na organizm. Ułatwia również usuwanie szkodliwych produktów przemiany materii i ksenobiotyków z tkanek i krwi. Wykazuje tez silne działanie bakteriobójcze (obejmujące liczne szczepy, w tym penicylinooporne) oraz słabe estrogenne (ujawniające się u kobiet przyjmujących regularnie lecznicze dawki wyciągu z surowca).

  ziele serdecznika /Herba Leonuli/ - wyciągi z surowca (roślina macierzysta serdecznik zwyczajny /Leonuns cardiaca/ z rodziny Wargowych /Labiatae/) mają wpływ na ośrodkowy układ nerwowy, przeciwdziałają tworzeniu ognisk niekontrolowanych wyładowań potencjałów czynnościowych i tym samym łagodzą stany epileptyczne, wywierają również wpływ uspokajający zbliżony do ekstraktów z korzenia kozłka. Ich wpływ ośrodkowy, uwidacznia się też w pracy układu autonomicznego - preparaty z surowca obniżają ciśnienie krwi, zwiększają przepływ wieńcowy, przeciwdziałają stanom nerwicowym serca oraz znoszą stany skurczowe jelit. Dlatego ziele serdecznika poleca się jako lek wspomagający w nadpobudliwości nerwowej (np. związanej z okresem przekwitania), napadowych zmianach rytmu serca, początkowych objawach choroby wieńcowej i nadciśnieniu tętniczym, którym nierzadko towarzyszą bóle głowy, zwłaszcza w części potylicznej. Surowiec korzystnie oddziałuje w atonii jelit spowodowanej skurczem mięśni gładkich z takimi objawami jak bóle brzucha, zaparcia, nudności, uczucie pełności i brak apetytu.

  kwiat maku polnego /Flos Roeados/ - surowiec pochodzi z gatunku Papaver rhoeas (mak polny) z rodziny Makowatych /Papaveraceae/. Zawiera jako główny alkaloid readynę z grupy tzw. papawerubin, a ponadto alkaloidy izochinolinowe, śluz i antocyjany. Wykazuje bardzo słabe działanie przeciwkaszlowe (dlatego stosowany jest w mieszankach łagodzących kaszel i ułatwiających odkrztuszanie), a u dzieci, młodzieży i osób starszych, powoduje niekiedy przejściowe uspokojenie, a nawet senność - z tego względu używany jest per se lub częściej w połączeniu z innymi ziołami w łagodnych nerwicach wegetatywnych i bezsenności.

  ziele dymnicy /Herba fumariae/ - rośliną macierzystą jest dymnica pospolita /Fumaria officinalis/ z rodziny Makowatych /Papaveraceae/. Zawiera ona zespół alkaloidów izochinolinowych składem zbliżonych do występującego w soku mlecznym jaskółczego ziela /Herba Chelidonii/. Wywiera silny i bardzo specyficzny wpływ na wątrobę i drogi żółciowe, określany mianem amfoholerycznego. W zależności od stanu fizjologicznego tych narządów, zwiększa ilość wytwarzanej żółci do poziomu fizjologicznego w stanach łagodnej niewydolności wątroby (np. po steroidoterapii), natomiast przy nadmiarze żółci hamuje cholegenezę. Zmniejsza wydatnie napięcie mięśni gładkich przewodów żółciowych i zwieraczy (Lütkensi'ego i Oddi'ego), także jelit, przywracając ich prawidłowa perystaltykę. Interesującym jest fakt, iż wyciągi z ziela znoszą bóle migrenowe występujące u osób z zaburzeniami czynności wątroby i pęcherzyka żółciowego - dlatego preparaty z dymnicy podaje się zarówno w migrenie typowej jako adiuvans alkaloidów sporyszowych, jak i migrenie pochodzenia trzewnego.

  ziele męczennicy /Herba Passiflorae/ - pnącze Ameryki międzyzwrotnikowej i podzwrotnikowej, spotykane też na kontynencie azjatyckim i australijskim /głownie z gatunku Passiflora incarnata (męczennica cielista) z rodziny Męczennicowatych [Passifloraceae]/ obfitujące w substancje o działaniu psychotropowym przypisywanym m.in. alkaloidom indolowym (harman, harmina, harmalina) oraz pochodnym γ-pironu (maltol) - wykazuje wpływ depresyjny na korę i struktury podkorowe mózgu. Zioło lub wyciągi stosowane są obecnie do wyrobu preparatów recepturowych i specyfików (np. Passispasmin) o działaniu uspokajającym, kojącym i przeciwbólowym.

  ziele ruty /Herba Rutae/ - rośliną macierzystą jest ruta zwyczajna /Ruta graveolens/ z rodziny Rutowatych /Rutaceae/ silnie aromatyczna bylina z rejonu Morza Śródziemnego. Kwitnące ziele ruty (czasem sam liść /Folium Rutae/) jest surowcem o bardzo złożonym składzie (alkaloidy, olejek eteryczny, furanokumaryny, flawoniody, lignany), a przez to - wielokierunkowym profilu działania. Najważniejsze jest spazmolityczne i żółciopędne działanie związków alkaloidowych i furokumaryn. Ponadto obserwuje się słabe działanie uspokajające i fotouczulające. W lecznictwie stosuje się suszone ziele lub wyciąg w złożonych preparatach fabrycznych lub galenowych w nadpobudliwości nerwowej, uporczywych bólach głowy i objawach niepokoju.

  kłącze i kwiaty grzybieni białych /Rhizoma et Flores Nymphaeae Albae/ grzybienie białe /Nymphaea alba/ z rodziny Grzybieniowatych /Nymphaeaceae/ to wodna bylina, o bardzo grubym kłączu - płożącym się w mule dennym stojących zbiorników wodnych (stawy, jeziora) - i dużych okazałych kwiatach barwy śnieżnobiałej - obecnie, w Polsce, znajduje się pod ochroną. Zawiera seskwiterpenowe alkaloidy o uspokajającym działaniu (deoksynufarydyna) oraz spazmalitycznym i hipotensyjnym (m.in. neotiobinufarydyna). W lecznictwie zastosowanie ma stabilizowany sok ze świeżych kwiatów grzybieni. Intrakt, dzięki zawartości w/w związków zmniejsza ogólne pobudzenie nerwowe wskutek tłumienia niektórych ośrodków nerwowych w korze mózgowej - wywiera m.in. wpływ hamujący na sferę płciową, głównie u mężczyzn i w mniejszym stopniu u kobiet oraz umiarawiający na serce - przypuszczalnie uwarunkowany działaniem ośrodkowym. Obserwowane niekiedy działanie przeciwskurczowe i nasenne jest raczej reakcja osobniczą na zasadniczy wpływ neurodepresyjny. Zaleca się go w lekkich stanach niemiarowości i w napadowej tachykardii, w zespołach nerwicowych, pobudzeniu psychicznym, trudności w zasypianiu, napięciowych bólach głowy i w stanach lękowych. Ponadto w pobudzeniu na tle seksualnym, nimfomanii /histeria libidinosa/, zmazach nocnych /pollutio nocturna/.

  korzeń arcydzięgla /Radix Archangelicae/ - należy do grupy najbardziej wszechstronnie działających surowców roslinnych. Pozyskiwany jest z niezwykle rzadkiego u nas w stanie naturalnym gatunku z rodziny Baldaszkowatych <Selerowatych> /Umbelliferae/ <Apiaceae>) - arcydzięgla litworu /Archangelica officinalis/ - spotykanego niekiedy w Karpatach, Tatrach i Sudetach. Pobudza procesy wydzielania i wydalania w całym organizmie (m.in. wzmaga czynność gruczołów potowych, stymuluje wydzielanie śluzu oskrzelowego oraz w obrębie przewodu pokarmowego nasila sekrecję śliny, soku żołądkowego i trzustkowego, oraz produkcję i przepływ żółci w drogach żółciowych, działa moczopędnie, niekiedy nawet obserwuje się wzmożenie krwawień miesiączkowych) - można go więc traktować jako tzw. "czyszczący krew" (depurativum), gdyż różnymi drogami usuwa z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii. Wywiera także działanie spazmolityczne (w obrębie przewodu pokarmowego) i hipotensyjne, a dzięki właściwościom przeciwbakteryjnym zmniejsza nadmierną fermentację jelitową. Korzeń arcydzięgla (dzięki zawartości kumaryny, m.in. angelicyny) wykazuje również słaby wpływ ośrodkowy, zmniejszając wrażliwość kory mózgowej oraz ośrodków wegetatywnych w pniu mózgu i rdzeniu przedłużonym, głównie ośrodka naczynio - ruchowego. Omawiany surowiec stosuje się głównie w zaburzeniach czynności przewodu pokarmowego (m.in. bezsoczności, zaburzeniach motoryki jelit i dróg żółciowych) przebiegających z bólami brzucha, wzdęciami, aerofagią, uczuciem pełności, brakiem apetytu, odbijaniem, skłonnością do nudności i wymiotów. Również w niektórych reakcjach nerwowych, np. w nerwicy wegetatywnej, braku łaknienia na tle nerwowym u dzieci i młodzieży (anorexia hysterica), zawrotach i bólach głowy związanych z zaburzeniami trawiennymi, a nawet w pewnych dolegliwościach serca. Zewnętrznie w postaci kataplazmów, w zapaleniu nerwów obwodowych, gośćcowych, bólach stawowych i mięśniowyuch.

  liść bobrka /Folium Menyanthidis/ - surowiec stanowią całe (trójlistkowe) liście bobrka trójlistkowego /Menyanthes trifoliata/ z rodziny Bobrkowatych /Menyanthaceae/ - wieloletniej rośliny zielnej, występującej na półkuli północnej, tworzącej nieraz zwarte łany na brzegach płytkich jezior i stawów, na torfowiskach i innych wilgotnych stanowiskach. Liść bobrka jest typowym surowcem goryczowym. W jego skład wchodzą m.in. gorzkie laktony irydoidowe - loganina, swerozyd, foliamentyna, mentiafolina - częściowo w formie glikozydowej. Bobrek używany jest jako amarun i stomachicum, dla pobudzenia czynności wydzielniczej żołądka i wzmożenia łaknienia. W medycynie ludowej stosowany był jako antipyreticum (środek przeciwgorączkowy), metabolicum (środek pobudzający i regulujący przemianę materii) oraz tonicum (środek wzmacniający) w tym również neurotonicum (m.in. w nadpobudliwości nerwowej, dręczących snach, trudnościach w skupieniu uwagi i zapamiętywaniu oraz migrenach).

  Podobne do liści bobrka działanie neurotonizujące wykazują również:

  korzeń goryczki /Radix Gentianae/

  korzeń i ziele mnieszka /Radix cum Herba Taraxaci/

  ziele drapacza /Herba Cnici benedicti/

  ziele komosy piżmowej /Herba Chenopodii/

  Wpływ ten ujawnia się jednak najwyraźniej w odpowiednio zestawionych mieszankach ziołowych (oraz przy równoczesnym przestrzeganiu zaleceń wymienionych w rozdziale "Uwagi ogólne o leczeniu i zapobieganiu bólom głowy").

  asafetyda /Asa foetida/ - jest to wysuszony sok mleczny, wyciekający przy nacinaniu grubych, mięsistych korzeni azjatyckich bylin Ferula asa foetida /Scorodosoma foetidum Bunge/ oraz kilku innych pokrewnych gatunków Ferula z rodziny Baldaszkowatych /Umbelliferae/, są to rośliny występujące na pustyniach i stepach Iranu, Afganistanu i Tadżykistanu o grubym, palowym korzeniu. Sam surowiec ma postać gładkich bryłek i ziaren, z zewnątrz brunatno-żółtych (miejscami fioletowych) o przełomie połyskującym, początkowo białym, na powietrzu jednak szybko czerwieniejącym, a w końcu brunatniejącym. Zapach gumożywicy jest dość nieprzyjemny, zbliżony do czosnkowego, smak gorzki i drapiący. Główne składniki czynne asafetydy to: olejek eteryczny (zawierający m.in. związki disulfidowe - warunkujące nieprzyjemny zapach), żywica (z charakterystycznymi estrami kwasu ferulowego), śluz (silnie pęczniejący w wodzie) i sole mineralne. Asafetyda jest prastarym kadzidłem i ulubioną przyprawą ludów wschodu. W Europie spopularyzowali ją Arabowie i szkoła Salernitańska. Stosowano ją jako sedativum i spasmoliticum w histerii, nerwicach i padaczce.

  korzeń zgrzynu /Radix Rauwolfiae/ - surowiec stanowią korzenie tropikalnych krzewów /Rauwolfia serpentina (L.) Benth, Rauwolfia canescens/ i drzew /Rauwolfia vomitoria Afzel/ z rodziny Toinowatych /Apocynaceae/, występujących w Azji Pd. - Wsch. /R. serpentina/, Afryce równikowej /R. vomitoria/ oraz Ameryce środkowej i południowej /R. canescens/. Zawierają one zespół około trzydziestu alkaloidów indolowych, gromadzących się głównie w korze. Część alkaloidów działa ośrodkowo sedatywnie (rezerpina, rescynamina, dezerpidyna), część zaś obwodowo (ajmalina, sarpagina). Zastosowanie surowca jest trojakie - jako środka obniżającego ciśnienie tętnicze krwi (np. w nadciśnieniu samoistnym), jako środka działającego regulująco w zaburzeniach rytmu serca (np. w częstoskurczu napadowym, komorowym i nadkomorowym) oraz jako środka uspokajającego w chorobach psychicznych (np. schizofrenii). Obecnie praktycznie nie stosuje się go per se (ze względu na zmienny skład jakościowo - ilościowy alkaloidów oraz szereg niebezpiecznych działań niepożądanych rozwijających się w toku jego stosowania), a jedynie wyizolowane, pojedyncze alkaloidy, tj. rezerpinę (głównie w nadciśnieniu nerkopochodnym oraz ajmalinę - głównie w częstoskurczach napadowych w formie wlewu dożylnego).

  kava kava lub po prostu kava, to nazwa jednego z gatunków pieprzu - Piper methysticum z rodziny pieprzowatych /Piperaceae/ - uprawianego od wieków na wyspach Melanezji, Polinezji i Mikronezji, a także nazwa psychoaktywnych napojów sporządzanych przez wyspiarzy z podziemnych organów tej rośliny. W fitoterapii europejskiej, stosuje się tabletki zawierające suche, standaryzowane wyciągi z kłączy, korzeni i dolnych części łodyg rośliny. W badaniach farmakologicznych i klinicznym wykazano, że związki te mają działanie uspokajające, nasenne, przeciwdrgawkowe, spazmolityczne i przeciwlękowe. Zaleca się ich przyjmowanie w przypadkach chronicznych lęków, napięcia psychicznego i niepokoju - ale nie o podłożu psychotycznym - którym towarzyszą zaburzenia snu, napięcia mięśniowe, przewlekłe bóle głowy, a także w zaburzeniach seksualnych, klimakteryjnych itp. przebiegających z podobnymi objawami. Mechanizm działania głównych składników czynnych surowca - tzw. kava - laktonów (pochodnych ε-styrylo-γ-metoksy-α-pironu) został tylko częściowo poznany. Wykazano m.in. że związki te mają powinowactwo do swoistych miejsc wiążących w obrębie receptorów GABA działając synergistycznie z ich endogennym agonistą - kwasem γ-aminomasłowym (GABA) - nasilając tym samym procesy hamowania miedzyneuronalnego, czym tłumaczy się ich działanie sedatywne. Możliwość ich użycia w leczeniu bólów głowy można uzasadnić m.in. ich działaniem miejscowo znieczulającym zbliżonym siłą do wpływy kokainy oraz aktywnością H3 - przeciwhistaminową.

  bulwa korzeniowa i ziele kokoryczy /Bulbus et Herba Corydalis/ - surowiec otrzymywany jest z rosnącej w Polsce kokoryczy pustej /Corydalis bulbosa (L.) DS.<C. cava Schweig et Koerte>/ z rodziny Makowatych /Papaveraceae/. Zawiera alkaloidy izochinolinowe, w tym bulbokapninę, działającą narkotycznie na jądra podkorowe mózgu - znosi pobudliwość ruchową, nie wpływając na napięcie mięśniowe. Znana z lecznictwa ludowego jako środek uspokajający i w dużych dawkach odurzający. Nie jest stosowana w ziołolecznictwie oficynalnym.

  Spośród zaś roślinnych środków psychopobudzających, w terapii bólów głowy istotniejsze znaczenie będą miały jedynie surowce kofeinowe, a spośród nich zwłaszcza:

  zarodek Cola /Embrio Colae/ - surowiec pochodzi z drzew należących do rodzaju

  Cola (z gatunków m.in. Cola acuminata [Schott et Enden], Cola vera [K. Schumann] i Cola habbayi [Corn]) z rodziny Zatwarowatych /Sterculiaceae/ pochodzących z tropikalnej Afryki Zachodniej, a szeroko uprawianych, również w Ameryce Południowej, na Antylach, Tahiti, Jamajce oraz w Indiach i Azji Pd. - Wsch. Otrzymuje się go przez wyłuszczenie nasion z owocni i pozbawienie łupiny nasiennej. Świeże nasiona (zwale orzechami cola lub guru) spożywane są przez krajowców jako pokarm i używka o właściwościach podniecających, odświeżających i lekko narkotycznych. Działanie surowca związane jest głównie z obecnością kofeiny (do 2,7%). Rozszerza ona naczynia opon mózgowych, zwiększa dopływ krwi do mózgu, działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy - wzmagając transmisję miedzyneuronalną, antagonizując procesy hamowania nadmiernej aktywności komórkowej poprzez kompetycyjną blokadę receptorów adenozynowych - zwłaszcza na ośrodki zlokalizowane w korze mózgowej, aktywizując sprawność myślenia, polepszając koncentrację, i usuwając znużenie. W niewielkim stopniu podnosi ciśnienie krwi oraz przyspiesza czynność i wzmaga kurczliwość serca. Objętość wyrzutowa ulega jednak zmniejszeniu wskutek utrudnienia rozkurczów. Rozszerza naczynia krwionośne skóry, serca i mięśni szkieletowych, a obkurcza łożysko naczyniowe jelit, powodując przemieszczenie krwi z jamy brzusznej do mięśni skóry i mózgu. Działa moczopędnie (wzmagając filtrację kłębuszkową wskutek wazodylatacji w obrębie ciałek nerkowych /corpusculi renalis/), upośledzając mechanizmy zagęszczenia moczu w kanalikach nerkowych oraz zwiększając ilość wolnej (tzw. nie związanej z białkami) wody we krwi, głównie poprzez wzmożenie przepuszczalności śródbłonka naczyń włosowatych i ułatwienie przenikania chlorków i wody z tkanek do światła naczyń. Nasila wydzielanie soku żołądkowego i motorykę jelit. Nieznacznie rozluźnia oskrzela ułatwiając respiracje, a pobudzając ośrodek oddechowy w dawkach leczniczych jedynie w stanach jego zahamowania sprawia, że oddechy stają się szybsze i głębsze. Pobudza przemianę materii oraz wpływa na ośrodek termoregulacji - zwiększając ciepłotę ciała. Zwiększa wydolność i siłę skurczu mięśni szkieletowych, przy czym na mięśnie osłabione i zmęczone kofeina działa silniej niż na wypoczęte. W lecznictwie wykorzystuje się ośrodkowe działanie zarodków Cola, podając je (sproszkowane lub w postaci wyciągów alkoholowych) jako swoiste psychoanalepticum w stanach wyczerpania fizycznego i psychicznego, znużeniu pracą umysłową, senności, trudnościach w kojarzeniu, bólach głowy oraz niewydolności krążenia w przebiegu chorób gorączkowych.

  Podobne działanie będą wywierać również:

  nasienie kawy /Semen Coffeae/

  liść herbaty /Folium Theae/

  nasienie paulini /Semenguaranae/

  liść ostrokrzewu paragwajskiego /Folium Mate/

  wykorzystywane w krajach Europy i oby Ameryk jako składniki tradycyjnych proszków od bólu głowy. Trzeba jednak pamiętać, iż środki te przyjęte w zbyt dużych ilościach mogą doprowadzić do ostrego zatrucia charakteryzującego się silnym pobudzeniem psychicznym i ruchowym. Pojawia się gonitwa myśli, niepokój, szum w uszach, błyski światła w oczach, zawroty głowy, nudności i długotrwała męcząca bezsenność. Dochodzi do zaburzeń rytmu serca, bólów brzucha i biegunek. Występuje drżenie mięśniowe, a niekiedy nawet drgawki kloniczne.

  liść tytoniu /Folium Nicotianae/ - roślina macierzystą jest tytoń szlachetny /Nicotiana tabacum/ z rodziny Psiankowatych /Solanaceae/. Wieloletnia roślina zielna pochodząca z Ameryki Pn. i Środkowej. Substancją czynną surowca jest nikotyna - agonista jonotropowych receptorów cholinergicznych, zlokalizowanych w obrębie płytek nerwowo mięśniowych, zwojów wegetatywnych oraz ośrodkowego układu nerwowego. W małych dawkach surowiec wywołuje pobudzenie psychiczne, wzmaga odruchy rdzeniowe oraz bardzo silnie aktywizuje wszystkie ośrodki autonomiczne. Działanie na korę mózgową zależy w pewnym stopniu od jej stanu. W stanach zahamowania, depresji i znużenia działa pobudzająco, zaś przy podnieceniu może działać nieznacznie uspokajająco. W większych dawkach działa porażająco na centralny i obwodowy układ nerwowy, wywołując ogólnoustrojowe zaburzenia aż do zapaści włącznie. Dlatego dziś tytoniu nie stosuje się w lecznictwie. Ma on jedynie znaczenie jako roślina przemysłowa uprawiana do produkcji papierosów oraz środków owadobójczych. Tradycyjnie używali go jednak rdzenni mieszkańcy obu ameryk (żując świeże liście lub paląc wysuszone) jako swoiste psychotonicum, przeciwdziałające zmęczeniu, znużeniu i głodowi.

  nasienie dreki /Semen Arecae/ - są to oczyszczone i odpowiednio spreparowane nasiona indyjskiej palmy Areca catechu z rodziny Palm /Palmae/ hodowanej w Indochinach, na Wyspach Sundajskich i Filipinach. Największa część surowca zużywana jest na Malajach jako używka zastępująca krajowcom tytoń. Surowiec zawiera zespół alkaloidów tetrahydropirydynowych zbliżonych budową i włościowściami do nikotyny. Żucie nasion Areki znosi uczucie znużenia, senności i rozbicia, a ponadto wzmaga łaknienie i czynności wydzielnicze w obrębie przewodu pokarmowego. Współczesne lecznictwo Europejskie wykorzystuje surowiec sproszkowany lub wyizolowaną żeń- arekolinę, główny alkaloid nasion, w weterynarii, jako taenifugum i środek przeciw przywrom.

  nasienie kulczyby /Semen strychni/ - surowcem są dojrzałe, wysuszone nasiona południowo-azjatyckiego drzewa z rodziny Połatowatych /Loganiaceae/ - kulczyby wroniego oka /Strychnos nux vomica L./. Zawierają one zespół alkaloidów indolowych (2 3,5%), którego dominującym komponentem jest strychnina - jedna z najsilniejszych trucizn roślinnych. Strychnina antagonizuje zaangażowane w procesy hamowania postsynaptycznego receptory glicynergiczne Gly A. W ten sposób sprzyja ona niekontrolowanemu szerzeniu się potencjałów czynnościowych, szczególnie w rdzeniu kręgowym warunkując ogólne pobudzenie psychoruchowe. W małych dawkach (0,5 - 3,0 mg) wzmaga intensywność odruchów rdzeniowych, napięcie mięśni prążkowanych i czynności narządów zmysłów. Wzrasta subtelność słuchu, smaku, węchu, dotyku i widzenia (m.in. wzrok zaostrza się, wzrasta zdolność rozróżniania barw (szczególne niebieskiej), rozszerza się pole widzenia). Przyspiesza przebieg procesów kojarzeniowych w korze mózgowej. Pobudza również ośrodek oddechowy, naczynioruchowy i jądra przywspółczulne w krzyżowej części rdzenia kręgowego. Subiektywnie odczuwa się poprawę samopoczucia, przyrost sił i energii i zwiększoną ruchliwość. Podana doustnie, w postaci nalewki, wzmaga (ze względu na gorzki smak) wydzielanie soku żołądkowego. Strychninę i przetwory kulczyby stosuje się m.in. jako środek ogólnie tonizujący (wzmacniający, podnoszący napięcie) układ nerwowy, mięśniowy i krążenia w stanach wyczerpania, podciśnieniu i zapaści. Działanie to niestety jest przejściowe i mija w kilka godzin od przyjęcia leku, ale już to przemijające działanie tonizujące wpływa bardzo dodatnio na psychikę chorego, pozwalając mu łatwiej znosić okresy znużenia i wyczerpania. Należy jednak pamiętać, że strychnina, na skutek bardzo powolnej eliminacji z ustroju ulega kumulacji w organizmie. Dlatego przetwory z kulczyby i strychninę stosuje się w dodatkach leczniczych w ciągu 4 - 5 tygodni, a następnie - podobnie jak w preparatach z naparstnic - robi się przynajmniej miesięczna przerwę.

  kamfora /Camphorum/ - spotykana niegdyś w aptekach naturalna kamfora, tzw. laurowa albo chińska, jest stearoptenem olejku otrzymywanego z drzewa Cinnamomum camphora (Nees et Eberm.) z rodziny Wawrzynowatych /Lauraceae/, pochodzącego z południowych Chin i Tajwanu. Dziś już takiej kamfory nie spotykamy - została bowiem wyparta przez kamforę syntetyczną. Kamfora posiada działanie pobudzające oraz w pewnym stopniu kojące i antyseptyczne. Przez długi czas uchodziła w lecznictwie za cenny lek rzeźwiący (także w zapaści w postaci zastrzyków olejowych) stosowany głównie zewnętrznie do nacierań (Unguentum camphoratum Linimentum ammoniato - camphoratum; Spiritus saponato - camphoratus) lub doustnie (Spiritus camphoratus, Acetum camphoratum). Podobne, pod względem farmakologicznym działanie wykazuje również d-borneol - stearopten olejku eterycznego kamforowca wonnego /Dryobalanops camphora (Cal.)/ z rodziny Dipterocarpaceae, rosnącego w stanie naturalnym na Borneo, Sumatrze i pobliskich wyspach - gdyż w ustroju ulega stopniowo utlenianiu do d-kamfory.

  Bardzo silne rzeźwiące i podniecające działanie wywierają piżmo /Moschus/ - wysuszona wydzielina gruczołów samca piżmowca /Moschus moschiferus (L.)/ - małego, bezrogiego przeżuwacza z wysokogórskich rejonów Azji Środkowej - i cybet /Cibethum/ - podobnie jak piżmo, obdarzona niezmiernie intensywnym zapachem wydzielina zewnętrznych gruczołów przypłciowych samców afrykańskich i azjatyckich drapieżników z rodziny Łaszowatych /Viveridae/ z rodzaju cyweta /Viverra/ (m.in. V. civetta). Dawniej piżmo stosowano w lecznictwie jako swoiste analepticum i excitantum, zwłaszcza w połączeniu z ambrą /Ambra grisea/ w zapaściach w postaci proszków z cukrem lub nalewki - Tinctura Moschi. Dziś, w lecznictwie europejskim, zostało ono całkowicie zarzucone, lecz nadal ma olbrzymie znaczenie w przemyśle perfumeryjnym jako doskonały utrwalacz zapachów. To samo dotyczy również cybetu.

  Spośród omówionych tutaj naturalnych środków neuroaktywizujących, w zasadzie, jedynie surowce kofeinowe uważane są tradycyjnie za remedia analgetica do stosowania przy bólach głowy. Wchodzą one - a właściwie wchodziły - w skład szeregu preparatów recepturowych - głównie wymieniony na początku zarodek kola /Embryo Colae/ - znanych pod ogólna nazwą - "proszki od bólu głowy". Obecnie używa się raczej, tak w aptekach jak i w przemyśle, czystą kofeinę łącząc ją głównie z niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi, potencjalizującymi efekty jej działania, wywierającymi przy tym działanie własne - osłabiające transmisję nocyceptywną , a poprzez to tłumiące czucie bólu.

  Pozostałe surowce, głównie ze względu na znaczną toksyczność, stosowane są lub były w lecznictwie europejskim rzadko bądź wcale - jeśli już to tylko w ściśle zdefiniowanych stanach chorobowych - nigdy zaś w pospolicie występujących bólach głowy na tle przeciążenia systemu nerwowego, względnie innej etiologii. Tym niemniej, mogą one - i wielu chorych potwierdza takie działanie - zmniejszać, a nawet całkowicie eliminować bóle głowy towarzyszące schorzeniom, w których zostały zaordynowane (np. podciśnienie czy przedawkowanie środków nasennych (np. barbituranów) w których stosowano nalewkę z kulczyby /Tinctura Strychni/ - dos. ther. 0,3 - a obecnie złożone preparaty zawierające w swym składzie azotan (V) strychniny - dos. ther. 0,001 - 0,002 - w postaci kropli).

  Opisane powyżej surowce stanowią najczęstsze składniki różnorodnych preparatów recepturowych oraz specyfikowych wykorzystywanych jako łagodnie działające leki w schorzeniach rozwijających się na tle przeciążenia systemu nerwowego, których dominującym objawem jest ból głowy.

  Jako uzupełnienie powyższego warto przytoczyć kilka przepisów:

  Rp. 1

  Syzygi arom. gem. 5,0

  Berberidis fruct.

  Auranti flor. aá 10,0

  Menyanthidis fol. 15,0

  Hyperici herb. 20,0

  M.f. species
  D.S. 2 szklanki naparu dziennie z łyżeczki ziół.

  Rf.

  Agropyri rhiz.

  Calami rhiz.

  Melissae fol.

  Jasmini flor.

  Valerianae rad. aá 10,0

  M.f. species
  D.S. 2 razy dziennie napar z łyżki ziół

  Rp. 2

  Callunae flor.

  Lupuli strob.

  Archangelicae rad.

  Menthae pip. fol.

  Asperulae herb.

  Mellisae fol. aá 10,0

  M.f. species
  D.S. Napar z łyżki stołowej ziół na szklankę wody. Pić dwie szklanki naparu dziennie.

  Rp. 3

  Rutae herb. 5,0

  Calami rhiz.

  Crataeg infl.

  Valerianae rad.

  Leonuri herb. aá 15,0

  Rhoeados fl. 10,0

  M.f. species
  D.S. Napar z dwóch łyżeczek na szklankę wody. Pić 2 - 3 razy dziennie.

  Rp. 4

  Colae trae.

  Crataegei trae.

  Valerianae trae.

  Auranti trae. aá 10,0

  M.f. guttae
  D.S. 3 - 4 razy dziennie po 15 - 20 kropli.

  Rp. 5

  Hyperici intr. 40,0

  Nymphae intr. 15,0

  Condurango extr. fl. 10,0

  Passispasmini ad 200,0

  M.f. mixturae
  D.S. 2 razy dziennie po łyżce stołowej.

  Rp. 6

  Valerianae rhiz. 20,0

  Lupuli strob. 10,0

  Melissae fol.

  Crataegi infl. aá 20,0

  Menthae pip. fol.

  Chamomillae anth.

  Millefolii hb. aá 10,0

  M.f. species sedativae (wg FP V, supl. I)
  D.S. Odwar z łyżki stołowej ziół na szklankę wody. Pić dwie szklanki dziennie.

  Rp. 7

  Valerianae rad.

  Ononidis rad.

  Salicis cort.

  Sambuci fl.

  Ulmariae fl.

  Tiliae infl.

  Helianthi fl.

  Hyperici hb.

  Thymi hb. aá 50,0

  M.f. species
  D.S. 3 razy dziennie, po szklance, 20 minut przed jedzeniem w nerwobólach, napar z czubatej łyżki uprzednio lekko podgrzany.

• Środki zapobiegające chorobom naczyń mózgowych /Remedia autisclerotica/ Jest to grupa, jak na razie nie liczna. Intensywne badania fitochemiczne, farmakologiczne i kliniczne prowadzone na przełomie ostatnich dwudziestu lat, wykazały interesujące i bardzo cenne z leczniczego punktu widzenia właściwości niektórych surowców roślinnych w schorzeniach ośrodkowego układu nerwowego na tle zaburzeń przepływu krwi. Jednym z jej przedstawicieli jest miłorząb japoński <m. dwuklapowy> /Ginkgo biloba/ - dwupienne drzewo z podgromady nagonasiennych /Gymnospermae/ - relikt ery mezozoicznej - dziś w stanie naturalnym, spotykany jedynie w górskich lasach południowych Chin.

  Eksperymentalne prace laboratoryjne oraz próby kliniczne potwierdziły skuteczność standaryzowanych wyciągów z liści miłorzębu w zaburzeniach czynności mózgu i narządów zmysłu z licznymi objawami towarzyszącymi (m.in. bóle i zawroty głowy, uczucie ucisku wokół mózgoczaszki, szum w uszach, zaburzenia słuchu i mowy, niedowłady, stany depresyjne, apatia, rozkojarzenie, agresywność, osłabienie koncentracji, zapominanie, uczucie znużenia) o etiologii naczyniowej. Sugeruje się również możliwość profilaktyki, a nawet terapii ostrych udarów mózgu i przejściowych ataków niedokrwienia. Systematyczne przyjmowanie preparatów z omawianego surowca zmniejsza częstotliwość i nasilenie głównych objawów ośrodkowych, bólów i zawrotów głowy oraz szumu w uszach. Wyciągi z Ginkgo biloba są także skuteczne w schorzeniach tętnic obwodowych o różnej genezie oraz wykazują korzystny wpływ na krążenie wieńcowe. Mechanizm leczniczego działania liści miłorzębu wiąże się głównie z poprawą parametrów reologicznych krwi, za co w dużej mierze odpowiada antagonizowanie receptorów dla czynnika aktywującego płytki krwi <ang. plathelet activating factor, PAF> - substancji blisko tysiąckrotnie silnej pobudzającej agregację płytek krwi od tromboksanu A₂ (TXA₂) (już przy stężeniach 10 ^-11 mol/dm³), a ponadto zwiększającego przepuszczalność naczyń włosowatych i kurczącego mięśniówkę oskrzeli.

  Kolejnym przykładem może być krokosz barwierski (Carthamus tinctorus) - jednoroczna (rzadziej dwuletnia) roślina zielna z rodziny Złożonych /Compositae/ - jedna z częściej stosowanych w medycynie Dalekiego Wschodu, m.in. jako środek poprawiający krążenie krwi. W kilku pracach chińskich autorów opisano jego działanie hamujące agregację płytek krwi, rozszerzające naczynia krwionośne oraz korzystny wpływ w stanach niedokrwienia mózgu.

  Podziemne części dzięgla chińskiego /Angelicea sinensis/ z rodziny Baldaszkowatych /Umbelliferae/ również oddziałują na naczynia krwionośne i agregację trombocytów. W badaniach na pacjentach z ostrym udarem mózgu stwierdzono wpływ poprawiający profil reologiczne krwi.

  Winkamina i pokrewne jej alkaloidy indolowe, wyizolowane z barwinka pospolitego /Vinca minor/ z rodziny Toinowatych /Apocynaceae/, szczegółowo badane w Polsce na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych (Hano, Maj, 1957; Maj, 1956; Maj i wsp., 1960; Szczeklik i wsp. 1957; Kaczmarek i wsp., 1962) wykazują działanie hipotensyjne oraz wpływają na lepsze ukrwienie i dotlenienie mózgu. Obecnie stosowane są w postaci preparatów fabrycznych (np. Devincan) w zaburzeniach mózgowo - naczyniowych i nadciśnieniu tętniczym.

  Jemioła pospolita /Viscum album/ z rodziny Gązewnikowatych /Loranthaceae/ jest drobną, wiecznie zieloną rośliną - półpasożytem drzew iglastych (sosna, jodła) i liściastych (brzoza, topola, lipa). Surowiec ten jest bardzo interesujący z fitoterapeutycznego punktu widzenia, ze względu na wielostronność swojego działania. Przy tym, do dziś, nie są znane do końca substancje i mechanizmy odpowiedzialne za poszczególne kierunki jego aktywności biologicznej (obecnie dużą rolę przypisuje się białkom i glikoproteinom, szeroko badanym w ostatnich latach). Oprócz proponowanego od niedawna potencjalnego działania przeciwnowotworowego i adaptogennego, ziele jemioły wywiera też korzystny wpływ w chorobie nadciśnieniowej (towarzyszą jej często bóle głowy, zwłaszcza w części potylicznej), a także zmianach miażdżycowych, zaburzeniach krążenia mózgowego, oraz krwawieniach z narządów rodnych (menorrhagia), płuc i nosa. Bywa stosowana w złożonych preparatach recepturowych, najczęściej w postaci intraktu. Dawniej sporządzano również wodne wyciągi, zalewając dwie łyżki surowca szklanką przegotowanej, letniej wody na przeciąg kilku godzin (najczęściej na całą noc), które zalecano pić rano i wieczorem.

  Wyciągi z kwiatostanów głowgu /Crataegus oxyacantha L., C. monogyna Jacquin (Rosaceae)) działają spazmolitycznie na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych, głównie wieńcowych, wykazując przy tym słaby wpływ inotropowy dodatni i chromotropowy ujemny. Ponadto, surowiec obniża ciśnienie żylne (przeciwdziałając obrzękowi płuc) oraz poprawia krążenie mózgowe (co ma znaczenie zwłaszcza u ludzi starszych). Zaobserwowano, że wyciągi z głogu wykazują wyraźnie działanie sedatywne, odpowiadające połowie aktywności przetworów z Radix Valerianae oraz, że są w stanie zwiększyć filtrację kłębuszkową w nerkach. Kwiatostan głogu i jego przetwory mają zastosowanie głównie w geriatrii, poza łagodnymi schorzeniami mięśnia sercowego i naczyń wieńcowych, także w upośledzeniu krążenia mózgowego z towarzyszącymi objawami, jak zawroty i bóle głowy, ogólne zmęczenie, zaniki pamięci.

  W bólach głowy występujących na tle schorzeń naczyń krwionośnych, korzystnie będą działać również surowce roślinne z grupy vasotonica i hioplipemica. Pierwsza z nich łączy środki, których ostatecznym efektem działania jest wzmocnienie struktury śródbłonka /endothelium/ oraz tkanki łącznej właściwej stanowiącej zrąb ścian naczyń krwionośnych, zmniejszenie przepuszczalności - zwłaszcza drobnych naczyń krwionośnych i zahamowanie nadmiernej proliferacji miocytów gładkich w błonie środkowej oraz rozkładu kwasu hialuronowego (i innych składników istoty podstawowej tkanki łącznej) w obrębie ściany naczyniowej. Reprezentują je m.in.:

  surowce saponinowe, np. kwiat, liść, kora, nasienie kasztanowca /Flos, Folium, Cortex et Semen Hippocastani/, kwiat pierwiosnka /Flos Primulae/, korzeń przewiercienia /Radix Bupleuri/;

  surowce antocyjanowe, np. owoc borówki czarnej /Fructus Myrtilli/, kwiat bławatka /Flos Cyani/, owoc aronii /Fructus Aroniae/, owoc winnej latorośli /Fructus Vitidis vinferae/ - świeży /recens/ i suszony /siccatus/, czyli rodzynka /passula/ - z odmian o ciemnych, fioletowych owocach (np. Petit, Verdot, Pinot Noir czy Tourgina Nacional) oraz czerwone wina (które są, bądź co bądź, najbogatszymi źródłami wszystkich znanych autocyjanidyn - pelargonidyny, cyjanidyny, delfinidyny, petunidyny, peonidycyny i malwidyny oraz olbrzymiej ilości najrozmaitszych związków fenolowych (flawonoidów, garbników katechinowych i wolnych katechin, stilbenów, depsydów i wielu innych wykazujących, potwierdzonych w szeregu badań klinicznych wpływ m.in. przeciwmiażdżycowy, naczyniouszczelniający, hipotensyjny, pobudzający przemianę materii i procesy trawienne czy zapobiegający procesom degeneracyjnym ścian naczyń krwionośnych w przebiegu cukrzycy), kwiat malwy czarnej /Flos Malvae arboreae/, kwiat hibiskusa /Flos Hibisci/, owoc róży dzikiej <szypszyny> /Fructus Cynosbati/, owoc żurawihy /Fructus Oxycocci/, owoc borówki czerwonej (brusznicy) /Fructus Vitis - idaeae/, owoc borówki bagiennej (łohyni) /Fructus Uliginosi/, owoc porzeczki czarnej /Fructus Ribis nigri/, owoc poziomki i truskawki /Fructus Fragariae vescae et F. hybridae), owoc maliny /Fructus Rubi idaei/, owoc jeżyny /Fructus Rubi fruticosi), owoc bzu czarnego (Fructus Sambuci).

  surowce witaminowe (obfitujące w wit. C oraz zawierające w mniejszych lub większych ilościach wit. A), np. wszystkie wyżej wymienione surowce antocyjanowe, a także owoc morwy /Fructus Mori/, owoc rokitnika /Fructus Hippophaës/, kwiat arniki /Flos Arnicae/;

  surowce flawonoidowe, np. ziele gryki /Herba Fagopyri/, ziele ruty /Herba Rutae/, ziele fiołka trójbarwnego /Herba Violae tricoloris/ - zawierające rutynę wywierającą wpływ uszczelniający na naczynia włosowate i żyłki, kwiatostan głogu /Infl. Crataegi/, kwiat kasztanowca /Flos Hippocastani/ - bogate w wolną kwercetynę (mającą silne właściwości antyoksydacyjne i przeciwzapalne oraz zdolność hamowania aktywności hialuronidazy), korzeń i liść pietruszki /Radix et Folium Petroselini/ - zawierające diosminę przeciwdziałającą obrzękom i podwyższającą tonus żył, owocnia pomarańczy /Pericarpium Aurantii/, liść mięty pieprzowej /Folium Menthae piperitae/ - z charakterystycznym flawanonem - hesperydyną - znanym czynnikiem kapilarnym P oraz przeciwdziałającym utlenianiu witaminy C.

  Druga, z wymienionych, grupa wpływa korzystnie na profil lipidowy surowicy krwi, obniżając, generalnie, stężenie lipoprotein LDL i VLDL, cholesterolu, podwyższając poziom lipoprotein HDL, spowalniając, hamując, a w korzystnych przypadkach nawet cofając proces aterogenezy naczyń krwionośnych, głównie tętnic, zapewniając w ten sposób efektywniejszy przepływ krwi i skuteczniejszą perwuzję tkanek i narządów. Surowce te mobilizują ponadto przemianę materii oraz regeneracje tkanki łącznej, oraz zapobiegają procesom uszkadzającym błony komórkowe. Należą tu m.in.:

  surowce sulfolenkowe, np. cebula czosnku ogrodowego /Bulbus Allii sativi/, cebula cebuli /Bulbus Allii cepae/

  surowce olejowe (bogate w niezbedne nienasycone kwasy tłuszczowe; NNKT), np: nasienie ogórecznika /Semen Boragini/, nasienie wiesiołka /Semen Oenotherae/, nasienie słonecznika /Semen Helianthi/;

  W uzupełnieniu do powyższego można przytoczyć kilka receptur:

  Rp. 1

  Rosae fr.

  Salviae fal. aá 20,0

  Primulae fl.

  Helianthi fl. aá 10,0

  M.f. species
  D.S. Odwar z 2 łyżek ziół na 2 szklanki wody gotować 3 minuty pod przykryciem, odstawić na 5 minut, pić 1.2 szklanki 2 - 3 razy dziennie.

  Rp. 2

  Rutae herb.

  Angelicae sinen. rad. aá 10,0

  Urticae dlioicae herb. 20,0

  Crataegi infl. 15,0

  M.f. species
  D.S. 2 - 3 razy dziennie napar z 1 łyżeczki ziół.

  Rp. 3

  Ginkgo bilobae trae

  Crataegi trae aá 20,0

  M.f. quttae
  D.S. 25 - 30 kropli 3 razy dziennie.

  Rp. 4

  Allii sativi succ. 15,0

  Visci intr.

  Nymphae intr.

  Valerianae intr. aá 5,0

  M.f. quttae
  D.S. 20 - 3- kropli 3 razy dziennie.

  Rp. 5

  Fagopyri extr. 10,0

  Ginkgo bilobae trae 25,0

  Hippocastani intr. 5,0

  Arnicae trae 5,0

  M.f. quttae
  D.S. 3 razy dziennie po 30 - 35 kropli

  Rp. 6

  Bupleuri rad.

  Angelicae sinen. rad. aá 10,0

  Menthae pip. fol.

  Hippocastani fl. aá 15,0

  Cynosbati fr. 20,0

  Vincae minor. herb. 5,0

  M.f. species
  D.S. Odwar z 3 łyżek na 2 szklanki pić dwa razy dziennie.

  Rp. 7

  Carthami tinct. extr. fluid. 40,0

  D.S. 3 razy dziennie 20 - 25 kropli.

  Na koniec kilka uwag natury ogólnej. Rozległość tego artykułu, może budzić w co bardziej niecierpliwych czytelnikach, zniechęcenie do uważnej lektury, a ilość przytoczonych opisów, klasyfikacji i receptur, przyprawić mniej odpornych o przysłowiowy ból głowy. Autor, mając na względzie te potencjalne ewentualności, pozwala sobie zaproponować, by zgodnie ze starożytną sentencją "ne quid nimis", wdrażać się w problem stopniowo.

  Po drugie, problem leczenia bólów głowy z wykorzystaniem surowców roślinnych nie jest tak dobrze zdefiniowany jak fitoterapia innych schorzeń, ot, chociażby przewodu pokarmowego, wątroby i dróg żółciowych czy układu oddechowego. Wynika to po części z braku dostatecznej wiedzy na temat patomechanizmów bólów głowy, a po części mechanizmów działania substancji czynnych ziół mających tutaj zastosowanie. Zwraca uwagę fakt, że przeważająca część z opisanych wyżej leków zielarskich wykazuje wyraźną predylekcję do działania gastro-entero- i hepatropowego. Czy zatem, normalizacja funkcji układu trawiennego, mogłaby wpływać korzystnie na stan ośrodkowego układu nerwowego? Biorąc pod uwagę niezwykle złożoną strukturę sieci neuronalnych w obrębie trzewi brzusznych i ich stały kontakt z mózgiem poprzez rdzeń kręgowy, przedłużony i śródmózgowie - hipoteza ta nie jest pozbawiona podstaw. Tym niemniej, zagadnienie pozostaje nadal nie rozstrzygnięte - przynajmniej dla współczesnej nauki. Dlaczego? Dlatego, że medycyna ludowa upatrywała właśnie w niedomogach, zwłaszcza wątroby i pęcherzyka żółciowego, a także żołądka i śledziony oraz w tzw. "słabości krwi" - główne przyczyny bólów i zawrotów głowy. A wiejscy zielarze stosowali w tych przypadkach zioła pobudzające trawienie, wzmagające wydzielanie żółci, czy tzw. "czyszczące krew" opierając swą praktykę na obserwacji i wieloletnim doświadczeniu, nie wdając się w szczegółowe analizowanie problemu, wykorzystując tylko rodzime rośliny i uzyskując często zadziwiająco dobre rezultaty. Zalecali przy tym jarskie ale gotowane i urozmaicone pożywienie bez nadmiaru soli i ostrych przypraw i uregulowanie trybu życia. Współczesna medycyna zaś przyczyny bólów głowy poszukuje tylko w obrębie mózgu, bądź szerzej - czaszki. Owocuje to, w zrozumiały sposób, postępowaniem terapeutycznym ukierunkowanym ściśle na tę część naszego organizmu. Czy słusznie? Cóż - aby nie popadać w skrajność przyjmijmy założenie, iż jest to droga przynajmniej w pięćdziesięciu procentach słuszna.

  Bibliografia:

  Tatoń J., Czech A., Diagnostyka internistyczna (wyd. II), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W - wa 1008; 
  Moszczyński P., Kiedy boli głowa, w: Wiadomości Zielarskie 7,8/99 
  Corazza V. Daimler R., Ernest A., Podręczna encyklopedia zdrowia, KSIĄŻNICA, Katowice 1993; 
  Krówczyński L., Ćwiczenia z receptury (wyd. V), COLLEGIUM MEDICUM UJ, Kraków 1996; 
  Kohlmünzer S., Farmakologia (wyd. IV), Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W - wa 1993; 
  Borkowski B., Zarys farmakologii (wyd. II), PZWL, W - wa 1970; 
  Muszyński J., Farmakognozja, PZWL, W - wa 1957; 
  Lutomski J., Alekiewicz J., Leki roślinne w profilaktyce i terapii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W - wa 1993; 
  Ciołkowska - Paluch G. Złocień maruna - roślina o działaniu przeciwmigrenowym, w: Wiadomości Zielarskie 7,8/99 
  Ożarowski A., Łańcucki J. Gąsiorowska K., Leki roślinne Informator, Zjednoczenie Przemysłu Zielarskiego HERBAPOL, W - wa 1978; 
  Muszyński J., Roślinne leki ludowe, LSW, W - wa 1955; 
  Danysz A., Farmakologia i receptura (wyd. VI uzup.), PZWL, W - wa 1965; 
  Lüllmann H., Mohr K., Ziegler A., Bieger D., Kieszonkowy atlas farmakologii, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, W - wa 1995;