Rola oraz praktyczne zastosowanie teorii wyuczonej bezradności w życiu społecznym.

Wykładowca:

Autor:

Bezradność jest stanem wyuczonym, wytworzonym przez narażenie na szkodliwe, nieprzyjemne sytuacje, w których nie ma możliwości ucieczki lub których nie da się uniknąć. W demonstracjach eksperymentalnych, które ujawniają analogiczne skutki u ludzi jak i u zwierząt, powtarzające się, niemożliwe do uniknięcia emitowanie wstrząsów względem psa wytwarza u niego pewien rodzaj patologicznej bezradności do tak skrajnego stopnia, że nawet kiedy zwierzę ma możliwość ucieczki, to z możliwości, o której mowa, nie skorzysta" (A.S. Reber, 1985, s. 319). jest to definicja wyuczonej bezradności, która została wprowadzona przez M. Seligmana. Teoria ta, mówi o ważność oceny wyniku własnego działania przez osobę zachowującą się w dany sposób. Człowiek popada w stan bezsilności, apatii, zniechęcenia, bierności i bezradności, gdy jest przekonany, że nie ma na nic wpływu, gdy stwierdza brak związku między zachowaniem a efektami podjętych działań, szczególnie gdy te działania są ważne i ważne dla jednostki. W wyuczonej bezradności dużą rolę odgrywa przypisywanie sobie (atrybucja) lub otoczeniu pewnych cech odpowiedzialnych za niepowodzenia w sytuacjach życiowych, będących sytuacjami trudnymi (np. utrata pracy, kłótnia z partnerem, spowodowanie wypadku itp.). Seligman twierdzi, że istnieje coś takiego jak pewien stały dla danej osoby "styl wyjaśniania", że każda osoba ma pewien określony sposób patrzenia na przyczyny wydarzeń i w odpowiednich okolicznościach podporządkowuje temu obraz otaczającego świata i podaje wyjaśnienia przyczyn porażek. Przyczyny te mogą być spostrzegane jako zewnętrzne lub wewnętrzne, stałe lub zmienne oraz specyficzne lub globalne. Zewnętrzne upatrują przyczyn niepowodzeń w otaczającym świecie (brak zainteresowania, pomocy, obojętność, wrogość), wewnętrzne - we własnej "niemożności" (brak kompetencji, wykształcenia, urody, umiejętności interpersonalnych, uroku osobistego, erudycji itp.). Poczucie bezradności ma charakter globalny, jeśli przyczyna przypisywana jest wielu różnorodnym czynnikom, a specyficzny, gdy odnoszona jest tylko do niektórych czynników - takich jak brak specyficznych umiejętności osobistych, brak zaplecza technicznego jakiejś placówki oświatowej itp. Dużą wagę przypisuje Seligman stałości lub zmienności atrybutów przypisywanych sobie lub innym przez jednostkę.

Bezradności można się nauczyć od osób ,,zarażonych,, tym problemem, zwłaszcza od osób z naszego odniesienia, gdyż przekonania będące wśród naszych najbliższych mają wpływają na przekonania o wpływie na zdarzenia. W danej grupie, organizacji, instytucji społecznej lub w całym społeczeństwie wielu ludzi spostrzega własną bezradność wobec zachodzących tam zdarzeń, jest to wskaźnik patologii funkcjonowania całej tej grupy, organizacji, instytucji czy społeczeństwa Według Lazarusa, pierwotna ocena sytuacji trudnej dotyczy zawsze rozpoznania znaczenia danej transakcji dla człowieka. Jeżeli sytuacja jest dla nas trudna, stwarza poczucie zagrożenia, straty, krzywdy lub jest wyzwanie - zostaje włączony mechanizm radzenia sobie. Może mieć on charakter świadomy bądź nieświadomy (automatyczny). Lazarus mówi, że człowiek przestaje odczuwać silne zagrożenie, gdy czuje się wystarczająco silny do konfrontacji z sytuacją trudną. Kiedy natomiast poszukiwanie informacji i sposobów rozwiązań, na których mógłby się oprzeć, kończy się niepowodzeniem, to wtedy wzrasta poczucie zagrożenia i zmienia się ocena możliwych sposobów radzenia sobie. Ze względu na to, że wyuczona bezradność jest przykrym uczuciem, który występuje u ludzi doświadczających nagłych zdarzeń szkodliwych dla psychiki, to może być związane z następującymi kwestiami jak: Trudności w uczeniu się.Dzieci z niepowodzeniami szkolnymi, czy też mające kłopotów z czytaniem, pisaniem, poprawną pisownią, matematyką, mówieniem, często pokazują wyuczoną bezradność, będącą skutkiem niezdolności do poradzenia sobie z sytuacją trwałych lub chwilowych porażek edukacyjnych. Otrzymanie oceny niedostatecznej lub słowna nagana nauczyciela za niespełnianie oczekiwań osób znaczących w zakresie nauki szkolnej i narażanie się na krytykę z ich strony są zdarzeniem traumatycznym dla ucznia. Izolacja społeczna. Osoby przebywające w zamkniętych środowiskach przez jakiś czas np. więzienie, zakład poprawczy, pogotowie opiekuńcze, dom dziecka, dom opieki społecznej, szpital psychiatryczny, dom spokojnej starości, zakon, sekta itp. lub odczuwające osamotnienie lub samotność z powodu np. utraty bliskiej osoby, marginalizacji społecznej, bezrobocia, poczucia bezsensowności bycia, poczucia alienacji będącego skutkiem skrajnej odmienności/inności (z różnych przyczyn) mogą cierpieć na wyuczoną bezradności. Doświadczanie izolacji społecznej w w/w sytuacjach może prowadzić do utraty poczucia kontroli wewnętrznej nad własnym życiem. Zaniedbanie pedagogiczne, wykorzystywanie seksualne, maltretowanie fizyczne, a także zespół niewłaściwego wychowania dziecka (child abuse syndrome).Są to negatywne zdarzenia życiowe o charakterze urazu psychicznego. Doświadczanie przemocy fizycznej, seksualnej, emocjonalnej, zaniedbania pedagogicznego w rodzinie może rozwijać pesymizm, poczucie beznadziejności i niezadowolenia z życia, cierpienie neurotyczne, nadmierna lękliwość, depresję, agresywność i wyuczoną bezradność. Zespół nadużywania substancji psychoaktywnych. Nadużywanie substancji psychoaktywnych, uzależnienie od substancji psychoaktywnych, czy nałóg mogą stanowić reakcję organizmu, czy też odpowiedź na przykry stan uczuciowy zwany wyuczoną bezradnością. Z pewnością nie można stwierdzić, czy relacja, o której mowa ma tylko charakter jednokierunkowy. Prawdopodobne, przynajmniej z punktu widzenia teoretycznego, jest także istnienie relacji dwukierunkowej tzn. nadużywanie substancji psychoaktywnej jako skutek wyuczonej bezradności albo odwrotnie. Stresy współczesnego, wielkomiejskiego życia. Współczesny człowiek, żyjący na terenach silnie rozbudowanych, jest narażony na dużo więcej stresów związanych z tempem życia, syndromem szybkiego seksu, szybkiego odżywiania się, szybkiego auta niż człowiek żyjący np. 100 lat temu lub mieszkający poza miastem - bliżej natury. Powszechne jest w społeczeństwie życie w biegu, będące także źródłem silnego stresu, z którym nie można sobie poradzić . Źródłem, o którym mowa może być: zanik sąsiedzkich więzi międzyludzkich, zbyt silne więzi nieformalne na danym terenie prowadzące do utraty poczucia anonimowości, społecznie i kulturowo przekazywane wzorce przemocy i przestępczości, kryminogenność gangów oraz niektórych subkultur młodzieżowych, deficyt w zakresie kreatywności, nadmierna koncentracja, na własnym organizmie i wyglądzie zewnętrznym, co podnosi atrakcyjność osobniczą, ale i może prowadzić do zaburzeń odżywiania. Nałóg seksualny. Nadmiernie zachowanie seksualne, czy uprawianie seksu uwarunkowane niezaspokojeniem seksualnym może prowadzić do silnego zintegrowania w osobowości postawy nadmiernego odsłaniania intymności ludzkiej, prymitywnego, bezdusznego podejścia do kwestii współżycia seksualnego, czy też z drugiej strony postawy liberalnej, uznającej seks za najważniejszą rzecz w życiu, od której jedynie zależy szczęście osobiste człowieka. Ugruntowanie się takiej postawy względem seksu, w szczególności, w osobowości nieukształtowanych młodych ludzi jest niebezpieczne. Może zagrażać stabilności małżeństwa i rodziny, ranić i okaleczać psychicznie w przyszłości dzieci, które mogą np. widzieć jak cechujący się postawą, o której mowa, rodzice odbywają stosunek płciowy. Człowiek cierpiący na nałóg seksualny, będąc przyzwyczajonym do kontaktu seksualnego z patnerkami/partnerami doświadczonymi (także mającymi wiele stosunków płciowych), może odczuwać całkowitą bezradność w kontakcie z partnerką/partnerem zupełnie niedoświadczonym pod względem seksualnym.
Przemoc w rodzinie.Chcąc wyjaśnić bierność osób pozostających przez wiele lat w tej sytuacji można odwołać się do teorii wyuczonej bezradności. Leonora Walker badała z kolei przez wiele lat zachowania kobiet doznających przemocy w rodzinie. Zauważyła, że na początku pojawiania się aktów przemocy, kobiety podejmowały różne działania mające wpłynąć na zmianę sytuacji („od prośby do groźby"). Dopiero, gdy kobiety nabierały przekonania o nieskuteczności swoich posunięć, rodziło się w nich poczucie bezradności. Wyuczona bezradność jest najczęstszym objawem u osób doznających przemocy. Bardzo często rozwija się na bazie życiowych doświadczeń. Walker, na podstawie wieloletnich badań, ustaliła listę czynników wysokiego ryzyka rozwoju wyuczonej bezradności, do których zaliczyła: Doświadczenia z dzieciństwa: -przemoc fizyczna; napaść seksualna lub molestowanie; sytuacje traumatyczne (śmierć lub rozwód rodziców, alkoholizm, choroba bliskich itp.); kłopoty w nauce;problemy zdrowotne. Doświadczenia wyniesione ze związków w życiu dorosłym:

-przemoc (istotny jest czas trwania, rodzaj i częstość przemocy); patologiczna zazdrość; gwałt, przymuszanie do nieakceptowanych form współżycia; groźby pozbawienia życia. Nakładanie się na siebie niekorzystnych doświadczeń odgrywa istotną rolę w powstaniu i ujawnianiu się syndromu wyuczonej bezradności. Skutki wyuczonej bezradności, łagodzi stopniowe odzyskiwanie przez osobę doznającą przemocy kontroli nad swoją osobą i swoim życiem. Wyuczona bezradność prowadzi do wielu negatywnych skutków, które mogą przejawiać się w trzech sferach:

1. Deficyty poznawcze, które polegają na ogólnym przekonaniu, iż nie ma takich
sytuacji, w których możliwa jest zmiana, że w konkretnej sytuacji nic nie można zrobić i nikt nie jest w stanie pomóc;
2.Deficyty motywacyjne, które polegają na tym, że osoba zachowuje się biernie, jest zrezygnowana, nie podejmuje żadnych działań, aby zmienić swoją sytuację;
3. Deficyty emocjonalne, które objawiają się stanami apatii, lęku, depresji, uczucia
zmęczenia, niekompetencji i wrogości.

LITERATURA:

Gindrich P.: Funkcjonowanie psychospołeczne uczniów dyslektycznych. UMCS Lublin 2002.
Overmier J.B.: On learned helplessness. Integrative & Behavioral Science 2002. Vol. 37, s. 4-8.
Reber A.S.: Dictionary of Psychology. Penguin Books London 1985.
Schill R.A., Marcus D.K.: Incarceration and learned helplessness. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology, 1998. Vol. 42, s. 224-232.
Settle S.A.; Milich R.: Social persistence following failure in boys and girls with LD. Journal of Learning Disabilities 1999. Vol. 32, s. 201-212.

K. Ernst, Gry szkolne uczniów, WSiP, Warszawa 1991

G. S. Everly, R. Rosenfeld, Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia, PWN, Warszawa 1992

J. Gut, W. Haman, Docenić konflikt, Wyd. Kontrakt, Warszawa 1993

G. KIimowicz, J. Kościanek-Kukacka, W. Kozłowski, Dylematy ucznia, WSiP, Warszawa 1994

M. Maltz, Psychocybernetyka, Wyd. AIGIS, Łódź 1992

S. Mika, O różnych drogach samodoskonalenia, WSiP, Warszawa 1992

H. Rylke, W zgodzie z sobą i z uczniem, WSiP, Warszawa 1993

M. Seligman, Optymizmu można się nauczyć, Media Rodzina of Poznań, Poznań 1993

D. Whitmore, Radość uczenia się, Wyd. Medium, Warszawa 1994