Mikołaj Sęp Szarzyński „Poezje” (opracowanie Janusz S. Gruchała)

ur. ok. 1550 r.- 1581. Jego ród wywodził się z Mazowsza. Za sprawa dziada (również poety) trafił na Ruś. Nauki pobierał we Lwowie, później na luterańskich uniwersytetach w Wittenberdze i Lipsku. W jego utworach można dostrzec znaczną erudycję klasyczną i orientację w ówczesnych prądach kulturalnych. Był we Włoszech- Padwie i Rzymie. Po powrocie do kraju pisze pierwsze wiersze religijne. Miał kontakty z rodem Kostków (skąd wywodził się św. St. Kostka). Analiza twórczości dowodzi, że wielkie znaczenie miały u niego sprawy religijne (Sęp żył w czasach Soboru Trydenckiego, którego wynikiem była reforma Kościoła). Sęp tworzył literaturę „zorientowaną na odbiorcę”. Poeta cieszył się sławą tak za życia jak i po śmierci; mówiono o nim „uczony młodzieniec” oraz poeta „po Janie Kochanowskim przedniejszy w polskim wierszu”. Spór o przynależność twórczości Sępa do jednej z epok (w okresie międzywojennym powstał)- tu klasyfikacja jest trudna i pozostanie on przedstawicielem pogranicza dwu epok literackich (renesans i barok). J. Błoński określił poetę prawodawcą nowego barokowego (lub manierystycznego) stylu, ale też przedstawicielem ostatniego pokolenia renesansu polskiego. Cz. Hernas zaliczył Sępa do tzw. grupy „poetów metafizycznych” wczesnego baroku. Nazywano jego poezję „intymnym wyznaniem człowieka religijnego i rozważaniem prawd żywo go obchodzących”. Używano również terminu „poezja medytacyjna”.

„Rytmy albo wiersze polskie” w: „Poezje”

-skład: 51 utworów (3 wiersze są prawdopodobnie nie Sępowe)

- utwory pisane po polsku i po łacinie

-„Rytmy…” nie są zbiorem jednolitym, mają jednak pewne rygory kompozycyjne:

I część:

to 3 cykle ponumerowanych utworów (6 sonetów, 6 parafraz psalmów, 9 pieśni). Ujęto je w ramę kompozycyjną, jaką stanowią dwa „napisy” o charakterystycznym krótkim metrum: 1) „Napis na statuę abo na obraz śmierci” oraz 2) „O tymże epigramma abo napis krótki”. Z tymi napisami łączą się następujące po nich utwory: ad1) sonet „O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego” ad2) pieśń „Iż próżne człowiecze staranie bez Bożej pomocy”.

II część:

to Epitaphia, epigram mata, nagrobki, napisy krótkie i insze drobiazgi (utwory okolicznościowe)- w tej części znajdują się 2 utwory nie Sępowe!

-co przyciąga uwagę w poezji Sępa: gwałtowność i niepokój właściwe sposobowi wyrażania myśli przez podmiot mówiący jego wierszy; personalizacja przeżyć religijnych- bohater rytmów staje przed Bogiem sam (nie uogólnia uczuć).

Erotyki Sępowe ukazują gładkość wysłowienia i zręczność kompozycyjną, a jednocześnie są odmienne od czarnoleskich odpowiedników; widać terminowanie poety u obcych mistrzów (włoscy i francuscy poeci miłości):

-np. dostrzeganie w urodzie ukochanej odblasków piękności boskiej („(…)I ku przedniejszym aniołom podobnem(…)”

-kochanka jako istota „nielitościwa” (śmiała się z przeżyć sercowych adoratora)

-kochanka ma absolutną władzę nad zakochanym w niej

-u Sępa- miłość to dla niego choroba, męka, a co najmniej frasunek; wielbiciela Anusi, Kasi i Zosi stale dręczą przeszkody zewnętrzne- brak wzajemności, niepewność co do intencji bogdanek (ukochanych)

Erotyki te różnią się od renesansowych (sielankowy flirt, zmysłowa fascynacja)- u Sępa- rozgoryczenie, tragizowanie własnych przeżyć- jest tu odmienna postawa podmiotu lirycznego – widać znaczną kulturę literacką – na miarę pertraksistów włoskich.

„Rytmy…” są pełne ruchu, niepokoju, „drgnień i błysków”; nie są to jednak rzeczy „do zobaczenia”, a raczej twory intelektu – często abstrakcyjne; świat poetycki Sępa jest jakby oderwaniem od realiów ziemskich – można powiedzieć, że człowiek jest „zawieszony między przepaściami”.

Sęp realizuje topos „świata kosmosu” – tu: motyw światła, odblasku, lśnienia (np.: „Tyś jest dusz naszych jak Księżyc prawdziwy,/ w którym wiecznego baczymy promienie Miłosierdzia. (Sonet III w. 9-11). Koncepcja świata – kosmosu – to obraz idealny, tło – na którym ukazuje świat, jako byt podniebny, w którym rozgrywa się dramat ludzkiego życia. W III Sonecie powie Sęp – „bojowanie byt nasz podniebny” – co jest uniwersum jego poezji. Całą rzeczywistość postrzega Sęp jako żywioł kontrastów, stąd apel do Boga, by wsparł człowieka, bo sam nie może on pogodzić tych dwóch światów – jest rozdarty.

Sonety poświęcił Sęp „Kondycji ludzkiej” (np. „Pokój szczęśliwość, ale bojowanie/ Byt nasz podniebny” (Sonet III).

Kolejna obsesja Sępowa to „złudne wartości” nęcące człowieka poddanego grzechowi, dobra ziemskie – to niestałe dobra, które „i mienić i muszą się pasować” – do ich opisu używa symbolu cienia. Pogarda dla złudnych wartości ziemskich jest tematem dwóch sonetów (I i V) oraz dwóch pieśni (VII i IX). To nawiązanie do toposu z Biblii – Księgi Koheleta – „Marność nad marnościami i wszystko marność” .

Cechy twórczości (które są trudne do określenia)/tematy:

-stosunek do śmierci

- tęsknota za mistycznym zjednoczeniem z Bogiem

-kontrast między pokusami życia, a pragnieniem szczęścia wiecznego.

Ogólnie: mamy do czynienia z poetą, który próbuje wyrazić swe przeżycia religijne, swój stosunek do Boga; oddaje się medytacji.

-ulubionym chwytem poety jest antyteza.

-robi też aluzje literackie – np. Sonet I nawiązuje do Horacjuszowej ody tj. „krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego”.

-źródłem inspiracji oprócz „Psałterza” była też „Księga Hioba” – chodzi tu o człowieka doświadczającego słabości, niepewnej przyszłości itp. – ogólnie człowiek – stworzenie nieszczęsne.

Styl: (te same słowa i figury budują raz dramatyczne wykrzyknienia, innym razem spokojne wywody)

-(u Sępa nie rozum decyduje o szczęściu człowieka(!)

-cechą jego poetyki jest chęć zaskoczenia czytelnika- wybór tego, co nowe i nieoczekiwane

-celowo używa słów rzadkich, niezwykłych np. zamiast jakby – „jakmiarz”

-oksymoron – to dla poety „rozdwojonego w sobie” – wymarzony środek (paradoksy bytowania – połączenie sprzeczności w jednym pojęciu)

-aliteracje – zestawienie wyrazów o podobnym brzmieniu (np. obrotne obłoki)

-paronomazja – „gra słów” np. „od paniej panna…”

-powtórzenie słów np. „szczęśliwy, szczęśliwszy…”

-rozbicie zdania przez inwersje, stąd formy wieloznaczne

-przerzutnia (zdanie nie mieści się w wersie)