ÅšWIAT KF/UKF Historia
Wspomnienia upartego SSB-sty
Pierwsze SSB w Polsce?
ZbiegajÄ…ce siÄ™ jubileusze 80-lecia IARU
i 75-lecia PZK to również okazja do podję-
cia tematu zbliżającego się jubileuszu
50-lecia emisji SSB w SP na pasmach KF.
Trudno mi dokładnie opisać po-
Julian Jarzombek
SP3PL czątki i rozwój techniki nadawania
www.sp3pl.prv.pl
emisją SSB, gdyż nie udało się za-
chować w komplecie moich starych
zbiorów czasopism QST, CQ i RSGB
Biuletin. Przeprowadzki i nie tyl-
ko sprawiły, iż brak mi pewnych
danych do dokładnego ustalenia,
kiedy miała miejsce pierwsza łącz-
ność w Europie  pełne QSO 2xSSB.
W Ameryce pierwsze próby emisją
SSB (modulacja amplitudy z jednÄ…
wstęgą i wytłumioną falą nośną)
w roku 1947 rozpoczÄ…Å‚ w Kalifor-
nii O.G. Villard W6QYT, który też
przyczynił się do uruchomienia
korespondenta W6YX w paśmie Fot. 3.
75-metrowym. PragnÄ™ jednak po-
dzielić się moim doświadczeniem chodniej literatury technicznej, a za siadałem tylko przyrząd AVO i do-
z blisko pięćdziesięciu lat. posiadanie kilku dolarów groziło bry radioodbiornik (MWEC  Ce-
Niestety  żelazna kurtyna i pa- więzienie. Tak więc sztandarowym zar). To stanowczo za mało, by móc
nujący porządek prawny PRL-u zagranicznym czasopismem był wykonywać pomiary  ustawiać
stanowczo utrudniał dostęp do za- radziecki miesięcznik  RADIO parametry zbudowanego próbnego
z ubogimi 3-4 stronami poświę-  excitera . Poprzez długie telegra-
conymi krótkofalarstwu. Poziom my moje CW, a korespondentów
techniczny może wysoki jak dla SSB, wprowadzany byłem w arkana
radiowęzłów kołchozowych. Nada- techniki SSB. W tym miejscu pragnę
wałem już prawie trzy lata emi- podkreślić fakt, iż dzięki wizycie
sją SSB i zaliczałem kolejne DX-y, u mnie amerykańskich krótkofa-
kiedy w tym miesięczniku jeszcze lowców Prosa W4CXA (W4BW sk)
nie uporano się z przedrukiem ar- i Jacka W0IIN (W0DW) udało się
tykułów z QST, CQ i innych. W tak omówić sposoby przesyłania QST/
barwnym  klimacie zachciało mi CQ-Journal, a tym samym dopływu
się konstrukcji urządzenia do nada-  wiedzy tajemnej . W amerykań-
wania emisjÄ… SSB. Pierwsze infor- skich czasopismach reklamowano
macje o SSB i miejscu nadawania nadajniki wzbudnice - excitery typu
przekazał mi Wiesław SP3PF nw. Multiphase 10 i Multiphase 20, nie-
SP2DX. Informacje te spowodowa- stety, w owym czasie nigdzie nie
Fot. 1. ły, iż nocami nie spałem, a czato- mogłem uzyskać dokładniejszych
wałem na 80-tce na 3-4 stacje które danych i schematów tych urządzeń.
tam się nieregularnie pojawiały. Od Te reklamy jednak zdopingowały
nasłuchów poprzez marzenia do mnie do budowy urządzenia, które
spełnienia i konstrukcji pierwszego formowało sygnał SSB  metodą
w SP nadajnika SSB. Teraz udało się fazową . Po pierwszych niepowo-
to zawrzeć w jednym zdaniu, ale dzeniach doszedłem do wniosku,
tak naprawdę to była długa droga. że bez podstawowego urządzenia,
Części radiowych nie można było to jest płynnie przestrajanego gene-
kupić w sklepie, jak w obecnych ratora małej częstotliwości, nie dam
czasach. W znakomitej większo- rady dokończyć mojej konstrukcji.
ści radioamatorzy wykorzystywali Tak więc przerwałem zabawę z SSB
części ze starych demontowanych i zbudowałem generator m.cz. Póz
-
radioodbiorników ew. powojen- niej okazał się niezbędnym przyrzą-
nych zdobyczy po Wehrmachcie. dem-urządzeniem, dzięki któremu
Przystępując do dzieła porwałem mogłem mój SSB-exciter dobrze
Fot. 2. się z motyką na słońce, bowiem po- wyregulować (fot. 1, 2).
Świat Radio Sierpień 2005
42
Fot. 5.
Rys. 1. Pierwszy nadajnik SSB metodą Mogę się tylko domyślać, jakie
fazową, 1958 r. spowodowałem zamieszanie w pol-
skich (?) stacjach nasłuchowych
Zdobycie blachy aluminiowej (widzÄ™ miny tych smutnych
na chassis nie było takie pro- panów). Przecież nadawa-
ste (wszystko było reglamento- łem już sporo czasu i nie
wane), dlatego moje chassis to zauważyli mnie. Mówiłem
jedna płyta nieprzypominająca w obcych językach, więc
typowego chassis lampowych  nasłuchowcy nie skojarzyli
urządzeń (fot. 3, rys. 1). że to z SP, a co więcej, praw-
Z powyższych powodów dopodobnie sprzęt Układu
zmuszony byłem zagęścić roz- Warszawskiego jeszcze nie
mieszczenie lamp, co póz
niej był dostosowany do odbioru
okazało się pewnym man- SSB. Odbiór sygnałów SSB
kamentem, gdyż w miarę zwykłym odbiornikiem bez
wzrostu temperatury product detektora wy-
wyregulowany układ maga trochę wprawy,
elektryczny  płynął . Za- gdyż normalnie to
stosowane (z oszczędno- Fot. 4. słychać  ryk lwa lub  re-
ści miejsca) cztery diody Niedokładnie przeanalizowałem chot żaby . Posiadałem zezwolenie
germanowe 1N34 w modulatorze wyżej wspomniane excitery Mul- na pracę emisjami CW i AM, więc
kołowym musiałem zastąpić dwoma tiphase 10, dlaczego zastosowano znalazłem się w kolizji z obowiązu-
lampami (jeszcze większe zagęszcze- tam małej mocy lampy w PA. Po jącym prawem. Ponieważ pragnę
nie) ZSRR 6x2 (6AL5), co znacznie uruchomieniu mojego nadajnika kontynuować wątek techniczny,
poprawiło stabilność wytłumionej o mocy 50W w PA z niemiecką lam- to obiecuje, iż moje długie i niecie-
fali nośnej. Generator fali nośnej pą LS 50 (zdjęty element górny)
pracował na f= 9MHz, a VFO na w póz
niejszych latach produko-
f= 5MHz, przy czym z braku od- wanej w ZSRR jako GU50  P 50,
powiednich detali dla skompenso- stwierdziłem iż nadajnik wspaniale
wania termicznego (C) w VFO (po pracuje, ale bez obudowy (fot. 5).
niepowodzeniach) użyłem demo- Wiadomo, lampy się nagrzewają
bilowego (US-Armee) generatora i wytwarzają ciepło, a szczególnie
z BC455 (5Mc wersja). W począt- lampy mocy, w otoczeniu których
kowym układzie jako przesuwni- temperatura rośnie proporcjonalnie
ka fazy m.cz. używałem własnej do oddanej mocy (nie były jesz-
konstrukcji w oparciu o przesłany cze popularne wentylatory jak np.
listownie schemat od kolegi z An- w PC). Moje doświadczenie z elek-
glii. Całość przesuwnika umieściłem trycznymi układami SSB - jedno-
w obudowie wibratora z octalową wstęgowej modulacji amplitudy
podstawką od zasilacza radioodbior- bez fali nośnej, ich miernictwem
nika samochodowego. Niestety po- i regulacją zachęcało do następ-
siadane rezystory i pojemności o to- nych wezwań tj. do budowy na-
lerancji 10-20% nie zapewniały prze- dajnika SSB z filtrem kwarcowym.
suniÄ™cia fazy o 90° w caÅ‚ym zakresie NastÄ…piÅ‚y jednak pewne wydarze-
toru m.cz. Po kilkumiesięcznej pracy nia, które mnie mocno  ostudziły .
DX-owej i wątpliwym działaniu tego Władze stwierdziły, iż SP3PL to
przesuwnika Amerykanin Woerten- jedyna stacja polska nadajÄ…ca dziw-
dyke K4QPT (xyl K4QPS) przesłał ną tajną emisją i utrzymująca łącz-
mi oryginalny przesuwnik produkcji ność z amerykańską wojskową bazą
znanej firmy B&W typu 2Q4 (fot. 4) lotniczÄ… na Grenlandii  NATO-
i od tego czasu mój sygnał był, jak -wską bazą lotnictwa strategicznego
twierdzili korespondenci, exelent. w Thule z KG1AA (fot. 6). Fot. 6.
Świat Radio Sierpień 2005
43
ÅšWIAT KF/UKF Historia
SSB. Polak też potrafi! Projekt mój chomienie drugiej w SP stacji z emi-
przewidywał filtr McCoy f = 9MHz sją SSB kol. Andrzeja SP5PO sprawi-
i VFO 5MHz z tą samą kombina- ło, iż nasi krótkofalowcy zaczęli się
cje częstotliwości jak w pierwszym przysłuchiwać (z różnym skutkiem
moim urządzeniu. Posiadany filtr i szczęściem!) naszym pogawędkom
na f=8875MHz był częstotliwością w paśmie 40-metrowym. Dziękuję
zbliżony do założeń projektu, wy- Andrzejowi za pisanie artykułów
padało więc tylko zmienić nieco w miesięczniku  Radioamator i tą
częstotliwość VFO. Uzyskano moż- drogą docieranie do zaskoczonych
liwość pracy w paśmie 80 i 20 me-  nową emisją naszych kolegów
trów. 9-5= 4MHz i 9+5= 14MHz. krótkofalowców. Niestety byłem
W celu zapewnienia dobrej stabilnej chyba na indeksie i moje  wypoci-
Rys. 2. Drugi nadajnik SSB z filtrem kwarcowym, 1960 r. pracy lampowego generatora, VFO ny nigdy nie ujrzały światła dzien-
zbudowałem w oddzielnym pu- nego, a przecież miałem już niemałe
dełku po częściach zapasowych od doświadczenie w dziedzinie emisji
rtlf. MORS. Przedstawione zdjęcia SSB. Inspirowałem następnego po-
umożliwiają zapoznanie się z szcze- znaniaka uruchomionego na SSB,
gółami konstrukcji (fot. 8, 9). Jana Sroczyńskiego SP3PS, aby pisał
Po przezwyciężeniu wewnętrz- artykuły na temat SSB do naszego
nych oporów po wyżej już wspo- jedynego miesięcznika. Dobrze so-
mnianych incydentach zawitałem bie przypominam, jak okrawano
na pasmo 40-metrowe. Spotkałem jego teksty, iż w końcu zrezygnował
się z totalną krytyką ze strony pol- i zaniechał współpracy z redakcją.
Fot. 7. skich wiodÄ…cych stacji AM-owych. Z okresu pojawiajÄ…cych siÄ™ w eterze
kawe zmagania z władzami opiszę  Jak można z taką zniekształconą pierwszych polskich stacji przypo-
w przyszłości na łamach ŚR lub modulacją wychodzić w eter .  To minam sobie poza znakiem SP5PO
zamieszczę na stronie www.sp3pl. wstyd tak nadawać . Komentarze i SP7YN takie znaki jak SP8AJK
prv.pl. były w stylu: mógłbyś, kolego, sobie i SP6AAT pracujących aktywnie tak-
Pod koniec 1960 roku przystą- naprawić tę stację itp. Dopiero uru- że na pasmach DX-owych. Zbu-
piłem do zaprojektowania wyma-
rzonego TX-a SSB/CW Nabyte do-
świadczenie przy budowie pierw-
szego urządzenia SSB sprawiło iż
wielokrotnie zmieniałem schemat
układu elektrycznego przyszłego
TX-a. Ostatecznie zdecydowałem
się na układ (schemat blokowy na
rys. 2, fot. 7).
Sytuacja z nabyciem części ra-
diowych nie uległa poprawie, a je-
dynie dostęp do warsztatów ZU-
RiT-u umożliwiał nabycie nowych
zespołów części od odbiorników
np. typu Pionier, AGA, Belweder
itp. Schody zaczęły się przy bu-
dowie serca urzÄ…dzenia, tj. filtru
4-kwarcowego w układzie VK3AVA.
Projekt bowiem przewidywał  im-
port , ale niestety z braku sponsora
trzeba było rozwiązać problem we
własnym zakresie. Z pomocą przy-
szedł mi kol. Heniu SP3PH, gdyż
jako konserwator sprzętu radiote-
lefonicznego w poważnej  firmie
posiadał niemałą ilość wycofanych
z eksploatacji rezonatorów kwarco-
wych (z powodu zestarzenia, pracy
na skraju i poza kanałem w sieci
UKF). Dysponując dużą ilością re-
zonatorów na f= 8875MHz, zabra-
łem się do pomiarów rezonansu
szeregowego, równoległego i selek-
cjonowania par o potrzebnych od-
stępach. W rezultacie żmudnej, ale
koniecznej pracy udało się wybrać
rezonatory na dwa kompletne filtry.
To był jeden z szczęśliwszych dni,
gdyż bez importu miałem filtry do
naszych upragnionych nadajników Fot. 8.
Świat Radio Sierpień 2005
44
niowy wzmacniacz mikrofonowy
z wyjściem transformatorowym,
za którym przesuniÄ™cie fazy 90°
realizował prosty układ dla f=1kHz
m.cz. Druga płytka to VFO, gdzie
po wielu próbach różnych ukła-
dów zastosowałem ostatecznie zna-
ny obecnie układ oscylatora na 2
sztukach 2N706 z amerykańskiego
TRX-a SWAN 350. Taki wybór oscy-
latora umożliwiał pracę na wszyst-
kich pasmach KF z jednÄ… przemia-
ną częstotliwości. W póz
niejszym
popularnym transceiverze SP5WW
oscylator ten z powodów jw. był za-
stosowany. 1 stopień mieszania na Fot. 10. Schemat wzbudnicy SSB przypadkowo odnaleziony po wielu
tranzystorze OC 170 w kolektorze latach
z obwódem dla f=pracy (pasma).
Zauważyć należy, że krótki odcinek zakresie. Teraz o detale: tranzystory,
Fot. 9. kabla koncentrycznego wliczony układy scalone i inne nietrudno na
był w C obwodu wyjściowego. Na- naszym rynku, a ceny wcale nie są
dowane przeze mnie drugie urzą- pięcie wyjściowe w.cz. z zapasem wygórowane.
dzenie TX SSB/CW jest sprawne sterowało lampę 6P15P stanowiącą W licznych krajach sprzedaje się
po dzień dzisiejszy i dobrze służyło najczęściej dreiver PA. tzw. kity umożliwiające docelowo
w szkoleniu przyszłych krótkofa- Ten prosty exciter znalazł wielu zbudowanie określonego urządze-
lowców w Poznańskim Klubie Ra- sympatyków i naśladowców. Pierw- nia. Dlatego tym bardziej zachęcam
dionadawców SP3POZ. sze egzemplarze powstały przy Czytelników do wielkiej satysfakcji,
W miarę czasu rozwój przemysły moim czynnym współudziale. Przy- jaką się ma z własnoręcznie kon-
produkującego półprzewodniki spo- pominam sobie tych prekursorów struowanych i budowanych urzą-
wodował coraz szersze ich stosowa- prostej wzbudnicy SSB jak kol. Ste- dzeń.
nie w elektronice. Toteż zachęcany fan Saroszewski SP3ADA z Ostrowa Julian Jarzombek SP3PL
przez moich kolegów krótkofalow- Wlkp., Wojtek SP3CCT, Kazimierz
ców skonstruowałem i zbudowałem SP3NK, Andrzej SP3JWW. Ten ostat-
SSB exciter w pełni tranzystorowy ni kolega nadawał tym urządze-
- metodą pseudodruku na dwóch niem jeszcze na początku 2000 r.
małych płytkach laminowanych, Słuchając jego korespondencji na
które mieściły się w metalowym paśmie i otrzymywanych przez nie-
pudełku po częściach zamiennych go raportów miałem wielką satys-
rtlf. MORS. Układ elektryczny mak- fakcję, że tak prostymi środkami
symalnie uproszczony, zawierający można być dobrze słyszanym jak
minimum części niezbędnych, by z drogiego kupnego transceivera.
wzbudnica SSB/CW funkcjonowała, Reasumując moje doświadcze-
a sygnał był w miarę przyzwoity nie krótkofalowca budującego wła-
(fot. 10). Pierwsza płytka zawierała: sny sprzęt N/O, pragnę zachęcić do
generator fali nośnej CO, przesuw- oszczędności budżetu domowego
nik fazy w.cz., modulator kołowy i korzystania z możliwości wyko-
4xDOG i 2xPR-1k&!, oraz jednostop- nywania urządzeń we własnym Fot. 11. Klub SP3POZ  weteran jeszcze niez
le służy
Świat Radio Sierpień 2005
45